Урок по родному языку "Сүһүөх араастарын кистэлэҥэ" (5 класс)

ЧОЧУНСКАЯ СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ  ШКОЛА ИМЕНИ А.А.МИРОНОВА

ВИЛЮЙСКИЙ УЛУС

РЕСПУБЛИКА САХА (ЯКУТИЯ)

Уруок темата: «Сүһүөх араастарын кистэлэҥэ»

уруок таһынааҕы дьарык

Учуутал: Тимофеева А.В.

Сыала:

1.      Үөрэнээччи билэр-көрөр баҕатын  сайыннарыы,төрөөбүт тылга интэриэьи кэбутуу,

2.      Тобулук эйу сайыннарыы,

3.      Кэрэ5э, утуэ5э  иитии.

 Уруок тэрилэ:  кыталык хаартыскалара, о5олор уруьуйдара, талкы ойуута, хомус, тылдьыттар.

Уруок хаамыыта

1.      Тэрээьин чааьа.

2.      Уруок тематын, сыалын, соругун билиьиннэрии: Ууммут утуэ кунунэн! Бугуццу кун барыбытыгар сонуну, сацаны, ситиьиини а5алыахтын.   Уруокпут  мастарыскыай уруок диэн.  Мастарыскыай диэн тугуй? (Мастарыскыайга о5олор уьаналлар).  Ханнык  мастарыскыайдар баалларый? (Маьынан, тимиринэн, кэмуьунэн уьанар мастарыскыайдар бааллар.)

                     Бугуццу уруокка биьиги бары маастардар буолабыт. Уьанар матырыйаалбыт  - тыл. Айар толкуйбутун, сатабылбытын сайыннарыахпыт.  Суьуэх диэн тугуй?  Суьуэх хас араастаа5ый? Уэрэх туьунан тылларда толкуйдаан, суьуэхтээн этиц.  Ки-ни-гэ – Хас суьуэхтээ5ий? (3).  Суьуэх  туьунан билэр эбиккит. Бугун суьуэх кистэлэцин таайарга холонуохпут. Бэлэмцит?.

1 сорудах.  Бэриллибит  тыллар  чаастарын холбоон саца тыла таьаар:

	Учуутал	Уэрэнээччи
Талкы – кута – балык.  Тылы быьаарыы: Талкы-эргэр. Тирии имитэр мас.	- Толкуйдаац, тыл ханна саспыта буолуой? - Хас суьуэхтээх тылларый? - Кэрдуур тылбыт хас суьуэхтээх буолуой? - Быьааран кэр. - Маладьыас, тыллар бутэьик суьуэхтэрин холбуубут. Ханнык тыл та5ыста? -Кыталык. -Кыталык туьунан тугу билэ5итий?(кыталык хаартыскалара, о5олор уруьуйдара) Кыталык –ытык кэтэр. Ол иьин кинини ытыктаан, харыстаан элэрбэттэр. Былыргы номохтор кэпсииллэринэн, кыталыгы элэрбут киьи сэккэ тубэьэрэ уьу.до5орун элэттэрбут кэтэр ол сиргэ ус сылэбэтэр ус сайын элиэтээн ааьара уьу. До5орун аьыйан, ытыктаан –кэриэстээн кылана-кылана элиэтиирэ уьу.  Онтон кыталык кэрэ уцкуутун, куолаьын истибит киьи дьоллоох аатын ылара. Кыталык сыл аайы а5ыйаан иьэр буолан, «Кыьыл кинигэ5э» киирбитэ.  Онон бу сэдэх кыраьыабай кэтэру харыстыах тустаахпыт.	- Мин сэрэйдэхпинэ…… -Мин билэрбинэн… - Мин толкуйдуурбунан… Кы-та-лык -о5олор эппиэттэрин истии.
Кутурук- уруьуй- уйа	Толкуйдаац, тыл ханна саспыта буолуой? - Хас суьуэхтээх тылларый? - Утарыта тутан кэр туох уратылаахтарый? - Кэрдуур тылбыт хас суьуэхтээх буолуой? - Быьааран кэр. - Маладьыас, тыллар бутэьик суьуэхтэрин холбуубут. Ханнык тыл та5ыста?	- Мин сэрэйдэхпинэ…… -Мин билэрбинэн… - Мин толкуйдуурбунан… Ту-ру-йа
Турку-акаары- акылаат Тылы быьаарыы: Турку-таба сыар5ата.	Толкуйдаац, тыл ханна саспыта буолуой? - Хас суьуэхтээх тылларый? - Кэрдуур тылбыт хас суьуэхтээх буолуой? - Утарыта тутан кэр туох уратылаахтарый? - Быьааран кэр. - Маладьыас, тыллар бутэьик суьуэхтэрин холбуубут. Ханнык тыл та5ыста?	- Мин сэрэйдэхпинэ…… -Мин билэрбинэн… - Мин толкуйдуурбунан… Ку-каа-кы
Чулку- таба	Бэйэ5ит толкуйдаан таьаарыц. Ханнык тыл та5ыста?	-ку-ба
Сурук- буочар-таба	Бэйэ5ит толкуйдаан таьаарыц. Ханнык тыл та5ыста?	Су-буо-та
Солко- куобах- Байкал	Бэйэ5ит толкуйдаан таьаарыц. Ханнык тыл та5ыста?	Сол-куо-бай
Остуол – куолас - лабаа	Бэйэ5ит толкуйдаан таьаарыц. Ханнык тыл та5ыста?	Ос-куо-ла

- Маладьыастар, эьиги маастар буолаццыт, ус тылтан холбоон атын тылы таьаардыгыт.

2 сорудах. Бэриллибит тыллар хас биирдии буукубаларын холбоон атын тыла таьаарыц. Дьэ, уустар,  кытаатыц, сакааьы толоруц.

- Ким тургэнник толкуйдуур эбитий?

ТЫЛЛАР	ЭППИЭТЭ
СУУ+ МАК	СУУМКА
НООР+ ОХ	ХОРООН
ТАР+ УОС	СУОРАТ
КУЭХ +ЧЭР	КУЭРЧЭХ
ТУЙАХ+КУР	КУРТУЙАХ
СУГЭ+ЭЙ	СУЭГЭЙ
ЫЙ+ СЫМА Тылы быьаарыы: Сыма-эргэр. Куьуэру сайын бултаан баран, мас  кукургэ симэн, сиргэ кэмэн кээнньэруллубут куэл балыга.	СЫМЫЙА
ТЫС+ААН	ЫСТААН
КАРАТ+ААН	ТАРАКААН

-Маладьыастар, дьицнээх уус буолаццыт, тыллары холбоон тыл таьаардыгыт.

3 сорудах. Эс хоьооннорун холбуурга сакаас кэлбит. Сурааьын кэмэтунэн холбооц. Сакааьы толорорго бэлэмцит дуо?

1	2
Сатабыллаах	кэтэр кынатыц
Сугэ  кыайбата5ын	эттук харалаах
Утуэ майгыц	атах тостор
Илии тутуурдаах	субэ кыайар
Атас туьугар	саьыл са5алаах

- Бэйэ -бэйэ5итин бэрэбиэркэлэьиц. Табаарыьыц   суруйбутун бол5ойон кэр, сыыьатан- сэбун быьаарарга холон.

- Маладьыастар, бу да сырыыга туьэн биэрбэтигит. Уьанаммыт сылайдыбыт. Бары турдубут. Хоьоону аа5а-аа5а хамсанабыт.

Сынньалацца- хоьоонунан хамсан:

Хамсаныы хоьооно	Хамсаныыта
Биир –икки, биир икки, Хайыс халлаан диэки. Ус-туэрт, ус-туэрт, Илиигин сиргэ тириэрт. Биэс – алта, биэс –алта, Хайыс уца, хайыс хацас. Сэттэ-а5ыс, сэттэ-а5ыс, Кирилиэьинэн та5ыс. То5ус-уон, то5ус –уон, Сиргэ диэри бокулуон.	Илиитэ эттугэр. Уэьэ диэки хантайан кэдэйэр. Тэцкэйэн илиитин сиргэ тиэрдэр. Уца, хацас хайыьар. Миэстэтигэр хаамар. Иккитэ бокулуон оцорор

- Баьыыбаларыц. Сынньанныбыт. Салгыы уьанабыт.

4 сорудах.  Уьанаццыт сэптээх суьуэ5у эбэн, иннигэр – кэннигэр турар суьуэхтэри кытта икки туспа тылы таьаарыц. Холобур: Кыр (бас) тыца= кырбас, бастыца.

- Маннык тыл оонньуутун оцорбуккут дуо?

- Баарыццыттан туох саца эруттээ5ий?

сорудах	эппиэтэ
Са (___) рах	Са(ха)рах= саха, харах
Ик(…) ьи	Ик(ки)ьи= икки, киьи
Хал(…)кыат	Хал(ба)кыат=
Хоп(…) лоон	Хоп(то)лоон= хопто, толоон
Кулу(…)диэмэн	Кулу(мэн)диэмэн= кулумэн, мэндиэмэн
Этэр(…) тилиэт	Этэр(бэс)тилиэт=этэрбэс, бэстилиэт
Хац(…) лаат	Хац(кы)лаат=хацкы, кылаат

5 сорудах. Бастакы тылтан бастакы суьуэ5ун, иккис тылтан иккис суьуэ5ун холбоон саца тыла таьаар.

Самыыр- ба5а	Са5а
Бэрэ- этуук	бэтуук
Симэх- илим	силим
Кымыс- харыс	кырыс
Хотой- тумус	Хомус. Хомус туьунан: 2012 сыллаахха  Олег Кононенко космоска 192 хонук устата илдьэ сылдьыбыта.  Космоска кэтэ сылдьан хомуска оонньообута. Бу хомуьу биьиги тапталлаах Булууьут  ууьа Реворий Чемчоев оцорбута.
Сугэ-тирэх	сурэх
Тугут- хомус	тумус
Суобас- куорат	Суорат.

Рефлексия:

- Бу уруокка ордук тугу сэбулээтигит? То5о?

- Туох ыараханы кэрустугут?

Дьиэ5эулэ: Маннык оонньуулары бэйэ5ит толкуйдуоххутун сэп.

Уруогу тумуктээьин:

- Мастарыскыай уруокпутугар суьуэх кистэлэцин   таайарга улэлэстибит. Бары олус учугэй маастардар эбиккит.  Суьуэхтэрдиин до5ордостоххутуна тылы сэпкэ суруйа, бэйэ5ит тыл оонньуутун айа уэрэниэххит.  Хойут сорохтор дьицнээх тыл маастардара буолуоххут.

Краткое описание документа:

Сыала:

• Үөрэнээччи билэр-көрөр баҕатынсайыннарыы,төрөөбүт тылга интэриэьи кэбутуу,
• Тобулук эйу сайыннарыы,
• Кэрэ5э, утуэ5э иитии.

Уруок тэрилэ:кыталык хаартыскалара, о5олор уруьуйдара, талкы ойуута, хомус, тылдьыттар.

• Уруок тематын, сыалын, соругун билиьиннэрии: Ууммут утуэ кунунэн! Бугуццу кун барыбытыгар сонуну, сацаны, ситиьиини а5алыахтын. Уруокпут мастарыскыай уруок диэн.Мастарыскыай диэн тугуй? (Мастарыскыайга о5олор уьаналлар).Ханныкмастарыскыайдар баалларый? (Маьынан, тимиринэн, кэмуьунэн уьанар мастарыскыайдар бааллар.)

Бугуццу уруокка биьиги бары маастардар буолабыт. Уьанар матырыйаалбыт- тыл. Айар толкуйбутун, сатабылбытын сайыннарыахпыт. Суьуэх диэн тугуй?Суьуэх хас араастаа5ый? Уэрэх туьунан тылларда толкуйдаан, суьуэхтээн этиц. Ки-ни-гэ – Хас суьуэхтээ5ий? (3).Суьуэхтуьунан билэр эбиккит. Бугун суьуэх кистэлэцин таайарга холонуохпут. Бэлэмцит?.