11 классан нохчийн литературин программаш (3 сахьт)

Кхеторан кехат

Документан бух

11-г1а классан литературина лерина долу х1ара документ кхоьллина юкъара дешаран а, коьрта юкъара  дешаран а пачхьалкхан программин буха т1ехь. Программо прдметан чулацам схьа а боьллу, бовза а бовзуьйту, билгалбоккху. Белхан программо, литература 1аморан 1алашонца цхьаьна а дог1уш, дешархой кхиоран, кхеторан, 1аморан а юкъара некъаш довзуьйту.

11-чу классехь нохчийн литература к1иранах 3 сохьтехь хьеха лерина ю программа.

Документан д1ах1оттам

Литературин белхан программа дийна цхьа документ ду, цу юкъадог1у:

– кхеторан кехат;

– дешаран-тематикин план;

– дешархойн хаарийн т1ег1а;

– дешаран методикин болх кхочушбан оьшу г1ирсаш билгалбахар.

Дешаран предметан юкъара характеристика

Лаккхара ийман а долуш, эстетикин мах хадо а хууш, г1иллакх-оьздангаллех массо а аг1ор адам кхиорехь доккха маь1на ду исбаьхьаллин литература. Дешаран хьукматехь литература хьехар кхочушдо искусствон дахарца з1е тасарца, кеп а, чулацам а вовшех буозарца, историна, ламасташца, керла юкъадалорашна т1е а тийжаш,историн-культурин хаамех пайдаоьцуш, литературин теорин а, историн а коьрта кхетамаш 1амош, исбаьхьаллин произведенеш талла а,церан мах хадо а хаарш луш, литературин меттан исбаьхьаллин г1ирсаш караберзош а.

Дешаран хьукматехь литература хьехаран 1алашо-дешан искусство, классически а, кхечу халкъийн а литературийн хьал довзийтар; литературан социокультурин цхьана декъах санна кхетамбалар.Литература 1аморан бух-исбаьхьаллин говзарш ешар а, 1амор; историн-культурин а хиламийн а, дешан говзанчийн биографеш а йовзийтар.

Литературин говзарийн  эстетикин мах хадо, царех кхета дешархой 1амор.  

Дукха хенахь дуьйна исбаьхьаллин аг1ор дерриге халкъо классически аг1ор къобалйина, мехкан а, дуьненан а литературин хазна хилла д1ах1иттина исбаьхьаллин говзарш 1аморехь бен кхочушъялур яц литературин 1алашонаш. Цу т1е а доьг1на, школехь литература 1аморан 1алашо ю лаккхара исбаьхьаллин кхачамболу, дахаран бакъдерг гойту, юкъара синмехаллаш йовзуьйтуш, адамашкахь лекхара синъоьздангаллин синхаамаш кхуллуш йолу дуьненахь тоьлла йолу дешан культурин исбаьхьаллин говзарш дешархошна йовзийтар.

Белхан программин чулацам

102 сахьт

Нохчийн литература кхоллаяларан башхаллаш.

ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература     – 55  сахьт  .

Довзийтар. Нохчийн къоман дахарехь 1980-1990-чуй шерашкахь кхолладелла хьал.

 Сулейманов Ахьмад. Стихотворенеш «Берд», “Ламанан  хьостанаш ”,  «Батто сагатдо».

Сулейманов Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.

Поэтан лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман  гIиллакх-оьздангаллица вехаш, эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а лирика.

Сулейманов Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш.  Цуьнан кхоллараллин мехалла.

Айдамиров Абузар. Дахаран а, кхоллараллин а некъ. Роман “Еха буьйсанаш” (8 сахьт)

Айдамиров Абузаран кхораллара. “Еха буьйсанаш”  исторически романехь нохчийн халкъо ХIХ бIешарахь къоман парг1атонехьа  латтийначу къийсаман тема. Къоман дахар кIорггера, дуккха а агIонаш толлуш гайтар. Исторически бакъдолу гIуллакхаш гайтарехь романан эпически шуьйра чулацам. Цу  заманахь  Нохчийчохь  хилла  юкъараллин хьелаш  говза гайтар.

Романан турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.

Романан исбаьхьаллин башхаллаш.

  Ахматова  Раиса. Дахар а, кхолларалла а. “Чекхдийр ду вайн шераш”, “Даймахке”. Поэма “Дагалецамийн новкъа” (5 сахьт)

Ахматова Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре дахар, къинхьегам, безам,  кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен хенаца йогIуш хилар.

Ахматова Раисин поэзехь  нохчийн йоьIан васт.

Поэтессин лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла хилар.

Ахматован поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.

“Дагалецамийн новкъа” - автобиографически поэма.

Цуьнан турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш цхьаьнайогIуш  къастор.

Поэмин идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш

Арсанукаев Шайхи. “Весет”, “Нагахь  хьан  гIо  оьшуш...”, “Нийсонна  гимн”, “Гиний шуна? ”, “Дицдина илли”, “Ненан мотт”, стихашкахь роман “Кхолламан сизаш” (7сахьт)

Арсанукаев Шайхин кхолларалла.

Поэтан произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.

Арсанукаев Шайхи лирикан башхаллаш :  чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.

“Кхолламан сизаш” цIе йолу стихашца язйина роман. Даймехкан тIамехь бIаьхоша турпалаллица Даймохк мостагIчух Iалашбар романехь гайтаран башхаллаш. БIаьхойн васташ. Ризван а, цуьнан накъостий а.

Романехь тIеман а, тылан а суьрташ. Маршо ларъеш эгначийн сий а деш, тIом гIаттош болчарнра дуьхьал авторо халкъе бен кхайкхам. “Кхолламан сизаш” романан чулацам а, исбаьхьаллин а къастамаш а.

Арсанукаев Шайхин поэзин мехалла.

 Шайхиев Iалвади. Поэма “Лазаман лорах”,  стихашца язйина повесть “Дерачу кхолламан кхиэл” (5 сахьт)

Шайхиев Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу хатI.

“Лазаман лорах” поэми тIехь поэтан деган Iийжам.

“Дерачу кхолламан кхиэл” - стихашца язйина повесть. Тешнабехккий, эхь-оьздангаллий цкъа а цхьанадогIург цахилар чIагIдар. Къоман гIиллакхаш а, оьзда безам а гайтар. Повестан маьIна а, исбаьхьаллин къастамаш а.

Шайхиев Iалвадин кхоллараллин мехалла.

   Рашидов  Шаид. “Баланах дуьзна дог”, “Пондар боьлху”, “Аружа”  (7 сахьт).  

Рашидов Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш, синхаамаш.

Стихотворенеш мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор.  Цуьнан стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш.

 “Аружа” - исторически хиллачийн буха тIехь язйина поэма. Махках  даьккхинчу  халкъо  лайна  баланаш, халонаш гайтаран башхаллаш. Аружа а, Алымкхан а.

 Лирически турпалхочун  халкъах, махках йолу ойланаш.    

Дикаев Мохьмад. Стихотворенеш «Нохчийн хIусам», Стеган цIе», “Суна  лаьа”.

Дикаев Мохьмадан лирика. Поэтан  шен  Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах  дозалла  даран  ойла, патриотически синхаамаш, къоман  хиндерг ирсе хила лаар  - цуьнан  кхоллараллин коьрта чулацам.

Дикаев Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла  гайтаран башхаллаш.  Цуьнан поэтически хатI.

Ахмадов Муса.  Повесть  «Лаьтта тIехь лаьмнаш а хIиттош», Стихотворени «Нохчийн махкахь нохчийн маттахь…» (6сахьт) 

Ахмадов Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

Ахмадов Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш адам  эхь-бехках юхадалар,  гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар къомана бохаме  хилар ;  оьздангаллех  ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех чекхвалар

«Лаьтта тIехь лаьмнаш а хIиттош»  повестан чулацам а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Ахмадов Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.   

Бексултанов  Муса. Дийцарш “Наггахь сайн сагатделча”, “Хьалхара парта”, “Корталин Хантоти”    

Бексултанов Мусан кхолларалла.

Цуьнан прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе,  шайн кIорггера маьIна долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.

Къоман хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан башхаллаш.

Яздархочун кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр хилар.  

Нохчийн  литературехь къинхьегаман   тема- 19  сахьт

Исаева Марьяман роман “Ирсан орам”, Музаев  Нурдинан роман “Сатийсаман ницкъ”, Нунуенв Сайд-Хьамзатан роман «Гезган маша» (Обзор). 

ХХI бIешо долалучу муьран литература  - 10 сахьт

     Ибрагимов канта.  роман «берийн дуьне». Тема а, проблематика а. Исбаьхьаллин башхаллаш.

     Яшуркаев Султан. Стихотворенеш «ХIара лаьмнаш лаьмнаш хилла…», «Ойланаш, аш соьга баха хIун боху,..», «ЦIахь котам декара зевне еш Iуьйкъе,..».                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

Кхечу  къаьмнийн  литература-  6 сахьт.

Александр Казбеги. Повесть “Элиса”.

Гуьржийн яздархочун Алесандр Казбегин кхоллараллех хаамаш. “Элиса”  повестан коьрта чулацам.  Къаьмнашна юкъарчу доттагIаллин уьйраш гайтаран хьелаш. Ламанхойн къонахалла, оьздангалла, тешаме хилар яздархочо хастаме дийцар.                                                                                                                     

 Элисин, Чербижан Анзоран, Важиян васташ.         

Казбегин турпалхой - нохчий, гуьржий - шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь , вежарий санна, бертахь хилар.                 

    Кулиев Кайсын. Стихотворенеш “Хиндолчунна аьлла байташ”, “ТIуьначу лаьттан цинц къуьйлу...”.  

Кулиев Кайсын - балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе кхачорна дIадала иза кийча хилар.

Дешаран-темин хьесап

Довзийтар                                                                                                   –  1 сахьт.

ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература                                                 - 8 сахьт

Исаева Марьям                                                                                             - 4 сахьт

Айдамиров А.                                                                                              – 7 сахьт.

Ахматова Раиса                                                                                           - 5 сахьт

Сулейманов А.                                                                                           –  8 сахьт.

Шайхи Арсанукаев                                                                                     - 7 сахьт.

Рашидов Ш.                                                                                                  – 6 сахьт

Гацаев Саь1ид                                                                                             - 4 сахьт

Ахмадов Муса                                                                                             - 5 сахьт

Дикаев М..                                                                                                   – 7 сахьт

Бексултанов Муса                                                                                       - 5 сахьт

Шайхиев А.                                                                                                –  5 сахьт.

Алиев Г1апур                                                                                              - 5 сахьт

Ибрагимов Канта                                                                                         -4 сахьт

Казбеги А.                                                                                                     -2 сахьт

Кайсын Кулиев                                                                                            –5сахьт.

Къамел кхиор                                                                                              – 12 сахьт.

Хьехархочо хаьржинчу  произведени т1ехь болх бар:                             -2 сахьт

Дерриге                                                                                                      – 102 сахьт.

11-г1а класс чекхъяьккхинчарна хаа дезарг

Литература 1амийначу дешархочунна хаа деза:

– нохчийн литературан кхечу къаьмнийн литератураца хилла уьйраш;

– яздархойн дахаран а, кхоллараллин а некъан коьрта муьраш;

– 1амийначу исбаьхьаллин произведени т1ехь гайтинчу заманан коьрта билгалонаш;

– 1амийнчу исбаьхьаллин произведенийн сюжетан а, д1ах1оттаман а, вастийн а башхаллаш;

– 1амийнчу исбаьхьаллин произведенийн коьртачу турпалхойн амалш, юкъара маь1на;

– 1амийнчу исбаьхьаллин произведенийн жанрийн къастамаш;

– лирикан, поэтически меттан, эпически, лиро-эпически произведенийн коьрта билгалонаш;

– исбаьхьаллин литературан хаарш алсам дахаран а, кхетош-кхиоранж маь1на;

– дагахь 1амо билгалъяьхначу произведенийн тексташ.

Дешархошна 1емина хила деза:

I

– произведени т1ера исбаьхьаллин суьрташ шайн ойланехь юха схьах1итто;

– литературан произведени шен жанран а, идейно-исбаьхьалин а башхаллашка хьаьжжина къасто;

– исбаьхьаллин произведени муьлхачу литературан тайпанан ю (эпически, лирически, драматически) билгалдаккха;

– литературан произведенин коьрта проблемаш билгалъяха;

– цхьана я масех произведенин турпалхойн васташ вовшех дустуш къасто;

– произведенехь сюжетан, д1ах1оттаман, вастийн исбаьхьалии суртх1отторан г1ирсийн цхьаалла гучуяккха а, маь1на дан а;

– произведенин турпалхошка а, цу т1ерачу хиламашка а авторан болу хьежамаш билгалбаха;

– ешначу произведених а, цуьнан турпалхойх а шайна хетарг бух болуш ч1аг1адан;

II

– ибаьхьаллин произведени къастош еша;

– шаьш кхочушбечу барта а, йозанан а белхан план х1отто;

– барта а, йозанан а тайп-тайпана сочинеш кхолла;

– литературан хьокъехь а,  юкьараллин дахарх лаьцна а йолчу статьян план, тезисаш, конспект х1отто;

– литературан материал т1ехь доклад, къамел кечдан (цхьана-шина книгех пайда оьцуш);

– шаьш ешначу книгина рецензи язъян;

– ишколан дахарх лаьцна доклад, къамел кечдан.

Дешаран-методикин кхачаман ларам

Литератара

Дешархошна:

1. Уциев А.Х., Чираева Р.А.  «Нохчийн литература»11-чу классанатекстийнгулар.  Грозный    ГУП «Книжное издательство» 2009 шо.

2. ТуркаевХь.В., Туркаева Р.А.  «Нохчийн литература»11-чу классана учебник.  Грозный -  2018 шо.

Хьехархочунна:

1. Арсанукаев А. М., Эдилов С. Э., Арсанукаев А.-Б. А.  «Юккерчу школашна нохчийн литературин программаш» 5-11-чуй классашна. Грозный  Издательство ООО фирма «Глобус»  2002 шо.

2. Джамалханов З. Д., Хамидова З. Х. «Юккъерчу школийн лакхарчу классашкахь ненан мотт а, литература а хьехар»   Грозный  Нохч-Г1алг1айн книжни издательство  1972 шо.

3. Уциев А. Х., Чираева Р. А.  «Нохчийн литература»11-чу классана текстийн гулар.  Грозный  ГУП  «Книжное издательство»  2009 шо.

4. Туркаев Х. В., Туркаева Р. А.  «Нохчийн литература»  11-чу классана учебник.  Грозный ГУП «Бибколлектор», 2011 шо.

5. Арсанукаев 1. М..  «Юккъерчу школехь лирически а, лиро-эпически а  произведенеш 1амор»  Грозный  Нохч-Г1алг1айн книжни издательство  1984 шо.

6. Чентиева М. Д.  «Нохчийн литературин урокашкахь дешархойн къамел кхиор а, классал арахьа цаьрца болх бар а»5-8 классашкахь.  Грозный  «Книга» 1992 шо.

7. Минкаилов Э. С.  «Нохчийн литературеххий, бартакхоллараллеххий»ЗАОр «НПП «Джангар»  г. Элиста  2007 шо.

8. Арсанукаев 1. М.  «Школехь исбаьхьаллин произведени таллар»  Грозный Издательство АРФА-ПРЕСС   2008 шо.

9. Арсанукаев 1. М.  «Нохчийн литературин 1илманан терминийн луг1ат»  ФГУП  «ИПК  Грозненский  рабочий»  Соьлжа-Г1ала  2010 шо.

10. Эльдаров 1. А., Уциев А. Х. «Нохчийн литература»9-11-чуй классашна дешаран пособи.   ООО  «Тетрограф»  г. Нальчик  2011 шо.

11. Эльдаров 1. А., Саралиев 1. Х.  «Нохчийн литература хьехаран некъаш» ЗАОр  «НПП  «Джангар»  г. Элиста  2009 шо.

12. Арсанукаев 1. М.  «Язык. Литература. Школа»  Грозный  Издательство АРФА-ПРЕСС   2012 шо.