Таатта улууьа, М.Н.Турнин
аатынан Тыараьа орто уопсай уерэхтээьин оскуолата
Данилова Е.С.- саха тылын уонна
литературатын учуутала
Егорова Р.Н. – география
учуутала
5
кылаас. География уонна саха
литературатын силлиспит уруога.
Тема: Тулалыыр айылҕа уус-уран айымньыга
«А.Е.Кулаковскай-Јксікµлээх
Јліксій «Ґрµйэ» хоґооно».
Ñûàëà: А.Е.Кулаковскай-Јксікµлээх
Јліксій «Ґрµйэ» айымньытынан
тіріібµт тыл баайын айыл±а µірэ±эр
сыґыаран µірэтии, айыл±а±а
харыстабыллаах сыґыаны иІэрии.
Ñîðóêòàð: 1. Уу
улуу оруолун ійдµµр, айыл±атын уратытын билэр
µірµйэхтэрин иІэрии.
2. А.Е. Кулаковскай-Јксікµлээх
Јліксій дэгиттэр талааннаах
суруйааччы, норуоту норуот дэппит
улуу білµґµік буоларын
сырдатыы.
3. Ууга
харыстабыллаах сыґыаны иитии.
4. О±о
бэйэ-бэйэтин истиґэ, санаатын этэ µірэнэрин ситиґии.
Уруок
былаана:
1. Учуутал темаҕа сыыйа киллэрэр, таабырын
2. Уруйэ, урэх, ерус, муора, акыйаан
олонхо олуктарыгар, уонна бары биир сибээстээхтэрин быьаарыы.
3. Саха литературатын
теруттээбит А.Е. Кулаковскай -Ексекулээх Елексей туьунан.
4. «Уруйэ» хоьоону аа5ыы,
ырытыы, тылы кытта улэ.
5.
Картанан
уу улахан эргиирин кердеруу.
6.
Хоьоон
2-с чааьын ырытыы.
7.
Ууга харыстабыллаах сыьыан туьунан
бэйэ айымньыта.
8. Уу туьунан хоьоону эбэтэр «Ууну
хайдах харыстыахха себуй?» бэйэ керуутун кемускээьин.
Туьаныллар
материаллар:
проекторынан, А.Е. Кулаковскай-Јксікµлээх Јліксій хаартыската, Тыараьа нэьилиэгэр баар биьигин пааматынньыгын, олорбут кыстык
бала5анын хаартыскалара, интерактивнай аан дойду
физическэй картата, урэх, муора, ерус ,
айыл5а хаартыскалара, айыл5аны харыстаац
видеофильм сюжеттарыттан, саха литературатын, природоведение 5 кл учебниктара; ватманна Тыараьа нэьилиэгин
урэхтэрин ойуута,
олонхо олуктара, белеҕунэн улэ быраабылата.
Туттуллар тэриллэр:
Проектор, компьютер, экран, цветной кумааҕынан
балыктар, олоІхо
ойуутун слайдалара, проигрыватель,
µрµйэ туґунан видеозапись, олоІхо олуктара, карта,
дуоска±а тема аата, білі±µнэн µлэ
быраабылата.
Туґаныллыбыт литература:
- «Дьулуруйар Ньургун Боотур»
олоІхо. Н.И.Филиппова, М.Е.Максимова. Саха литературата, 5 кылаас
хрестоматията, 2006 сыл;
-А.А.Плешаков, Н.И.Сонин.
Природоведение, 5 кылаас.
- А.С. Саввинов, Н.А.Аржакова,
В.Е.Алексеев, Р.П.Варламова. Саха тірµт культурата, 5 чааґа. Дьокуускай, 1996
сыл;
- Е.П.Чехордуна, Е.П.Иванова.
ОлоІхо эйгэтэ; Дьокуускай, 2005 сыл;
Уруок хаамыыта:
I.
Тэрээґинэ:
Учуутал ÅкатеринаÑтепановна.: ¥òµ³ êµíµíýí!
Áè´èãè áµãµ²²µ óðóîêïóò óðàòû
уруок. Óðóîêïóò óðàòûòà – èêêè ïðåäìåò, ñàõà ëèòåðàòóðàòà óîííà айыл±а µірэ±э
ïðåäìåòòýðèí ñèëëèñïèò, îë ýáýòýð èíòåãðèðîâàííàé óðóîãà áóîëóî. То±отун,
о±олоор, уруок бµтµµтэ бэйэ±ит толкуйдаан этиэххит.
А±ыс иилээх-са±алаах,
Атааннаах-міІµіннээх,
Аан ийэ дойдуга
СардаІалаах сааскы сырдык
Сатыылаабыт кµнµгэр,
Кыа±ы-кµµґµ мунньунан
бэлэмІит дуо µлэлииргэ?
-
¥ëýáèòèí
ñà±àëûàõïûò èííèíý ÷èí÷èéýð µëý ñµðµí áûðààáûëàëàðûí кытта áèëñèýõõýéèí:
- Ñûàë-ñîðóê òóðóîðóóòà.
- Áîë±îìòîëîîõ áóîëóó.
- Òîëêóéäàà´ûí.
- Ûðûòûû.
- Ñàíààíû à´à±àñòûê ýòèè.
- Áýéý-áýéý±ý óáààñòàáûë.
¥ëýáèò ñµðµí
íüûìàòынан буолар òó´ààííààõ ëèòåðàòóðàíы õàñû´àí-ê³ðä³³í µëýëýý´èí.
Ґлэбит білі±µнэн барыа±а.
1 біліххі-аата Тея киирэллэр: Б. Кеша, Б. Вита, Т.
Алеша
2 біліххі-аата Бергеле
киирэллэр:
Х.Ньургун, С.Мичил, Н.Юля, Д. Оля
3 біліххі-аата Бэс
урэх киирэллэр:
Т. Максим, Е. Люба, С. Яша
Бу ааттаргыт мээнэ
буолбатахтар, биьиги нэьилиэкпит сиригэр баар урэхтэр ааттара буолар, белехтер
септеех эппиэт биэрдэххитинэ урэххит балыгынан туолуо.
- Кырдьык да бµгµн
сааскы кµн буолбут, онон бары туох эрэ солуну дьиктини
билээри
кэлэн олорор буолуохтааххыт.
(Проекторга таайбараІ).
-Чэ, таабырыннаґыаххайын, эрэ.
·
Орто
дойдуга тыынар дууґа±а туох да аґара минньигэс ас баа𠵴µ. (Уу)
·
Бэйэтин
о±отуттан, сиэниттэн аґаан олорор улуу кµтµр баа𠵴µ. (Јрµс)
·
ДириІтэн
дириІ баа𠵴µ. (Муора)
- Саамай сіп (таайбыт о±о±о балык жетон бэриллэр )
То±ус µрэх тутуґуутугар
Сµндэлэ далай уулаах
Сµµрµктээх ірµс.
А±ыс уон а±ыс µрэх
Арыллааннаан айгыстан
Айдааран-айманан киирэр.
Сэттэ уон сэттэ силбиктээх
Сирэм кµіх µрэх…
А±ыс уон а±ыс
Ааттаах аарыма µрэх.
- Проекторга – олоІхо слайдалара.
- ОлоІхонон бµгµІІµ уруокпут оІкулун о±устубут. Јссі
салгыы истиэ±иІ эрэ.
I. Ґрµйэ тыаґа (турукка киллэрии)
видеосюжет.
Учуутал Екатерина Степановна: О±олоор, тугу истэ±итий?
О±олор: Уу, сµµрµк тыаґа иґиллэр.
Чопчулаан эттэххэ … уу сµµрµгµрэр тыаґа, µрµйэ тыаґа.
Билигин биґиги бары самаан сайын барахсан чээл кµі±µн санаан ыллыбыт. Маннык
кэрэ кістµµнµ киґи хайдах хоґуйуо суоҕай?.
-маннык кэрэ кестууну
хоьуйбут эбит саха уус-уран литературатын теруттээбит учуутал, историк,
поэт-суруйааччы, тылбаасчыт, кербуеччу, белуьуек, айар тыл аҕата ... (А.Е. Кулаковскай-Јксікµлээх
Јліксій хаартыската слайдаҕа кестер. Оҕолор аатын этэллэр)
Учуутал Рена Нотаровна: Оҕолоор Алексей Елисеевич Кулаковскай
ийэтэ Анастасия-Елееье Собакин диэн биьиги нэьилиэкпитигэр 1771-1856 сылларга
олоро сылдьыбыт киьи Куонааскы диэн уолун кыыьа эбит. Анастасия икки уоллааҕыттан бу улаханын Елексейу эьэтигэр Куонааскыга ииттэрэр. Онон кини уола Елексеендур Настаа убайа Елексей таайа аахха кыра
сааьыттан 9 гар дылы иитиллэр. Онон эьиги киэн туттуохтааххыт маннык улахан
киьи хаан уруу аймаҕа буоларгытынан, тоҕо диэтэргит эьигиттэн бу Елееье Собакин теруттээбит аҕа улууьун сэттис келуенэтин ыччата буолаҕыт. Онтон Алексей Елисеевич тердус келуенэ киьитэ буолар. Бу хаартыскаҕа кестер балаҕан Кыйыга (Тыараьа нэьилиэгэ)
ханна баарын ким билэрий?(Балаҕан хаартыската) Кыйы соҕуруулуу арҕаа еттугэр Сергей аранастааҕа диэн етех Ессуентуй етеҕун кэнниттэн кэлэр Таатта кырдалыгар турар. Алеша Турнин сайын кун аайы
кэриэтэ торбосторун хомуйарыгар бу балаҕан аттынан ааьар...
Бу Кулаковскай оҕо сааьа ааспыт кыстык балаҕан дьиэтэ. Онтон бу сир ханна
баарын ким билэрий? (А.Е.Кулаковскай сайылыгар турар биьик пааматынньык
хаартыската). Маладьыастар, эьиги таах мээнэ куулэйдии сылдьыбатаххыт барытын
уерэтэ, билэ-кере сылдьыбыккыт.
Учуутал
Екатерина Степановна: Áµãµ²²µ
óðóîêïóò сµðµí µëýòèí ñà±àëûàõõàéûí. Ó÷åáíèêòàí А.Е. Кулаковскай-Јксікµлээх
Јліксій суруйбут «Ґрµйэ» хоґоонун áóëëóáóò ( 148 страница ).
-Билигин
биьиги Норуот сайдарын туhóãàð îëî±óí àíààáûò ñûðäàòàà÷÷û. Уруйэ хоьоонун ааҕыаххайын.
II. Тиэкиґи
кытта µлэ.
1. А.Е.Кулаковскай-Јксікµлээх
Јліксій «Ґрµйэ» хоґоонун аа±ыы.
2. Тылы
кытта µлэ. Тиэкиґи туґанан тылы быґаарыы.
(Проекторы
кірдірµµ)
Кырыс-кµіх от
сыккыс-сµµрµгµрэр тыас
сиккис – чэпчэкитик
сиэдэрэс –сиэдэрэй (дьэрэкээн)
кэІсэйбит – буруо, хотон сыта
киэп – дьµґµн-бодо
саппа±ырбат – куґа±ан дьµґµннэммэт
ырыганнаабат- уостан-сµтэн хаалбат
удумар- ба±ар уґуна суох (кылгас)
тілкі –дьыл±а, олох
Муора.
Оботтоох-
кэччэгэй, иІсэлээх
• Уорааннара
–тымныылара, тыаллара
• О±уруйа
– бэйэтигэр тарда турар, оборор
• Амырыын-кыыґырбыт,
кутталлаах
• Албаннаах
–кірдµµр, умналаґар
• Ахсырыйа
–наадыйбат, бол±омто±о уурбат
• Далай
– дириІ уулар
• Кµрµлгэн
– кµµстээх, дохсун сµµрµктээх
• Кµтµр-кэччэгэй,
бэрсиэн ба±арбат
• Сычча±а
– олорор олохторо суох
III. Тиэкиґи
кытта µлэ.
Уч.; - Àíû áèëèãèí õàñ
áèèðäèè á³ë³õõ³ òóñ-òó´óíàí ñîðóäàõ áýðèëëýð.
1 сорудах:
1
á³ë³õ
сорудаҕа:
Сырдык сиэркилэ
таас-сµппэккэ сµµрµгµрэ±ин, уолбакка уста±ын, бараммакка бара±ын-туох санааны
этэрин быґаар.
2
á³ë³õ
сорудаҕа:
Утаппыт кітір-сµµрэркэІсэйбит
киґи-сµіґµ-уоскуйан-сірµµкээн ааґаллар-автор сµрµн санаатын эт.
3
á³ë³õ
сорудаҕа:
Ґрµйэчээниэм-киэбиІ
киртийбэт ууІ саппа±ырбат-тыл кэрэтин кµµґµн ійдіін аах.
2
сорудах: Хоґоон
тылын-іґµн кірібµт.
1 á³ë³õ сорудаҕа:
Тыыннаа±ымсытан
кірдірµµнµ булан аа±абыт. Быґаарабыт.
2
á³ë³õ
сорудаҕа:
Ойуулуур-дьµґµннµµр
тыллары була±ыт. Поэт хайдах туттубутун кэпсиигит.
3
á³ë³õ
сорудаҕа:
Паараласпыт
тыллары булан аа±ын. Хайдах туттуллубутун быґаарын.
3 сорудах:
Аны билигин
маннык сорудах:
1 á³ë³õ сорудаҕа:
Поэт уірµµтµн
хайдах биэрбитин
быґаараҕыт
2 á³ë³õ сорудаҕа:
Поэт хомойуутун
хайдах биэрбитин
быґаараҕыт
4
á³ë³õ
сорудаҕа:
Поэт эрэниитин хайдах
биэрбитин
быґаараҕыт
IV. Учуутал Рена Нотаровна:
-Дьэ эрэ, оҕолоор
уруйэ туьунан айымньыга билистигит, видеосюжет кердугут.Аны маны керун эрэ, бу
биьиги урэхтэрбит ханна туьэллэр эбитий? Саамай сеп. Тааттабыт урэҕэр.
- Оччоҕо эьиги урэхтэргит Таатта урэҕин ханнык салаалара буолалларый?Ону билээри ерус ханна баран
туьэр сиригэр сууругу таннары турабыт. Ерус салаата кылаабынай ерускэ уна
еттугэр баар буоллаҕына уна салаата буолар. Оттон
салаа ханас еттугэр баар буоллаҕына ерус ханас салаата аатырар. Толкуйдаан баран этэҕит.
(Оҕолор урэх
салаатын быьаараллар).
-Бергеле, Бэс
урэх, Таатта уна салаалара оттон Туейэ ханас салаа буолаллар.
-Таатта урэх
ханна баран туьэрий?
-Алдан ерускэ.
Алдан еруспут Елуенэ эбэҕэ баран туьэр, кини ханас салаата буолар. Урэхтэр, ерустэр, куеллэр, ледниктэр уонна сир аннынааҕы уулар бары кураанах сир о.э.
материктар уулара буолаллар. Елуенэ еруспут ханнык муораҕа баран туьэрий? Лаптев муораҕа. Лаптев муора
Хотугу муустаах акыйаан муората буолар. Акыйаан уута кун сылааьыттан паар
буолан кетер. Паар уеьэ салгынна сойон уу хаапылатыгар эбэтэр муус
кыырпахтарыгар кубулуйар, онтон олор холбоьон былыт буолаллар. Былыттан сайын
ардах, кыьынын хаар туьэр. Биьиги урэхтэрбит, ерустэрбит ардахтан,
хаартан, сир аннынааҕы ууттан аьыыллар,
уутуйаллар. Ол гынан баран сурун аьылыктара хаар уута буолар.Уонна уулара эмиэ
муораҕа, акыйаанна баран туьэр. Бу барыта аан дойдуга уу улахан эргиирэ диэн ааттанар.
Айылҕа уерэҕэ нууччалыыта
Мировой круговорот воды (картаны кердерер, видеосюжет-экология).
Биьиги бары
ууттан аьаан олоробут. Урэхтэрбит киртийдэхтэринэ уоллахтарына тулалыыр айылҕабытыгар араас
уларыйыылар буолаллар(холобурдары аҕалыы). Сиргэ
уу буруе-гидросфера хайдах уескээбитин туьунан учуонайдар этэллэринэн: элбэх
вулканнар эстибиттэрин тумугэр салгынна газ элбээн Сирбит газ оболочкаламмыт,
онно уу паара элбээн, ардах буолан туьэн хас эмит мелуйуенунэн сылларга уу
буруену, акыйааны уескэппит. Онон бугун эьиги уерэппит уруйэҕит Сирбит
уу буруетэ сорҕото буоларын биллигит. Уруйэ хоьоон ханнык чааьыгар автор
айылҕаҕа харыстабыллаах сыьыан баар буолуохтааҕын сэрэтэрий?
(Оҕолор эппиэттэрэ).
Дьиэҕэ сорудахха эьиги уруйэ туьунан
хоьоону айан холоноҕут, эбэтэр ууну хайдах харыстыахха себун бэйэҕит санааҕытын суруйан аҕалаарын.
Тумук: Рефлексия
-Бугунну уруоктан туох
санааҕа кэллигит?
-Тугу сананы биллигит?
-Эьигини ордук туох
интэриэьиргэттэ?
Оҕолор эппиттэрин
экранна бэчээттээн кордоруу, тумук таьаарыы.
Уруогу олонхо
тутулунан кердеруу
Силлиспит
саха литературатын уонна айыл±а µірэ±ин предметэ.
Кылаас:
5
Тема:
Тулалыыр
айылҕа уус-уран айымньыга
«А.Е.Кулаковскай-Јксікµлээх
Јліксій «Ґрµйэ» хоґооно».
Учууталлар:
Данилова Е.С. (Саха литературата), Егорова Р.Н. (география)
|
Кі±µтµµ
|
Туґаайыы
|
Бытарытыы
|
Атын
ірµттэри кытары алтыґыы
|
Холбуур
кэрчик
|
Итэ±эл
|
Тµмэр
тµмµк
|
|
*Уруокка
хайа біліх элбэхтэ кыттыбыт балык ылан иґэр. µрэ±ин балыгынан толорор.
*Проекторга
таабырын таайтарыы
Ґрµйэ
тыаґа, видеосюжет
|
Проекторга
– олоІхо слайдалара
ОлоІхоттон
аахтыбыт. Ґрэ±и быґаардыбыт
Јрµс,
µрµйэ киинэ (фрагмент)
«Ґрµйэ»
хоґоон.
|
Кулаковскай
о5о сааьа ааспыт кыстык бала5ан дьиэтэ.
Муора,
ірµс, µрµйэ литература±а Јксікµлээх Јліксій айымньытыгар хайдах
Тылы кытта µлэ
|
Олонхо
География
Экология
История
Краеведения
Музееведение
Картография
|
Картаны
кірдірір) .
(видеосюжет
кістір
Аан
дойдуга хана баран тµґэрин (карта)
Ґрµйэ
гидросфера чааґа
|
Олоҕу кытта сибээс
Олохтоох
Матыры-йаалга
олоҕуруу
|
Этап
аайы билэллэрин бигэргэтии
Боппуруос-эппиэт
Рефлексия
|
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.