АЛЫН КЫЛААСТАРГА САХА ТЫЛЫН УРУОКТАРЫГАР АРААС ООННЬУУЛАРЫ ТУhАНЫЫ.

ИС  ТУТУЛА 

КИИРИИ……………………………………………………………………………………..3

1.АhАҕАС  ДОР5ООН  ТЕМА5А ООННЬУУЛАР

1.1 ХОһООННОР………………………………………………………………..................4

1.2 «АhА5АС  ДОР5ООННОР» ТЕМА5А  ПЕРФОКАРТАЛАРЫ ТУһАНЫЫ…………………………………………………………………...................7

1.3 ТААБЫРЫННАРЫ  ТУhАНЫЫ………………………………………………………8

1.4 ДИФТОННАРГА  ООННЬУУЛАР……………………………………………………10

2.«СYhYӨХТЭР  ТЕМА5А  ООННЬУУЛАР……………………………..........................11

3.  «ААТ  ТЫЛЛАР»  ТЕМА5А   ООННЬУУЛАР………………………………………..14

4.  «ДА5ААhЫН    ААТ»  ТЕМА5А ООННЬУУЛАР ………………………………........17

5.  «ТУОХТУУРДАР» ТЕМА5А  ООННЬУУЛАР ……………………………………….18

6.  КРОССВОРДАРЫ  ТУhАНЫЫ…………………………………………………….........20

7.«ЭТИИ, ТЕКСТ»  ТЕМА5А  ООННЬУУЛАР ………………………………………….22

8.РЕБУСТАРЫ, МЕТАГРАММАЛАРЫ , АНАГРАММАЛАРЫ , ШАРАДАЛАРЫ 

ТУhАНЫЫ…………………………………………………………………………………..23

9.САХА  ТЫЛЫН  УРУОКТАРЫГАР  ӨС  ХОhООННОРУНАН  КӨРДӨРYYЛЭЭХСЭРЭТИИЛЭЭХ    УОННА  ТАЛАН СУРУЙУУГА 

ДИКТАННАР………………………………………………………………………………..24

10.  ТУhАНЫЛЛЫБЫТ  

ЛИТЕРАТУРА……………………………………………….................................................35

11.  СЫһЫАРЫЫ…………………………………………………………………………….37      Саха  тылын  грамматикатын  үөрэтиигэ  уруокка ханнык  ньыма  туттуллара үөрэтиллэр  матырыйаал ис  хоhоонуттан тутулуктаах. Yөрэтии хаачыстыбата уонна  үөрэнээччилэр  активностара  үөрэтэр  ньыманы кытта  быhаччы  сибээстээх. Ханнык ба5арар учуутал  уруокка  интириэс  тарта5ына  эрэ  о5о үөрэтэр  матырыйаалы   кэбэ5эстик ылынарын билэр. Оттон  кыра  кылаас  үөрэнээччитэ сүрүн  дьарыга кини  оскуола5а  киириэр  диэри  оонньуу буоларын  умнарбыт табыллыбат. Уруокка  оонньуулары  киллэрии бастакынан детсад  уонна  оскуола икки ардыларыгар  үөрэтии  ситимин быспат   уонна  уруокка  оонньуу   араас көрүңүн киллэрдэххэ о5о сылайбат, психическэй   уонна физическэй  нагрузка  намтыыр.  Ол  да  иhин кыра  кылаастарга  уруоктарга  үгүстук оонньуунан  үөрэтии ньымата туттуллар.

       Оонньуу  о5ону  кэрэхсэтэр , кө5утэр, умсугутар өрүттэрдээх. Уруокка  араас грамматическай  оонньууну  киллэрии сүрүн  биричиинэтинэн манныктары  этиэххэ соп: 1 .Кыра кылаас о5олоро олус  эмоциональнайдар,   саңаны  тургэнник  ылынымтыалар. Кинилэр биир кэлим дьайыыга тулуурдара  суох , түргэнник  сылайаллар Онон  уруокка  о5о сылайбатыгар, уруогу  кэрэхсииригэр  араас өрүттээх  грамматическай  оонньуулары киллэрэн  үөрэтии буолар .

2  .Уруокка   о5о интириэhин  кө5үтүү , билиигэ-көрүүгэ тардыhыыларын  кө5үлээhин, үөрэххэ бэйэлэрин кыахтарын туhанан активнайдык кыттыыларын хааччыйыы.

3  .О5о толкуйдуур  дьо5урун, саңарар санатын ,тылын -өhүн  сайыннарыы.

4. Хомо5ой  уус-уран  тыл саппааьын байытыы, норуот үгэстэригэр  cүгүруйүү, уус  уран айымньыга  кэрэхсэбили иитии.

        Тыл  доp5ооно,  суолтата, грамматическай  формата  оонньуу  атрибута  буолар. Онон грамматическай оонньууларга о5олортон элбэх тылы билии, тыл дор5ооннорун  уонна  грамматикатын  сокуоннарын өйдөөhүн , тутуhуу  эрэйиллэр.  Кыра  кылаас о5отун үөрэтиигэ  ордук көрдөрөн  үөрэтии принцибэ туттуллар, ол иhин  билиини  чиңэтиигэ , хатылааhыңңа  эрчиллиилэргэ    интириэhинэй  гына карточкалары, таблицалары  туhаныыга араас  грамматическай  оонньуулары  киллэрэр табыгастаах. 

        Тыл  оонньуута  о5о тылын –өhүн сытыылыыр, сайыннарар, толкуйдуур  дьо5урун  сайыннарар. Маны  таhынан дидактическай  оонньууларга көрдөөх  хоhооннору , остуоруйалары , таабырыннары , өс хоhооннорун ,  ребустары , тыл оонньууларын , араас  викториналары  ыытыы, кроссвордары таайыы, сорудахтаах эрчиллиилэри  толоруу , перфокартанан  үлэлээhини  уруокка  эрэ  буолбакка  кылаас  таhынан үлэ5э  эмиэ  туhаныллар. 

        Саха  тылын  сорох  боппуруостарын  киэңник  уонна  дириңник  үөрэтэр  сыалтан  кылаас таhынан үлэни  ыытыы  буолар. Кылаас  таhынан  үлэ5э  куруhуок  үлэтэ, олимпиадалары, викториналары , конкурстары , саха  тылын  нэдиэлэлэрин ыытыы, быыстапкалары, хаhыаттары таhаарыы ,  биэчэрдэри тэрийэн ыытыы  киирэллэр.Кылаас  таhынан үлэ5э  о5о уруокка  ылбыт билиитэ  чиңэтиллэр,кэңэтиллэр  уонна дириңэтиллэр.Бу үлэлэргэ оонньуу  арааhын киллэрии о5о араас  дьо5урун  сайыннарар  эрэ  буолбакка   иитэр  сыалы  эмиэ хаба5ын. О5о тулуурдаах буоларга , хапса5ай  буолууга , өй  кыа5ар, билиигэ  дьулуhууга үөрэнэр, до5отторун  санаатын ылына үөрэнэр, бэйэтин  сыаналанар  кыахтанар, коллективы  кытта  бииргэ  үлэлииргэ  үөрэнэр, өрө  тардынар. 

   Ханнык  ба5арар учуутал уруогун  умсугутар , кэрэхсэтэр  өрүттэрдээх үлэни  киллэрэр  буолла5аны   о5о  билиигэ ба5ата  үрдуурун  өйдүөх  тустаахпыт .

«ДОРҕООННОР» тема5а   

Хоhооннор

«Аhа5ас  дор5ооннор»

1.Аhа5ас дор5ооңңо                      

Салгыммыт иңнибэт                       

Айахпыт  иhигэр                             

Мэhэйи көрсубэт            

2..Аьа5астар ыллыыллар                уhуутууллар, хаhытыыллар  Улуйаллар,  иhиирэллэр Ытыыллар, эңэрээллэр

3.«Бутэй дор5ооннор» Бутэйдэр бутэңилэр Хардьыгынаан саңараллар Ырдьыгынаан ылаллар

Ыллыахтарын  ба5арбаттар.

4 «Аьа5ас  дор5ооннор»

  Аьа5ас дор5ооннор                     

  А5ас  балыс    о5олор                  

 Биир бала5ан иhигэр                    

 А5ыс  буолан олороллор             

 Олус диэн  эйэлээхтэр                   Олус  -олус улэhиттэр.

Икки  буолан  сиэттиhэн Дифтоннары  µөоскэтэллэр

Ы  Алыын  сиэттиьэн  Ыа  дифтонг  буола  тµьэр У  О-луун  холбоон  Уо дифтону оңорор. Ити  курдук  үөскээбиттэр ИЭ  уонна ҮӨ дифтоннар.

5. «Бутэй дор5ооннор»

Бутэйдэр да  хаалсыбаттар

Олус  бэркэ олороллор

Игирэ  буолан  сиэттиhэн Хоhуласпыт буолаллар. Олус   диэн эйэлээхтэр 

Сэргэстэhэн  сылдьаллар

Сымна5ас   да  майгылаахтар  Кытаанахтар эмиэ бааллар

Ньиргиэрдээх  да   буолаллар.                  

«Аһа5ас  дорҕооннор» .

Хоһоонно  ханнык  дорҕоон элбэхтик иhилиннэ?

«Ким болҕомтолооҕуй?»  диэн оонньуу   ыытыахха  соп. Ким элбэх тылы иhиллибит дор5оонтон өйдөөн хаалбытый ?  Маны  сэргэ  дорҕооннору  үөрэтиигэ  оҕолор буукубалар    туhунан хоhоон айалларын  олус  сөбүлүүллэр.

                                                  А- баар амарах                                               О ҕом, ооккоом,

Аҕам аатыгар,                                                  Омуннаах Ооппоос                       атаспар Айаалга ,                                           Олбоххо олорбокко

           амарах аймахпар,                                               Оонньоо   онно   -окко.

                       атаах  оҕоҕо.

                                 

Эңээрийэр эйээрэр                                           У- уулуу ууһут

Эмтэркэй  Э                                                       Уһуннук  уунан устубут    Эбэлээх, эhэбэр                                             Улуу  муора         ҕа тиийбит.

                       Эмиэ баар эбит.             

 Yстээх  Yстүүнньэ                                               Икки         илии,

 Yнкүүлүүр да  ункүүлүүр                                    Икки       ини -бии

         Yмүрүччү үктүү-үктүү                                            Иккиэн итигэстииллэр    ,           Yhүс  күнун  үргүлдьү.                                                Имигэстик хамсыыллар      .

                                            Уоhук  уолбут                                           Ыаҕастары  ылыахха,

                                           Уонун  туолла                                            Тыаҕа  отоннуохха,

Уолбут   тортка Ыаҕайаны толоруохха,    Уон чүмэчи  үрбүт Дьиэбит  диэки  хаамсыахха.    

Киэhэ  эмиэ кэлиэххэ, Yөруу-көтүү үксээтэ 

                                                                                                                         Үөрэ - көтө   сылдьыахха.           

Тиэргэммитин симиэххэ,  Киэргэтиэххэ симиэххэ.

    Дорҕооннор тустарынан 1  кылаас  үөрэнээччилэрэ  Люба  Лаптева, Оля  Шадрина , Айыына Сибирякова , Кирилл Лаптев  айбыт хоhоонноро.           

 А               

Аҕам атын  аата

 «Атас» диэн  атастаар . Аҕам атын айааhыыр

Кини  ыраах айанныыр.

Ы

Ытым аата Тузик .

Кини  олус булчут.

Ытырсары  сөбулээбэт.

Ынырдахха кэлэр.

И Илиибэр иннэни Мин  сатаан тутабын. Иистэнэри  сөбүлүүбүн Иннэни  сүтэрбэппин.

О  «О»  буукуба , оҕолоор Огурсууга  майгылыыр. Оҕуруоҕа , уобуручка

Олус олус майгылыыр.

Э

Эйэҕэс  бэйэлээх Эhэлээх эбэбин

Элбэх биэhи  ыламмын Эhигини үөрдүөҕум.

h Эһэ, Эһэ о5ото Эhэтигэр  кэhиитин 

Ыhык  илдьэ  испит.

Ч Чороонтон

Чороону  бэрсиhэн Кымыс бөҕө  истибит.

С Сибиинньэ  сылыгар

Сибиинньэлэр  үөрдулэр Сибиэһэй  үүт истилэр

Сыа  да  сыа  буоллулар.

Дь

Мин  дьиэм   Дьиэ да  дьиэ.  Дьиэбин куруук хомуйабын, Дьиэбин  олус  таптыыбын.

«Бу ханнык  буукубаный?» Оонньуу

 

Х 

Х Хомус  тыаһа  хомоҕой  Хомуһуннаах  ырыалаах.

Д

Дима, Даша- доҕордуулар

Денискалыын , Даниллыын. Детсадка бииргэ  сылдьаллар.

Л

Лина, луугу   үргээбит,

Лида5а , Лена5а биэрбит.

Н  Наскы  наhаа  сылаас

Наар  кинини кэтэбин.

Нь Ньуосканан аhыыбыт

Ньуосканан булкуйабыт.

Й

Ый, ый – сырдыккын Түүн  аайы сырдыыгын.

Эйигин сулустар

Эргиччи умайаллар.

  θ θтүүк итии  да  итии θтүүктэн  өрүү  сэрэн.

К Куоска, олус киитэрэй «Кутуйаҕы  тутуом  диир» Кутуйахчаан,  эн  сэрэн Куоскаҕа  туттарыма.

Тема :  Аh А5АС   ДОР5ООН (Аhа5ас  дор5оон уларыйыыта )

1 .Оонньуу  «Билбэччэйгэ көмөлөс».  Аhа5ас  дор5оону  уларытан  саңа  тыллары  таhааран  суруйуң. Yөрэнээччилэргэ перфокарта биэрэн улэлэтии.

-               Ис        иис

-            Ис            өс

с    -

с-             р -

                                   -                                               -   -                                     с -уос,                        с  - 

   Ис            иис                   Ис            Үс                             иэс,                            аас,  ыыс,   

      Ас            аас                                  Эс                             үөс                                иис, уус 

      Үс            үүс                                  Ос                             ыас                              үүс        

                                             Ат        -   От                            -тыа                            р-  уур,  

      Ил-          Иил                                 Ыт                            быа                                 үүр, 

 Ур-          Уур                    Эт      сыа             ыыр  Үр            Үүр                    Үт      кыа  үт             Үүт                  Өт      биэ

Тема  ДИФТОНГ 

   Перфокартанан тыллары  таьаарыыга  «Ким  элбэ5и?» оонньуу ыытыахха  сөп. О5олорго перфокарталарыгар   ортото ыраас  кумааҕы  ууруллар.

Уруоктарга  «Таайбараҥ мүнүүтэтэ» диэн  ыытыахха  сөп. Уруокка интириэстэрин   көтөҕөргө , саҥа  темаҕа  таабырынынан киириэххэ сөп. Маны  таhынан оҕолор сылайбыттарын аhарарга эмиэ  туhаныллар.  

Оонньуу «Таабырынна  таай  эрэ»   

Таабырыны таайан  эппиэти  эрэ  суруйуу  (тылынан  диктант)

Тема «УhУН АhА5АС  ДОР5ООННОР»

       1.Суола  суох айанныыр баар үһү .(тыы)

2.Далай иһигэр  Далан  уоруйах баар үһү. (туу)

3.Иннинэн  кэннинэн тэбиэлэнэр  эмньик  кулун баар үһү.(аан) 4.Иһэ уот ,ортото уу, таһа тимир  баар үһү.(сылабаар)

5 Yрбэт  да , ытырбат да, дьиэ5э  киллэрбэт  баар  үһү.(күлүүс )

6.Сэттэ саллааттаах  төгүрүк  куорат  баар үһү.(сүүр)

7.Таатта  уола талах  курдах   үһү.(туу)

8.Кэтит кэтит Кэтэриинэ  сотору  сотору  буутун хамнатар үһү.(кыптыый)

9.Аайыка  эмээхсин  күн  турара тура  кэннин уокка  үтэр  үhү (чаанньык)

10.Быһар  быhар, быһа5ын  суола  биллибэт үһү. (эрдии)

11.Кыра  да  буолларбын  бууру  охторобун  диир  баар үһү.(кырынаас)

12.Ууттан  кураанах  тахсар баар үһү.(хаас)

13.Мас  ырбаахылаах  уолчаан   сылдьыбыт  сиригэр  суола  хаалар  үһү.

(харандаас)

14.Уокка  умайбат, ууга  тимирбэт  баар үһү.(муус)

15.Тыаһа  суох саба  халыйан кэлэр  баар үһү.(туун

16.  Yлэтигэр  сылдьан  ырыалаах  баар үһү.(хотуур)

17.  Tииккэ тилигирэс, хаарга  хачыгырас баар үһү.(тиин)

18.Окур бокур о5олор олоро  тустэллэр эрэ  кэпсэппитинэн  бараллар үһү.(буукубалар)

Тема «ДИФТОННАР»

1.      Yтуө киһи улэтэ  суох  сылдьар  үһү.(тыал)

2.      Сайын  са5ынньах  кэтэр, кыһын  устан  кэбиһэр  баар үһү.(тыа)

3.      Xара хонуy устун  маңан  куобах  ойуолуур үһү.(дуоска, миэл)

4.      .Халааңңа  хара  былаат тэлээрэр үһү.(элиэ) 

5.Туорт киһи  биир бэргэьэлээх үһү.(остуол)

6.Сүүс  киһи  сыттыга  биир  үһү.( өһүө)  7. KYннээ5эр  сырдык  баар үһү.( үөрэх).

8.Сонуну  сонугар  илдьэ  сылдьар баар үһү.(хаhыат)

9.Күн  сирин  көччүтэр  , көрдөөх  күндү ырыалаах  Күөрэли  Эрилик баар үһү.(куөрэгэй)

10.Тыа5а хара этэрбэс  ыйанан турар үһү.(суор)

11.Атахтаан эрэ элбэх атахтаах баар  үһү.(эриэн  үон)

            12. Токурбун бокурбун көннөрдөхпунэ  халлааңңа тиийиэм  диир   баар  үһү.(суол) 13.Куну  корбот күтүр бө5ө баар  үһү.( (чиэрбэ)

Тема «ХОЬУЛАСПЫТ БУТЭЙ  ДОР5ООННОР»

      Оонньуу «Таайын  бу  тугуй ?» бу  үлэни  словарнай  диктант  курдук     ыытыахха           соп. Хоhулаhыыны  бэлиэтээң диэн  сорудах  биэриэххэ соп.

Таабырыннар :

1.Бүтэр  уhуга  биллибэт  баар үһү.(халлаан)

2. Саас маннай  кэлэр  көтөр.(туллук)

3.Кус  сүрэх  ,куобах  быар  баар үһү.(куттас)

4.  Көтөр  да  саңарбат, ууга уйдарбат баар үһү.(урумэччи)

5.  Со5уруу дойдуттан  то5ус чохочу  кэлбит үһү.(туллук).

6.Түүн  үөhугэр  тыа быыhыгар  күлэн күллүргүүр  баар  үhү.(хаххан)

7.Сарсыарда  аайы суумка сүгүүлээх оскуола5а ойор баар үһү.( үорэнээччи)

8.Оскуола  о5ото хомойон ытыыр  сыаната (икки)

9.Түөрт көлөhөлөөх тура  сыыдам  айаннаах бухатыыр баар  үhү (массыына )

10.Самаан  сайын алаастарга  үүнэр  кыыс  кэрэ  тэтэркэй  симэх баар үhү (сибэкки )

 «Ханнык  тылый?» оонньуу

Хоhуласпыт  бутэй дор5ооннору  уларыттахха  ханнык  саңа  тыллар  тахсалларый?

Бутэй дор5оон  уларыйда5ына  тыл  суолтата  уларыйарын билиhиннэрии.

 Халлаан-    ?        халаан

  Аттар-        ?        атар

 Соттор-       ?        сотор

 Оттор-         ?        отор

 Ыллар         ?       ылар

 «Ким  элбэ5и  буларый?» оонньуу Бу тыллартан   хоhуласпыт  бүтэй  дорҕоонноох тыллары  бул.   

«Аптаах   сыап » оонньуу. Дорҕоон  уларыйыытыгар  тыл  суолтата уларыйыыта »  темаҕа  ыытыллар.

А)Тыл   бастакы  буукубатын  уларытан  элбэх  тыл  ситимин  таhаарыы: Холобур:

Хаас-саас-баас-маас-таас-паас.             Тыа-сыа-быа-кыа.  

Б) Тыл  ортоку  дор5оонун  уларытан  атын  тыллары  таhаарыы: Холобур:

Таас- тиис-туус-тыас-туос                тас-тис-тос-тэс-тыс Суус-сыыс-суос- саас-сүүс.

Баас-быыс-буус

Быар-буор-бүор-биэр-баар-биир-буур.

В)  Тыл  ханнык  баҕарар  дорҕоонун  уларытан  тыллар  сыаптарын  оңоруу Холобур:

Хаас-таас-баас-быыс-сыыс-кыыс-кыыл-быыл-тыыл-тыал-сыал-суол-суор-буор-быар-буорбүор-биир…..

Г) Тыл  бутэhик  дор5оонуттан  (буукубатыттан)  са5аланар    тыллар  сыаптарын оңоруу.Холобур :

Туус-  сибэкки- ийэ- этэрбэс-са5а-атах-хаас-сурук-куул-лабыкта…

1.4 «ДИФТОННАР»  ТЕМАҕА   ООННЬУУЛАР 

 «Ким  элбэҕи ?» оонньуу.  Тыллары  таhаарыы : буруо, хоруо, дьиэ,элиэ, буруо уо.д.а

2 вариант.

 «Көрдөөх  мээчик» . Мээчиги  хаппыт оҕо дифтоннаах  тыллары  этэн  иhэр. Ким элбэҕи  сөпко  эппит  кыайыылаах  буолар. 

«Куоска  кубулуйар »  оонньуу .  Куоска  диэн  тылтан маҥнайгы  буукубаны  уларытан атын  тыллары  таhаарыы : дуоска, буоска, туоска, ньуоска.

ХОЛОБУР   Дуоска, суоска, ньуоска, буоска, туоска, куоска.

2.«СYhYӨХТЭР»  ТЕМА5А  ООННЬУУЛАР.

«Сүһүөхтэр  сыаптара »  Бу  оонньууну  Льюс Кэрролл «Алиса дьиктилээх  дойдуга » кинигэ автора айбыт оонньуута .Тыл  дор5оонун  уларытан  табаны  балык  гыныахха  соп.

Ким уґун  суьуохтэр  сыаптарын  онорор  эбит.Иккис  тыл  бутэьик  суьуохтэн  са5аланар. Холобур: 

«Атыыhыт тугу  атыылыырый?   »  оонньуу. Суhуөхтэри  холботолоон  атыыьыт  тугу  атыылыырын  суруйуң.

«Сүһүөхтэр  аукционнара  »   оонньуу. Бу  оонньууга  ким     бэриллибит сүһүөхтэртэн   элбэх  тылы  таhаарар  эбитий  диэн  курэхтэhэллэр.

Холобура :  БА- ба5а, батас , бараан, балык, баhылык, бадараан, бараммат…

«Ситэрэн  этиҥ» оонньуу. Ыытааччы  маҥнайгы сүһүөҕү   этэн  баран  мээчиги  оҕоҕо  быраҕар , хаппыт оҕо  тылы ситэрэн  этиэхтээх.

«Сүһүөхтэр  сүппүттэp » оонньуу.  Сүhүөхтэри  холботолоон  саҥа тыллары  таhаарыы. 

«Сүһүөхтэртэн   этиини  оҥор  » оонньуу. Өс хоһооннорун , таабырыннары  хомуттарыахха  сөп.Холобура:  Үөрэх  баар  - бараммат  баай.

 «Балыксыттар»  оонньуу

«БАЛЫКСЫТТАР»  диэн  тылтан  атын  тыллары  таһаарыы .

1)      аат  тыллары  булуу: балык, ат, сыт, тыс, сыа, кыыс, арыы, атыыр., быыл, тыл, ырыа, кырыа, сыт, тыы

2)      Туохтуурдары  булуу: сытар, ытар, ылар, кыттар, ыытар, тыытар, ыкта.

«Тыл  иһигэр  тыл» оонньуу  араастара .

1 Бу тыллар  истэриттэн  атын    тыллары таһаарыыга  күрэхтэһии                                                          Холобур: Куртуйах-кур, туйах, уйа, куртах

«Уйа »оонньуу. Бу  тыл  ханнык  тылларга  саспытый?

			1К		А	Р
	2. Т	У	Р
	3. К	У	Т		Х
4К	У	Р	Т		Х
			5.К		Х
			6.Т		Х

1)      Бу «уйа»-  киэн   сир, халлаан  -  куйаар

2)      Бу «уйа»-  Бадараан көтөрө-  туруйа

3)      Бу «уйа»-  туну  уоруйах-  кутуйах

4)      Бу «уйа»-кыстыыр мас  көтөрө- куртуйах

5)      Бу «уйа»-  бухатыыр сэбэсэбиргэлэ  -  куйах

6)      Бу «уйа»-  ат ата5ар баар -туйах

«Буукубалардаа5ар  элбэх  тыл»  оонньуу.   Сурааьан  устун  сылдьан тыллары  таhаарыы.

«Буукубалар  муммуттар »  оонньуу. Ханнык  буукуба  муммутуй ?

Ы

К

Л

А

А

С

Р

Э

Т

Э

Э

Т

Э

Т

Н	И	К	И	Г	Э
А	А	П	Р	А	Т

Аат  тылларга оонньуулар : 

«Кимнээх   манна олороллоруй ?»  оонньуу

                                                                                                        Бу дьиэлэргэ ханнык кыыллар

              К                            Б Олороллорун этиКыыллар ааттарын дьиэҥ, олорорҕэ 

Суруллубут буукуба  ыйар.

                                                                                        (К- куобах, киис,                                                                                                           кутуйах, кырынаас,                                                                                          С- саһыл, солоҥдо,  

                                                                                           Саарба, сиэгэн

                                                                                          Б- бөрө, буобура , баҕа                                                                                                 бэдэр

                                                                                           Т-тайах, таба, туртас..)

              С                              Т

«Мин кимминий? Кини кимий» Туохпунуй? Тугуй?)?   оонньуу:  

«Аптаах  тыллар » оонньуу

Ким  элбэх  инниттэн  да, кэнниттэн  да  аахтахха  уларыйбат  тылы  булан  суруйар  эбитий ?

Холобур :АППА   (   сүүс , саас , сыыс, харах , хабах , хайах, силис , сулус, сурус,, саҥас, эйэ, эбэ, эһэ,аҕа,ала, айа,  күлүк, хах, хаппах, тиит, сис, сас, Амма, тугут, тот )

«Төттөру  тыллар» оонньуу

Тылы кэнниттэн  аахтахха  атын тыл  тахсар  тылларын  ким элбэ5и буларый? Холобур:

Көнөтук аах –кҥн кҥлэ тахсыа Кҥлҥмнҥҥ сытыа Тҥттҥрҥ аах- туҥкэтэх  тыаҥа  Тҥбэҥэн  ааҥыа.  (сиик-  киис )

САА

АТАХ

( тыс , кылыс, суот, түү, атас, хаас , ыыт , хайа, хата, суу, киис )

«Алҕаhы  көннөр»  оонньуу.

          Бу  оонньуу  оҕо алҕастары  көннөрө  үөрэнэригэр , болҕомтолоох  буоларга  үөрэтэр. Ханнык  ба5арар   темаҕа  ыытыахха сөп. Дуоскаҕа  Билбэтчэй  «суруга»  ыйанар. Оҕолор  ол  суругу  көннөрөллөр  уонна  сыыһаны  быһаараллар.

«Саха  сирин  көтөрдөрө» .Манна тыллар   суруллубуттар .   Бу  оонньууга  төгүрүктэргэ баар  буукубаларынан чаhы  хоту  ааҕаллар  уонна  эппиэттэри  суруйаллар.

Тахсаллар:  Суор, хаас, куба , улар, аҥыр, ымыы, анды .

«Тыллары  хомуй»  оонньуу тыл  сатаабын уорэтиигэ, да5ааьыны , туохтууру уоскэтиигэ  эмиэ туттуллар .Тыл  оло5ор сыьыарыылары  эбэн саҥа  тыллары  таьаар. 

	Кус   тээх                         Күүс            үлэ        hит      даах                    ойуур                                                                                                             чут
А		Т
А		А	Т
А		Т	А	Х
А		л	а	а	С
А		л	м	а	а	с

«Ким  уhун  тылы  булар   эбитий» ?

 Оҕолорго  1 дор5оон  буукубата бэриллэр.  Ол  буукубаттан  саҕаланар бастаан саамай  кыра  тылы, онтон 1-дии  буукуба  эбэн  биэрэллэр ,  сaҥа  тылга буукубата элбээн  иhиэхтээх.

«Көлөһө»  оонньуу

Бу көлөһө  иhиттэн ким элбэх  тылы  таhаарар эбитий?

«Ким сыыспакка этэрий?» Оонньуу

Бу оонньуу Чили омук «Уу, сир, салгын » диэн  оонньуунан аат тыллары  µөрэтиигэ туттуллар. Төгүрүччү  туран  ыытааччы эппит тылларыгар мээчиги  хабан  баран тургэнник этэн иhиэхтээхтэр.

Холобур : уу- уу харамайдарын ааттыахтаахтар, «сир»  диэҥҥэ  ханнык баҕарар сиринэн сылдьар кыыллар, «салгын» диэтэххэ көтөрдөрү ааттыыллар.

Бу оонньууну өссө  бөлөхтөрүнэн  уларытан «отоннор», «дьиэ харамайдара», «үөрэх маллара» уо.д.а   уларытан биэриэххэ соп.

2 вариант. «БYТЭhИК  ТЫЛЫ  ЭТ»

Саңа чаастарга  чопчу  бэриллибит буукубалартан са5аланар тыллары  булууга  күрэхтэhии.Оонньууга  ким  бүтэhик  тылы эппит ол  кыайар(бэриллибит бириэмэ иhигэр).

Холобур:

Хайааhыны  көрдөрөр аат  тылларга 

С- сүүрүү, сырсыы, сүксүү, суруйуу, сыбыытаһыы….

К-күлүү, көрүү, күрэхтэhии, кылыы…. Айыл5аны  кордорор аат тылларга  Т-тибии,тыал , түүн,  туман, тобурах ….

Да5ааьыны булууга:

К-кыhыл, кыра , кылгас , кичэл, корсуо, куhа5ан, куччугуй…. Аат тылтан  үөскээбит туохтуурдарга  М-мастыыр, мунньахтыыр, мээрэйдиир. К-кустуур, киистиир, күлүктүүр….

4. «ДА5ААһЫН  ААТ»  ТЕМАҕА  ООННЬУУЛАР.

Хоhоон «Даҕааhын »

Даҕатан   этэбин Даҕааьын буолабын,

Туох эмит бэлиэтин

Чуолкайдаан этэбин,

Кэрэтин, кыратын,

Амтанын,форматын,  Өҥн³р³ ханныгын

Туохтааҕын этэбин.

Аат  тыллыын бииргэбин. Доҕордуу буолабын.

«Миигин   ³йд³³»  оонньуу . 

 Бу  оонньууну  аат  тыллары , даҕааһыннары, туохтуурдары   ү³рэтэргэ туттуллар . Оҕолорго тыллар карточкалара  бэриллэр. Оҕо  ол  предмети аатын  эппээккэ эрэ  кини  бэлиэлэри  этэн  таайтарыахтаах , эбэтэр бу  предмет тугу  эрэ  гынарынан  бу  тыл  аатын  этиллиэхтээх.

Холобур: Мээчик ,  ат, куобах , о5о.

                 Суруйар, аа5ар , уорэнэр , суоттуур, истэр.

                                                                                                        

4. “ТУОХТУУРДАР» ТЕМА5А  ООННЬУУЛАР

 «Ким элбэҕи?»  оонньуу.

Ыытааччы  оҕо   аат тылы  этэн баран  утары  оҕоҕо  мээчиги  быраҕар. Хаппыт оҕо ол аат тылга  туохтууру этиэхтээх.Онтон 2-с оҕо быраҕар , ол оҕо эмиэ  бу  тылга  этиэхтээх. Өссө  атын  варианыгар этиллибит аат  тылларга сөптөөх  туохтууру этиэххэ сөп.

            үөрэнэр, утуйар, оонньуур, ааҕар ,             суоттуур, ыллыыр, сүүрэр, барар, ОҕО   кэлэр , үөрэр, үҥкүүлүүр, ыалдьар,

                                                                   уруһуйдуур  уо. д.а

 

САhЫЛ

«Билбэччэй  тугу сыыста?» Оонньуу

Билбэтчэй  тугу  бутуйбутуй? Аат тылларга сөптөөх  туохтуурдары  булан  суруйуҥ.

         Ыт  маатыргыыр, ынах  улуйар, эһэ

         маҥырыыр, бөрө ньаа5ыныыр, куоска 

         ырдьыгыныыр, кутуйах хаһыытыыр ,

         бөтуук чыыбыргыыр, күн үрэр, ыт 

         тыгар, кус кылгыыр, эбээ оонньуур,

            кыра оҕо иистэнэр. 

Сулустаах чаас  оонньууну  улахан  болох  теманы  тумуктуургэ анаан ыытыахха  соп. .Холобур «Саҥа  чаастара»  , «Этии чилиэннэрэ», «Этии», «Сүһүөхтэр»  , «Дорҕооннор» уо.д.а  темалары   хатылааьыҥҥа.

Холобур :  Туохтуурдары   хатылыыр   темаҕа  «СУЛУСТААХ   ЧААС» оонньуу.

Үөрэнээччилэргэ    1  -4диэри   чыыһылалар  карточкалара  бааллар.

Дуоскаҕа эбэтэр слайдаларга бэлэмнэниллибит тыллар .Сорудах эппиэтин оҕолор  сыыпаранан  көрдөрөллөр.Сөптөөх  эппиэт иһин сулус ылаллар.

1сорудах. Туттуллар № 1слайд Туохтуур  тугу  көрдөрөрө.

Ханнык  тыллары ( тугу  көрдөрөр тыллары ) биһиги  туохтуур  диибитий? (3) 

2Туохтуур ханнык  ыйытыыга  эппиэттиирий ? (2) слайд№2

3Дуоска5а  ааспыт, билинни, кэлэр бириэмэ  диэн  карточкалар тураллар.

Слайд №3  .Уорэнээччилэр слайда5а баар  этиилэргэ баар  туохтууру  бириэмэтин  сопко  кордоруохтээхтэр.Манна  4этии аа5ыллар.     

Холобур: Тиин мастан маска ыстаналыыр.(2)

                 О5олор  кыьынны  сынньаланы кордоохтук атаарбыттара.(1)

                Сайынын  котордор  торообут дойдуларыгар  тоннон кэлиэхтэрэ (3)

                Биһиги  куруук бииргэ  сылдьабыт .(2)

4           Үөрэнээччилэр   эмиэ 4 этиинини   аа5аллар , бу сырыыга о5олор туохтуур хаьыс  сирэйгэ турарын кордороллор.

5           Итинник  эмиэ №5  слайда  соруда5а толоруллар  . Хас этии ахсын туохтуур ханнык ахсаанна турарын  кордороллор.

6           №6 слайда5а  туохтуурдар бэриллэллэр. Манна ханнык туохтуур «ордугуй»? диэн ыйытыыга  хоруйдууллар. Дакаастыыллар.Холбур: туохтуурдар бары биир ахсаанна, биир тыл элбэх ахсаанна турар.

7«Кубиктар» диэн этапка  туспут  буукубалартан  туохтуурдары  суруйуу.

Ким уьун тылы таьаарар  эбитий?

Саамай  уьун  тыл – та5ыстылар.(ыс, ылар, ыыр, ытар, ыытар, та5ыста)

7           «Дуэль» Бу сырыыга «Туохтуурдар »  диэн  тылтан  туохтуурдары  ким элбэ5и  булар эбитий  диэн  курэхтэьии.(уурар, турар, уотар, туурар, туоруур)

          Оонньуу  тумугэр  ким элбэх  сулус хомуйбут  ол  кыайыылаах тахсар.Кыайыылаах «Сулустаах  чааhа»  буолар. Кыайыылаах   э5эрдэлэнэр, жетон туттараллар

6. КРОССВОРДАРЫ  ТУһАНЫЫ

Саха тылын  уруоктарыгар о5о толкуйдуур дьоҕурун билиитин  кэҥэтиигэ , теманы  хатылааһынна  уонна  түмүктүүргэ кроссвордары  туһанабын.

«ДОР5ООННОР» КРОССВОРДА  ТААЙА  оонньуу 

 1 – Игирэ  бүтэй  дорҕооннор . (хоһуласпыт)  2.Икки  атын  атын  бутэй  дор5оон  сиэттиһэн   турбуттар . (сэргэстэспит)

 3.Ханнык  дорҕооҥҥо  салгын  мэһэйи     көрсүбэтий ? (аһаҕас)

            4.икки араас аһа5ас  дорҕоонтон  турар     дорҕоону  туох  диэн  ааттыыбытый? (дифтонг)       5.Ханнык дорҕоону  өр-да  өр   этиэххэ  сөбүй ?

                                                (уһун )

ХОһУЛАСПЫТ  ДОР5ООННОРГО  кроссворд.

1.      1.икки  араас  аһаҕас дор5оонтон  үөскээбит  аһаҕас дорҕоон (дифтонг)

2.      –тыл  кыра  өлүүскэтэ (сүһүөх)

3.      –аһаҕас  дорҕоон арааьа (уһун)

4.      –аһаҕас дорҕоон арааһа (кылгас)

5.      Салгын мэһэйи көрсүбэккэ тахсар дорҕооно (аһаҕас) 6. икки араас бутэй дорҕоон  сиэттиспитэ (сэргэстэспит).

7. Этии туох  ситимиттэн   турарый? (тыл) 8. Санарарга  мэһэйи көрсөр дорҕоон (бутэй).

ПИРАМИДА ( аат тыллары  суруйуҥ: холобур кыыллар ааттарын, астар ааттарын, туохтуурдары  булуҥ   уо. д.а  сорудахтары биэриэххэ  сөп. 

1.
2.
3
5.
6.
7.
8.
9.

«ТУОХТУУРДАР», «ДА5ААЬЫН» тема5а   аналлаах  оонньуулар араастара:

 «ТУОХТУУРДАР»  кроссворд.

Туохтуурдары  уорэтиигэ  бу  кроссвордка  уорэнээчилэр этиилэргэ  ситэри  туохтуурдары  туруоруохтаахтар.

 1.Халлаантан  хаар ……..(түhэр)

2.Эhэ кыьын ар5ахха  …….утуйар

3.сыһыыга куобах ……ойуолуур

4.Мин   мууска  …..халыйдым

5.Саас сибэкки  …….тыллар 6.саас орускэ муус ……..устар. 7Ийэ  оҕотун сэрэнэн ороҥҥо  …..уурар 7.Оһоххо  чаанньык  ……оргуйар.

8.Тураах мастан көтөн …даллайда

9. Хотоҥҥо ынах …маныраата .

10  Оҕолор  походка……бардылар

 

 1. Күөл  далайа  ? (дириҥ) 2  өҥ атыннык  (ара5ас)

3      .Ийэлээх- ……аҕалаах

4      .Тэhэ көстөр, сиитэ ханныгый? (сатаҕай)

5      .Үтүө  санаалаах, элэккэй – (сайаҕас)   

6      .Кымыс  амтана – (аһыы)

7. Тэтэркэй  өн (кыһыл)

8.сурааhан арааьа - көнө

7.ЭТИИ, ТЕКСТ  ТЕМАЛАРГА  ООННЬУУЛАР

«Биир  буукубаттан  кэпсээн» .Бу  оонньууга  оҕолорго биир  буукубаттан саҕаланар  кэпсээн айдарыахха сөп.уонна  ол  айбыт кэпсээннэрин  ааҕан атын оҕолору   «Ким элбэҕи?»диэн  төһө  тылы өйдөөн  хаалбыттарыгар  күрэхтэһиннэриэххэ соп . Холобур :

Сайаҕас салгыннаах самаан  сайын  сатыылаата. Силипсиэптэр  сиэннэрэ Сайыына  сарсыарда сыһыыга  сибэккинэн  симэнэ сылдьар. Саҥаһа   Саргылаана саһархай  сибэккилээх саҥа

сарафаннаах .

Тимур Тарабукинннаах  тыаҕа тэллэйдии таҕыстылар.Тахсаат, тииккэ тииҥ тахсыбытыгар түбэһэ  түстүлэр.Тииккэ  тиийэн  тииҥи  табаары  тааһынан тамнаатылар.Тииҥи  түөскэ

таптылар.Тэллэй  туһунан толкуйдаабатылар, тииҥнэрин туппутунан тиэргэннэригэр  тэбиннилэр.

«Этиини  хомуй »   оонньуу. Бу оонньуу угус  уруокка  сна  барбыты билиини  чинэтэр  араас эрчиллилэргэ  туьанар олус  учугэй. Сал5ыы хомуйбут этиилэрин ырыталлар. 

 «Ыhыллыбыт  текси  хомуй »  диэн инники оонньуу курдук. Бу үлэҕэ эрдэ  текст  тылларын кырыйан  бэлэмниигит .  Оҕолор    илиилэринэн  хомуйан оҥороллорун  олус сөбүлүүллэр. Дуоскаҕа эрдэ  тыллары «ыһыллар», Эбэтэр слайда  , таблица оҥоруохха  сөп.

«Хартыынана кэпсээни оҥор»

Үөрэнээччилэргэ  хас биирдиилэригэр  хартыыналар  бэриллэллэр. Ол ойууга  оҕолор этиилэри  оҥороллор. Маҥнай  туһаан  булаллар. Онтон ол  тылга  кэпсиирэ  булаллар. Ол кэннэ  бу  этиилэрин  тэнитэн  иһэллэр. Ол кэннэ хас биирдии хартыынаны  ситимнииллэр  уонна кэпсээн  оҥорон таһаараллар.

8.  

9. РЕБУСТАРЫ  МЕТАГРАММАЛАРЫ  , АНАГРАММАЛАРЫ ,

                                           ШАРАДАЛАРЫ  ТУЬАНЫЫ

Ребустары  таай.

Тыл оонньуулара :

МЕТАГРАММА

Биир  буукубаны  уларытан  атын  тыллары  таьарыыга  курэхтэьии, суруйуу.

ХАБАХ , ХАЙАХ, ХАРАХ

БИЭР , СИЭР, БИЭС, БИИР…

АНАГРАММА 

Буукубаны  барытын туһанан атын  тыллары  таһаарыы.

АРАХ, ХАРА , ХААР . СОРОХ , ХОРОС .

ШАРАДАЛАРы   туһаныы.  

Биир сүһүөхтээх тыллартан  саҥа тыллары  үөскэтиҥ 

Хаар  Кыл  Кур  Эр  Бил                                   Суор                     Балык

биир ии туйах иhэх ат сыт лаах

9.  САХА   ТЫЛЫН   УРУОКТАРЫГАР  ОС  ХОЬООННОРУН  КОРДОРУУЛЭЭХ СЭРЭТИИЛЭЭХ  УОННА  ТАЛАН   СУРУЙУУГА  ДИКТАННАР 

                    Өс хоhоонноро уус-уран тылынан этиллэр буоланнар, саха дьонун ырыаҕахоhооҥҥо, сэhэҥҥэ-тэппэҥҥэ ыпсара сылдьаллар, уран тыл умсулҕаныгар угуйаллар, эстетическэй дуоhуйууну биэрэллэр. Саха омугу, сахалары сытыы кылыс тылы тутталларын сөбүлүүллэр диэн чинчийээччилэр да түмүктэригэр көстөр. Ол биhиги кэлэр көлүөнэбит бу ситими быспакка, эттэригэр-хааннарыгар иҥэрэн, кыра эрдэхтэриттэн уран тылга умсугуйан төрөөбут тылларын таптыырга , кэрэхсииргэ сыал оҥостон  саха тылын, ааҕыы уруоктарыгар өс хоһооннорунан көрдөрүүлээх сэрэтиилээх диктаннары суруттарабын. Өс хоһооннорун кылаастарынан араас  теманан наардаан туһанабын. К³рд³руулээх-сэрэтиилээх диктаннар быhыытынан  ³с хоhооннорун аахтаран, быhаартаран, суруйтаран  баран ,  бу үлэлэригэр араас көрүҥнээх сорудахтары толороллор. Холобур: уhатыыны, хоhулаhыыны, тыл олоҕун, сыhыарыытын булууга сорудахтары , этии чилиэннэринэн, сана чаастарынан ырытыы уо.д.а. Бу хомуллубут ³с хоhооннорун учуутал хас кылаас аайы бэйэтэ с³пт³³х диэбитин туhаныан сөп, сорудаҕын ³сс³  уларытан, дириҥэтэн биэриэн с³п.

Фонетика. Дорҕооннор. 1-2 кылаас №1.

1 Эр бэрдэ. 

2. Тииң  мэйии.  3. Киһи тыла-ох. 

№2

1 Ат б³5³. 2. Бэдэр мэйии. 

3.Кун сирэ кунду.  4.Кус сурэх.

№3

1.Кус быьый. 

2. Муус сурэх. 

3.Киhи тыла-батыйа.  4. Субэ-бухатыыр. 

№4.  

1.  Сээркээн сэhэн, 

2.  Ис минэ киhи. 

3.  Омук тойуга - омук номо5о. 

4.  Сир туннугэ киhи.

Уьатыылаах аhа5ас дор5ооннор.

№5

1.  Айан аргыстаах. 

2.  Суол до5ордоох. 

3.  Быстыбат бырдыылаах. 

4.  Эстибэт сэниэлээх

№6

1.  Быаргын тарбаама. 

2.  Ыт курдук ымсыырыма. 

3.  Саhыл курдук ньыланнаама 

4.  Алгыс аалы кото5ор

№7

1.  Киhи сорсуннаа5а. 

2.  Тилэ5эр тирэхтээх. 

3.  Илиитигэр эрчимнээх 4. “Уу” диэбитэ хаар, «хаар” диэбитэ уу.  

№ 8. 

1.  Аньыыны гыныма. 

2.  Уолугунан тыыныма. 

3.  Ыстаабыккын эрэнимэ.  4. Баастаах баhын тарбаама. 

№9

1.  Айыы киьитэ аhыныгас. 

2.  Кун киhитэ комускэс. 

3.Айыы санаата аргыстан. 

5.Кун санаата до5ордон. 

№10. 

1.  Кун курдук коно санаалаах. 

2.  Суол аргыhы таптыыр. 

3.  Ким улэлээбэт, ол аhаабат. 

4.  Силиьэ суох мас ууммэт

№11. 

1.Ой утуону сатыыр. 

2.  Сатаабат сата баьын тардар. 

3.  Тиэтэйэбин диэн бытаарыан

Дифтоннар                                                      

№12

1.  Эр бэрдэ, элик уту³тэ. 

2.  Уол о5о, ат  кулун. 

3.  Уол о5о тойуга киьи.  4. Кыыс о5о ырыата киьи. 

№13. 

1.  Дьаданы уота сылаас. 

2.  Баай уота кэмсиин. 

3.  Норуот кууhэ — комуол кyyhэ.  4. Уос номо5о киhи. 

№14. 

1.  Тиис тоhо5ос, быар быhа5ас. 

2.  Килиэ харах, чой орой.  №15. 

1.  Уолугунан тыыныма. 

2.  Куоскун эрд’ттэн ³рµнµмэ. 

3.  Кулумэ, кунун бараныа.  4. Сзнээбиккиттзн тотуон. 

№16. 

1.  Хос  сыңах буолар. 

2.  Муора тобугунан киьи. 

3.  Тыла мµотгээх, сµрэ5э муустаах.  4. Боппуруок бµотэ, хадаар хаата.

3. Майгы анара майгылаах. 4. Суобас анара суобастаах.

Хоhуласпыт бµтэй дор5ооннор 

№17

1.  Куоппут ситиллибэт. 

2.  Бдуруйбут коммот. 

3.  Ыстаабыккын эрэнимэ.  4. Дьыбардаахха санардын. 

№18. 

1.  Кырдьык куннээ5эр сырдык. 

2.  Силиьэ суох мас ууммэт. 

3.  Балык ыамнаах, киьи куннээх.  4. Тумсугун дул5а5а соттума. 

Сэргэстэспит бутэй дор5ооннор

№19.

1.  Ыт курдук ымсыырыма. 

2.  Баскын кырбана олорума. 

3.  Тарба5ын  таьынан улэлээмэ. 

4.  Саьыл курдук ньыланнаама

№20. 

1.  Хай5анабын диэн харыан. 

2.  Тумсугун дул5а5а соттума. 

3.  Тобо5унэн харахтаныма.  4. Киьиргэс кирсэ быстар. 

№21. 

1.  Айыы санаата аргыстан. 

2.  Кун санаата доордон. 

3.  Сир симэ5ин курдук симэн.  4.Танара табатын курдук танын.

№ 22. 

1.  До5ор туьугар атах тостор. 

2.  Сылгы кистэьэн, киьи кэпсэтэн билсэр. 

3.  Кыра5а кыьаллыбат, улаханна уолуйбат. 

4.  Тилэ5эр тирэхтэзх, илиитигэр эрчимнээх. 

№23. 

1.  Котумэх буолар туктэри.

2.  Аньыыны гымыма, туктэрини онорума. 

3.  Айыы аартыгын батыс, кун суолун тутус.

            27 Фонетика5а  2-4 кылаастарга аналлаах диктаннар текстэрэ. 

Уьатыылаах аьа5ас  дор5оонор

.№1 

1.  Улэлээтэххэ улэ бутэр. 

2.  Отонноотоххо оноойук туолар. 

З. Кун аайы эбиллибэт билии ко5уруур.  4. Уунээйи сииги, норуот кырдьыгы таптыыр. 

№2.

1.  Кун курдук коно санаалаах, ый курдук ыраас ойдоох. 

2.  Атаах иитиллибит о5о муус сурэхтээх. 

З. Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киьи тутайбат. 

№3

1.  Ким улэлиир -ол аьыыр, ким улэлээбэт — од аьаабат. 

2.  Иирсээннээх ыал уота тымныы, иллээх ыал уота сылаас.  З. Алгыс баьа сыалаах, кырыыс баьа хааннаах. 

№4

1.Баастаах баьын тарбаама. 

2.Бил баьыттан сытыйбытыгар дылы. 

3.Алгыс баьа арыылаах, кырыыс баьа хааннаах.  4. Баьа суох маанымсык, тобото суох утуомсук.

 Дифтоннар 

№ 5

1.  Идэлээ5и кытта олоруон , идэлээх буолуон. 

2.  Туокуну кытта олоруон, ,туокун буолуон.  З. Была5ын быьа ытаама — быан быстыа. 

4. Киьи киэнигэр ба5арыма — бэйэн  киэниттэн матыан. 

№6

1.  Суохтан суоран ылыан суо5а. 

2.  Сирэйигэр суорат кутан салыан суо5а.  З. Балык ыамнаах, киьи куннээх. 

4. Тыала суохха мас хамсаабат. 

№7

1.  Утуо аат ус уйэ5э умнуллубат. 

2.  Иьигэр былас муостаах киирбит. 

З. Кус утэьэтин кыайан тоьуппат киьи. 

4. А5атын туйа5ын хатарыах барахсан. 

№ 8 

1.  Тиэтэйбит сыар5а сыыр анныгар хаалар. 

2.  Тиэтэйбэтэх сыар5а сыыр урдугэр тахсар. 

3.  Суон тиити быьа5ынан кэрпиккэ дылы. 

4.  Сыыла сылдьан сыар5а быатъiн быьа кэрбиир.  №9. 

1.  Тыл хаалыан кэриэтин тыьыынча хааллын. 

2.  Тонтон толлубат, ириэнэхтэн иннибэт.

3.  Муора далай санаан мунурдамматын. 

4.  Айыы  аартыгын батыс, кун суолун тутус. 

№10

1.Суоьу куруолээ5э, киьи бастаа5а учугэй. 

2. Улэ киьини киэргэтэр. 

3.Улэлээ — оччо5о оллонуон. 

4. Баьыгар быта  да суох. Хоьуласпыт бутэй дор5ооннор

 №10. 

1.  Мэник топпутун сир уйбат. 

2.  Сугэ хоппотоун субэ кыайар.  3. Сатабыллаах саьыл са5алаах. 

4. Уутаа5ар чуумпу, оттоо5ор намыьах.   № 11. 

1.  Тумсугун дул5а5а соттума. 

2.  Сэнээбиккиттэн сэттэ5ин ылыан. 

3.  Мэниги таратыма — тобо5ор ыттыа. 

4.  Элбэх бырааттыыттан эьэ куттанар.  №12. 

1.  Куоскун эрдэттэн орунумэ. 

2.  Курдаттыыбын диэн тогуруйуон. 

3.  Ата5астыыбын диэн атаххыттан ылларыан. 

4.  Барбыт суолгунан тонуннэххинэ махтанаар. 

5.  Мыынньык о5о уутун то5ор. 6. Отонноотоххо оноойук туолар, улэлээтэххэ улэ бутэр. 

Аат тыл. Этии тутаах чилиэннэрэ.Туьаан   уонна  кэпсиирэ.   З кылаас. 

№1. 

1.Кун аайы эбиллибэт билии ко5уруур. 

2.Отонноотоххо оноойук туолар. 

3.Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киьи быстыбат. 

4. Кулгаах ыраа5ы истэр, харах чугаьы корор. 

№2

1.Кырдьык урдугэр сымыйа ыттыбат. 

2.Сугэ хоппотоун субэ кыайар. 

3.Тыала суохха мас хамсаабат. 

4.. Балык уу диринин  былдьаьар. 

№3

1.Киьи кун утуотун талаьар. 

2.Халлан таптаабыт оттуттэн тыаллырар. 

3.Тиэтэйбит сыар5а сыыр анныгар хаалар.  4.Тиэтэйбэтэх сыар5а сыыр урдугэр тахсар. 

Аат тыл . Торут падеж (Ким? Туох?) 4 кылаас. 

№1

1. Мыынньык о5о уутун то5ор. 

2.Баай-бардам, тот дохсун. 

3.Тот —тонуй, аччык амарах. 

4.Акаары —ахсым, киьиргэс —киэбиримтиэ. 

5. Тойон о5ото — тойон, суор о5ото — суор. 

6.Быраат бырааты утарбат. 

7.Олуу быалаах, сор суоллаах.  8.Орус долгуннаах, олох очурдаах.

 №2

1 Далайга таммах да эмтээх. 

2.Норуот кууьэ — комуол кууьэ.  3.Учугэй до5ор эмискэ костубэт. 

4.Кулгаах ырааы истэр, харах чугаьы корор. 

5. Далай балыга комчулээх, тай5а кыыла сэттээх. 

6.Суоьу куруелээ5э, киьи тоболоо5о учугэй. 

7.Суут тобото мэкчиргэ тоботун курдук.  8.Дьаданы уота сылаас, баай уота кэмсиин. 

№3

1. Баай хара5а иинин буоругар да туолбат. 

2.Хаахыныыр мас охтон биэрбэт. 

3.Саьыл курдук ньыланнас, ыт курдук ардыр5ас. 

4.Сиик курдук сигилилээх, салгын хоту санаалаах. 

5. Сытар таас анныгар уу оппот. 

6.Киьи тыла уоттаа5ар абытай. 

7.Сыыла сылдьан сыар5а быатын кэймиир.  8.Ат курдук ааттаах, суол курдук сурахтаах. (аатырбыт). 

№4

1.  Уол о5о тороото5унэ суор уорэр. 

2.  Кыыс о5о тороото5унэ ыт уорэр. 

3.Уол о5о  бууру охтордо5уна байанай  уорэр.  4.Уол о5о, ат кулун туохха торууллэрий? 

Араарыы падеж. (Кимнэ?, Туохта?). 

1.  О5ото суох олох — олох буолбат. 

2.  Сурэ5им ытар5ата, быарым тулаайа5а.  3. Котурдэр тииьим миилэтэ. 

Сыьыарыы падеж. (Кимиэхэ?, Туохха?). 

1.  Баалаах маска ыттар. 

2.  Албынна  акаары бараммат. 

3.  Салан киьиэхэ хара тыа маьа ытыыр. 

4.  Ымсыы — киьи тыыныгар быьахтанар. 

5.. Тарбаххын айа5ар угума. 

6.  Тумсугун дул5а5а соттума. 

7.  Арай хаарга уктэммитэ кырдъык. 

8.  Куоххэ коппут — бэлэмнэ бэрт. 

9.. Кырдьа5аЬы хааьахха хаалаан сылдьан субэлэт. 

10  . Сурэххэ, быарга быьахтаммыкка дылы буолума.  

11  Тэннээххэр киирдэххинэ тэллэх ыта буолуон. 

12.  Хантайан туран силлээбитин хараххар туьуо. 

13.  Сирэн сирэн сирэ5эскэ тубэьиэн-, талан ылан тара5айга тубэьиэн. 

14.. Утаппыкка ууну кордорумэ, аччыктаабыкка аьы кордорумэ. 

15.. Остооххор тиийдэххинэ колон ырыа. 

16. Эн хараххар ким да ууту ыгыа суо5а. 

17.. Тыла айа5ар баппат, ата5а суолга баппат.  

18.  Моккуоргэ урун тураах — хара, хара тураах урун. 

19.Далайга таммах да эмтээх. 

20.  Кураанах маска хаан а5ыы сылдьар. 

21.  Ыт ар5аьыгар сыаламмыкка дылы. (Кэччэгэй). 

22.  Туокун мэлдьэ5эр эрэнэр. 

23.  Хотонно киирбит саахха ымньаммат буол. 

24.  Эргинэн эргинэн иннэ5э тэппиккэ дылы. 

25.  Эрдиитэ суох тыыга олорто. (Сымыйалаата). 

26.. Уокка бырахтахха кэнсик тахсыбат, куох окко суулаатахха атыыр о5ус сахсылаабат, сыа5а былаатахха ыт сымсайбат. 

27.. Албынна акаары бараммат. 

28.. Аргыстаьан баран арынах мас аттаабыт, до5ордоьон баран тон тусаьа5а бырахпыт. (Таннарбыт). 

Туохтуу падеж. (Кими? Тугу?). 

1.  Кун сири сырдатар, уорэх — киьини. 

2.  Уорэнии — сууругу утары эрдии тэнэ. 

3.Киьини улэ киэргэтэр. 

4.А5атын туйа5ын хатарыах барахсан. 

5.Кулгаах ыраа5ы истэр, харах чугаьы корор. 

6.Айан аргыьы таптыыр. 

7.Сылдьыбыт сыыьы булар. 

8.. Тыналаа5ы тыыннарбат. (тыллаах). 

9.Туоьун эриэнин кордорор. (иэс ылан баран биэрбэт). 

10.Ууну корботох ураанайга дылы. (билэ-коро сатааччы). 

11.Ыт хотуотун сиэбитигэр дылы. (аска тугу да билбэт киьи.).  12 Ына5ы   ыныырдаабыкка дылы. (барбаттык танныбыт)  13. Аччыгы  аьат, тонмуту ириэр. 

14.Алгыс аалы кото5ор. 

15  Чохчойон баран кэннин хайыЬан корор киьи. (кэччэгэй). 

16.Урдугунэн куох оту тэлгэтэн баран, тугэ5инэн уодэни дьоло  хаспыт. (сирэй  корбох киьи). 

17.Утэьэтин толорбут, чабыча5ын таьымнаабыт. (байбыт). 

18.Уону булбут соххор туруйа5а дылы. (ымсыы киьи). 

19.Быьах угун кыстыбат, суор хара5ын охсубат. 

20.  Сыыла сылдьан сыар5а быатын кэймиир. 

21.  Оро5ун кэнэтиммит кутуйахха дылы. (куттас). 

22.Кулэ-кулэ кулун булкуйбут, оонньуу-ооннъуу уотун умуруорбут. (ороспуой). 

23.Айанныыргар аьы, бараргар маьы бараама. 

24.Суохтуу абааьыны балыйыма. 

25.Олбуту кытта ким да олбот, тыыннаах тыыннаа5ы саныыр. 

26.Мунна сыты билбэт, айа5а амтаны билбэт. 

27. Кырдьа5аьы хааьахха хаалана сылдьан субэлэт. 

28.Балык уу диринин былдьаьар, киьи кун утуотун талаьар. 

29.Барбатах ыт сыгына5ы  урэригэр дылы. (аат эрэ харата). 

30.Дъадайан баран баайгын кэпсэнимэ, кырдъан баран куускун кэпсэнимэ. 

31.Харыйаны таннары соспут курдук киьи. 

32. Киьи иннигэр кылы корор, бэйэтин иннигэр бэрэбинэни да корбот. 

33.Сордон айа5ар илиигин уган биэримэ. 

34.Уруумкэни киьи иьэр, иккис — киьини иьэр. 

35.  Абааьыны абааьы сиэбэт. 

36.  Ууну охсон ба5аны куттаама.  37. Биэрэрин бэскэ ыйаабъiт, уурарын умнан кэбиспит. 

Туттуу падеж. (Киминэн? Тугунан?). 

1. Котор онунэн — киьи ойунэн. 

2.Эр сурэ5инэн, ыт тииьинэн. 

3.Тыалынан киирбит холоругунан тахсар. 

4.Абааьытынан суолланар. (ким да ахсарбатынан туьанар). 

5.. Уолугунан тыыммыт, уьугунан дугуммут, оройунан оонньообут. 

6.Баай, мэник иккигэ халлаан хабар5атынан , муора тобугунан. 

7.Ойуурдаах куобах кэтэ5инэн оонньуур, дьонноох киьи сототунан оонньуур. 

8.Барбыт суолгунан тонуннэххинэ махтанаар. 

9.. Сыппах быьа5ынан сулуйар. (куруук сэмэлиир).

10.Тот  ыт кутуругунан оонньуур. 

11. Тобо5унэн харахтаныма. (оттомо суох буолума).  12.Уолугунан тыыныма, оройгунан оонньоомо. (бас баттах буолума). 

Таьаарыы падеж. (Кимтэн? Туохтан?). 

1. О5олоох ыалтан уот уорэр. 

2.Атах анныттан абааьы тахсар. 

3.Элбэх тылтан элбэх сыыьа тахсар. 

4.Бил баьыттан сытыйбытыгар дылы. 

5. Кэпсэтииттэн субэ ордук, баайыыттан — туомтуу. 

6.Куhа5антан куьа5ан тахсар, учугэйтэн учугэй. 

7.  Кырдьа5астан алгыьын, эдэртэн эйэтин ъiл. 

8.  Элбэх бырааттыыттан эьэ куттанар. 

9.. Куттас бэйэтин кулугутгэн куттанар. 

10.Ата5астыыбын диэн атаххыттан ылларыан. 

11.Эмэьэтин тыаьыттан ургэр. (оьургэс, кутгас). 

12. Ыарахантан толлума.

13.Тонтон толлубат , ириэнэхтэн  иннибэт.

14. Халлаантан ас  туьуо диэн айаххын атыма.

15.Уол  мастан уоннээн  сиэбит , аьаах  мастан астаан аьаабыт, кураанах мастан курдьаалаан сиэбит. 

16Айа5ынан таьаарарыгар харбат. 17 . Толко5ун  торуох ыччаккыттан ыйыт  18. Абааьы  аьаабыт сириттэн  арахпат.

19.Ыалдьартан илии арахпат, таптыыртан харах арахпат

20Аттаахтан кымньыытын,сатыьггтан  тайа5ын былдьыыр . (аьыныгаьа суох, бардам киьи)

Таьаарыы падеж .Кимнээ5эр? Туохтаа5ар?  Таабырыннар .

1.Аттаа5ар улахан, ыттаа5ар кыра (ыныыр)

2.Иннэтээ5эр кыра  тумустаах , сугэтээ5эр улахан  тыастаах . (Тонсо5ой)

3. Эрбэхтээ5эр  куччугуй ,сугэтээ5эр  куустээх баар уьу (Буулдъа). 

Ос хоьоонноро:

1. Уутаа5ар чуумпу, оттоо5ор намыьах.  2. Тэбиэн са5а хара санаатаа5ар туон са5а утуо санаа ордук. 

Холбуу падеж. (Кимниин? Туохтуун?). 

1. Идэлээхтиин олоруон - идэлээх буолуон. 

2.Туокуннуун олоруон - туокун буолуон. 3.Арыгытыын  олоруон’ – арыгыьыт  буолуон. 

Да5ааьын  аат. З кылаас. 

1.  Сааскы киьи салбаммытынан, куьунну киьи кулбутунэн. 

2.  Кырдьа5ас ыт урбутэ хаалбат. 

3.Онуоха дизри хара тураах урун буолуо. 

4.Кыьыл тыл бай5алы оломнуур. 

5. Тэбиэн са5а хара санаатаа5ар, туон са5а утуо санаа ордук. 

6.Утуо киьи биир тыллаах, утуо ат биир кымньыылаах.  7.Кун курдук коно санаалаах, ый курдук ыраас ойдоох. 

8.А5ыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах. 

9.. Уол о5о силгэтэ кытаанах, итэ5элэ улахан.  10.Иирсзэннээх ыал тымныы уоттаах, иллээх ыал сылаас уотгаах. 

Да5ааьын аат. 4 кылаас. 

1.  Куьунну киьи кулбутунэн, сааскы киьи салбаммытынан. 

2.  Утуо киhи утуотун ус уйэ тухары умнуллубат. 

3.  Дьалбаа улэ холорук ытыйбытын тэнэ. 

4.  Сурэхтээх киhи сугун буолбат. 

5.  Утуо киhи угус до5ордоох. 

1.  Учугэй ат оломун курдук киhи.(Эйэ5эс). 

2.  Утуо эр утэhэтэ хааннаах. 

3.  Сыа хаары быспат, уу долгунун хамнаппат, куох оту тосту уктээбэт киhи. 

3.  Торут киhи торуо5э, ытык киhи ыамата. 

4.  Аьа5ас сарыннаах, ууттээх оттуктээх. (Утуо майгылаах). 

5.  Бэрт киьи бэтиэхэлээх, утуо киьи угэлээх. 

6.Ойдоох утуону сатыыр, акаары алдьархайы сатыыр. 

7.  Суулуу туппут сур  киьи, эрийэ туппут эмэх киьи. 

8.  Кур бэйэтэ кубулуйбатах, эргэ бэйэтэ элэйбэтэх. 

9.  Тордо суох чокочок киьи.  10. Мунур буруо, муус оьох. 

Аат тыл  да5ааьын   суолтатыгар  туггуллуута. 

1. Мунур буруо, муус оьох. 

2.Кыыс о5о омук анала. 

3. Тордо суох чоночок киьи. 

4.Урдэ уус бэргэьэ, анна адьыр уу.

5.Уол о5о , ат кулун туохха  торууллэрий?

6.Тимир илии , кыта5ас  ытыс 

7.Сатабыллаах саьыл  са5алаах.  8.Суулуу туппут суу киьи, эрийэ туппут эмэх киьи. 

Ахсаан аат. 

1. Ус кулуктээх киьи. 

2.Утуо киьи хара5а ус. 

3.Туокун ус кулуктээх. 

4. Сурэ5э суох суус субэлээх. 

6.  Ус оргостоох, а5ыс кырыылаах. 

7.  Бэлэьигэр биэс иннэлээх. 

8.  Киьи иккитэ торообот. 

9.. Биир бэйэн бэрт буолуон суо5а. 

10.То5ус быраат Чорбойдорго дылы. 

11.Иккитэ эрбэ5ин эргитиэ, устэ сомуйэтин тогурутуо.. 

12.Биир сыптараннаах ынах суус суоьуну сутуйар. 

13.. Уол о5о уон эттээх-тириилээх. 

14.Уол о5о дьоло сир туорт оттугэр. 

15.Уол о5о саада5ын устэ курданан баран киьи буолар. 

16.Утуо ат биир кымньыылаах, утуо киьи биир тыллаах. 

17. Биир мэник сутэрбитин суус корсуо булбат. 

18.Тыл хаалыан кэриэтэ тыьыынча хааллын. 

19.Биир киьи барыбыт туьугар, барыбыт биир киьи туьугар.  

20.Биир о5ус муннун быатыгар сэттэ тайах быата быстыбытыгар дылы.  Туохтуур. Туохтуур оло5о. (Хайаа?). 

1.  Санарыан  иннинэ санаан кор. 

2.  Аччыгы аьат, тонмуту ириэр. 

3.  Улуутук этимэ, улаханнык уоп. 

4.  Кырдьа5астан алгыьын, эдэртэн эйэтин ыл. 

5.  Улэлээ — оччоо оллонуон. 

6.Ыстаабыккын эрэнимэ, ыйыстыбыккын эрэн. 

7.  Кэрдиэн иннинэ кэмнээ, туттуон  иннинэ толкуйдаа. 

8.  А5ал диэтэххэ антах хайыьар, ыл диэтэххэ ымас гынар. 

Туохтуур бириэмэлэрэ. Билинни бириэмэ. 

1. Туокун мэлдьэ5эр эрэнэр. 

2.Уулаах олорон кэпсиир. 

3.Туоьун эриэнин кордорор. 

4.Боро бэлиэтээбит суоьутун сиир. 

5.. Ынах кзйбит суоьутун суоьу кэйэр. 

6. Биэрэр илии сылайар, ылар илии сылайбат. 

7.Уол мастан уоннээн сиир, аьаах мастан астаан аьыыр, кураанах мастан  курдьаалаан сиир. (Куьа5аны билэ-билэ онорор). 

8.. Уол о5о тороото5унэ суор уорэр. 

9.Кыыс о5о тороото5унэ ьт уорэр. 

10.Быа синньигэьинэн быстар, быьах угунан тостор. 

11.Сурэ5э суох улэ чэнчэкитин, ас миннъигэьин талар. 

12.. Бодорустахха бодон биллэр, кэргэннэстэххэ кэмэлдъи биллэр. 

13. Ынах маныраьан, киьи кэпсэтэн, сылгы кистэьэн билсэр.  14.Тиэтэйбит сыар5а сыыр анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх сыар5а сыыр урдугэр тахсар. 

Ааспыт бириэмэ. 

1. Хахай бодотугар туспут. 

2.Эрдиитэ суох тыыга олордубут. 

3.Куруотэ суох окко киирбит, кулууьэ суох упкэ киирбит. 

4.Аргыстаьан баран арынах мас аттаабыт, до5ордоьон баран тон тусаьа5а  тэбээбит. 

5.. Уолугунан тыыммыт, уьугунан дугуммут, оройунан ооннъообут. (Бас-баттах барбыт киьи). 

6. Сууьун колоьунун уллунар а5аабыт, уллуна5ын колоьунун сууьугэр а5аабыт.  7. Иьигэр былас муостаах киирбит. 

Кэлэр бириэмэ. 

1. Хай5анабын диэн харыан.. 

2.Сэнээбиккиттэн сэттэ5ин ылыан. 

3.Мээнээ кыыьырыма, эрдэ кырдьыан.. 

4.Киьи киэнигэр ба5арыма, бэйэн  киэниттэн матыан. 

5. Сытыганы тыытыма — сытыгана бутуйуо.  

6.Тэннээххэр киирдэххинэ, тэллэх ыта буолуон. 

7.Курдаттыыбын диэн тогуруйуон. 

8. Мэниги таратыма, мэйиигэр ыттыа.  9. Хантайан  туран  кулумэ .

Туохтуур буолар, буолбат формата. 

1.  Сымыйанан эппэтэ5инэ иьэ ыалдьар. 

2.  Сыыла сылдьан сыар5а быатын кэймиир .

3.  Мыынньык о5о уутун то5ор. 

4.Улэлээтэххэ улэ бутэр. 

5. Кун сири сырдатар, уорэх — киЬини. 

6.Сугэ хоппотун субэ кыайар. 

7.Отонноотоххо оноойук туолар. 

8.Илии хамнаата5ына айах хамсыыр. 

9. Киьи иккитэ торообот. 

10.Дьонноох киьи тутайбат. 

11.Инчэ5эй тирбэ5э быстыбат. 

12.Силиьэ суох мас ууммэт. 

13.  Сытар ына5ы туруорбат киьи. 

14.  Тонтон толлубат, ириэнэхтэн иннибэт. 

15.  Кырдьа5ас ыт урбутэ хаалбат. 

16.  Чап комолоспот, киЬиргэс эппэт. 

17.. Тыла айа5ар баппат, ата5а суолга баппат. 

18. Киьи кэнсэппэт, ыт урбэт, ынах маныраабат киьитэ. 

19.Тыналаа5ы тьыннарбат, атар айахтаа5ы атыппат. 

20.Мунна сыты билбэт, айаа амтаны билбэт. 

21.  Ытаабат о5ону эмсэхтээбэттэр. 

22.  Икки адьыр5а эьэ биир ар5ахха кыстаабаттар. 

23.Тумсугун дул5а5а соттума. 

24.Быаргын тарбаама.  25.Ууну охсон ба5аны  куттаама. 

Сыьыат. 4 кылаас. 

1.  Тот тонуй, аччык амарах буолар. 

2.  Алдьатыы добон, оноруу уустук. 

3.  Саьыл курдук ньыланнас, ыт курдук ырдыр5ас. 

4.  Антах, бэттэх сирэй буолар. 

5.  Урдэххэ антах, о5уруйдахха бэттэх. 

б. А5ал диэтэххэ антах хайыьар, мэ диэтэххэ мичик гынар. 

7.  Эрдэ турар эрдьигэн, хойут турар кулут. 

8.  Эрдэ турбут чыычаах тумсун  соттор, хойутаан турбут хара5ын хастар. 

Лексика. 

Антонимнар. 

1.  Кырдьа5астан алгыьын - эдэртэн эйэтин ыл. 

2.  Элбэх тыл сымсах — а5ыйах тыл минньигэс. 

3.  Алгыс баьа сыалаах — кырыыс баьа хааннаах. 

4.  Биэрэр илии билэр — ылар илии билбэт. 

5.  Тыл а5ыйа5а, улэ уксэ учугэй. 

б. Тэбиэн са5а  хара санаатаа5ар, туон са5а урун  санаа ордук. 

7.      Ойдоох утуону сатыыр, акаары алдьархайы сатыыр. 

8.      Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, хойутаан турбут хара5ын хастар. 

9.      Урдэххэ антах, о5уруйдахха бэттэх. 

10.  А5ал диэтэххэ антах хайыьар, мэ диэтэххэ мичик гынар. 

11.  Эрдэ турар эрдьигэн, хойут турар кулут.  12.Эрдэ турбут чыычаах тумсун  соттор, хойутаан турбут хара5ын хастар. 

Синонимнар. 

1.  Утуо киьи аата ус уйэ5э умнуллубат. 

2.  Учугэй до5ор эмискэ костубэт. 

3.  Атас туьугар атах тостор.  4. Кун курдук коно санаалаах, ый курдук ыраас ойдоох. 

Сомо5о  домохтор  

 Илии  атах  буолла – комолосто

Холуоьа5а  олорто-  сымыйалаата

Атахха  биллэрдэ-  куотта

Хахай  бодотун  кэппит-  кыыьырбыт Куба  тумса  буолар-  хос  кыттыьар Ата5а  сири  билбэт- наьаа уордэ. Сурэ5э  айа5ар  та5ыста- куттанна Быарын  тарбаата-     олус  куллэ.

Туhаныллыбыт литература:

•  «Научные труды» А. Е. Кулаковскай. 

•  Саха фольклора. 

•  К.С.Чиряев. Сахалар тылынан иитэр ньымалара. 

•      Журнал «Народное образование Якутии» № 2, 1992, IГ 3 1992. 

•      «Кэскил» хаьыат  матырыйааллара.

•      «Саха  тылын  методикатыгар  очеркалар» Н.Н Неустроев

Хос  сыьыарыы 

3 кылааска саха  тылын уруога

Тема   «Туохтуур»  теманы тумуктуур  «СУЛУСТААХ   ЧААС» оонньуу-уруок

Уруок  сыала:Туохтуур  теманы  чинэтии, тоьо  ойдообуттэрин  бэрэбиэркэлээьин.Туохтуурдары    этииттэн  була  уорэнии.Туохтууру  ырытыы. Иитэр  сыала:  Саха оьун хоьоонун, сомо5о тыллары  фольклор биир корунэ  буоларын санарар санабытыгар туттуу, кэрэхсии уорэнии.

Уруок  тэрилэ: Компьютер , проектор, «Туохтуур» тема5а анаммыт слайдалар

.Уорэнээччилэргэ    1  - 4диэри   чыыьылалар сигнальнай  карточкалара  бааллар.Экранна  слайдаларга бэлэмнэниллибит сорудахтар  .Сорудах эппиэтин о5олор  сыыппаранан  кордороллор.Соптоох  эппиэт иьин сулус ылаллар.

Уруок  хаамыыта .

Тэрээьин  чааьа . Учуутал  уорэнээччилэргэ уруок тематын  сыалын  билиьиннэрэр. «Сулустаах  чаас»  оонньуу быраабылатын  билиьиннэрэр. Хас  биирдии ос хоьоонун аа5ан  баран быьаарыы хайдах ойдуургутун быьааран  биэрин.

1сорудах. Туттуллар слайд № 1  Туохтуур  тугу  кордороро.

1)Ханнык  тыллары ( тугу  кордорор тыллары ) биьиги  туохтуур  диибитий? (3) 

2.  Сорудах слайд№2  Туохтуур ханнык  ыйытыыга  эппиэттиирий ? (2) 

3.  Сорудах   Слайд №3 Слайда5а хартыыналар. Туохтуурдары  бул.(тэтэрээккэ  улэ )Ким элбэх  туохтууру суруйар  эбитий? Холобур : истэллэр , барбыттар , харайар , кууьар , уорэтэр , быьаарар, эмтиир…

4.  Сорудах..  Слайд №4   Хас биирдиигит билинни ааспыт , бириэмэ5э, кэлэр  бириэмэ5э этиилэрдэ  толкуйдаан. Соптоох  эппиэт  иьин  сулус  ыла5ыт. Проекторга ааспыт, билинни, кэлэр бириэмэ  диэн  костон  турар.Уорэннээчилэртэн  ыйытыы : Туохтуур  ааспыт  бириэмэтэ  диэн  тугуй? Ааспыт  бириэмэ5э хайааьын  хайдах оноьулларый ?(урут  буолбут).Туохтуур билинни  бириэмэтэ  диэн  тугуй ?Хайааьын  хаьан  буоларый ?

(хайааьын  билигин  буолар)Туохтуур кэлэр  бириэмэтигэр  хайааьын хаьан  оноьулларый? 

(оссо оноьулла  илик , хойут  буолуо.)

Уорэнээччилэр  ос  хоьооннору  аа5аллар   уонна   быьаараллар . Этиилэргэ  баар  туохтууру  бириэмэтин  сопко  кордоруохтээхтэр. Холобур 1.Эрдиитэ суох тыыга олордубут. Олордубут- ааспыт /бириэмэ (1 ) 2. Сэнээбиккиттэн сэттэ5ин ылыан.(3)   

3.Туоьун эриэнин кордорор. (2) 4.Мээнээ кыыьырыма, эрдэ кырдьыан.(3)

5сорудах .Слайд №5  Туохтуур  оссо  хайдах уларыйар  этэй?( О5олор эппиэттэрэ  .Билигин  туохтуур сирэйинэн  уларыйыытын быьаарарга  сорудах. Уорэнээччилэр  ос хоьооннорун аа5аллар  уонна  быьаарааллар.  Онтон биирдии  этиини  аа5аллар , бу сырыыга о5олор туохтуур хаьыс  сирэйгэ турарын кордороллор: 

Санарыан  иннинэ санаан кор. (2)Быаргын тарбаама.(1)Кырдьа5ас ыт  урбутэ  хаалбат(3)Сурэ5э суох ас  минньигэьин, улэ  чэпчэкитин  талар.(3)    Соптоох  ээппиэт  кэннэ сулус  ылаллар.

6                    сорудах Ыйытыы : Туохтуур оссо  хайдах уларыйар этэй ?Туохтуур ахсаанынан уларыйыыта Уорэнээччилэргэ ос хоьооннорун аахтарыы   уонна  эмиэ  быьаартарыы.Отно  эмиэ  инники сорудахтар  курдук толоруллар. Ос  хоьоонноро :

Утуо  киьи аата  ус уйэ5э умнуллубат.Ытаабат  о5ону  эмсэхтээбэттэр.

Икки  адьыр5а  эьэ  биир ар5ахха  кыстаабаттар.Сугэ  хоппото5ун  субэ  кыайар.

7                    сорудах . Слайд №7  Туохтуур оссо хайдах  буолар этэй ?Дуоска5а туохтуурдар бэриллэллэр. Буолар  , буолбат  форма5а   туохтуурдары  булуу.

 1 . Сытар ына5ы туруорбат . 

2. Тыналаа5ы тыыннарбат, атар айахтаа5ы атыппат.  3. Улэлээтэххэ улэ бутэр. Сопко онорбуттар сулус  ылаллар.

8сорудах. Слайд №8 Физминутка. 

Бол5омто5о «Капитаннар»  оонньуу. Учуутал  «Капитаннар» диэн  баран эппит хайааьыннарын  о5олор толорон иьиэхтээхтэр. Онтон «Капитаннар » диэн  тылы  эппэккэ эрэ онортордоххо хамнаммыт, дьайыыны  онорбуто5о туоруур. Бол5омтону  эрэйиллэр.   «Туохтуур  уоскээьинэ»  теманы  хатылааьын.  Туохтуур  хайдах  уоскуур этэй ? Ханнык  сана  чааьыттан  оссо уоскэтиэххэ  собуй?  Оттон  туохтуур  оло5ун  хайдах  булабытый ? 

диэн  ыйытыыларга  эппиэттииллэр.Ол кэннэ  слайда5а бэриллибит аат тыллартан туохтуурдары  уоскэтэллэр.Барытын сопко онорбут о5олор  сулус ылаллар.

9      сорудах   Слайд №9  Паараласпыт  уохтуурдары  хатылааьынна  сорудахтар . Этиилэри  аа5ыы  уонна  туохтуур соптоох  пааратын  булуу.

Холобур :Саас  кэлэн  о5о аймах таьырдьа оонньуур –(корулуур.)   Курэьэьиигэ элбэх спортсмен суурдулэр –(коттулэр). Концертка Сайыына  ыллаата-(туойда )

Музейга  сылдьан  элбэх сананы биллибит-(кордубут)

10  сорудах. Слайд №10  Маарыннаьар  суолталаах  туохтуурдар .

Манна ханнык туохтуур «ордугуй»? диэн ыйытыыга  хоруйдууллар. Дакаастыыллар. Соптоох  эппиэт иьин  сулус. 

11  сорудах  Слайд №11 Ос  хоьооннорун  аа5ыы  уонна  быьаарыы ыытыллар    1) «Ордук» туохтуурдары  булаллар Быьаараллар. 

Албынныыр , сымыйалыыр , холуоьа5а  олордор , киьиргиир.

 Атахха биллэрдэ, курэхтэстэ, куотта , суурдэ.

Ата5а сири билбэт, уордэ,  куллэ.

Комолосто, илии-атах  буолла, улэлээтэ.

2 ) сорудах Ол кэннэ  бу  ос хоьоонноруттан  сомо5о домо5унан  бэриллибит туохтуурдары  булаллар. 

Албынныыр , сымыйалыыр , холуоьа5а  олордор , киьиргиир.

 Атахха биллэрдэ, курэхтэстэ, куотта , суурдэ.

Ата5а сири билбэт, уордэ,  куллэ.

Комолосто, илии-атах  буолла, улэлээтэ.

      Ким  сопко   сыыьата  суох   булбут сулус  ылар. 

12                сорудах  «Кубиктар»оонньуу  Былыт самыырдаан  ааспыт. Ол хааппыылалара буукуба  буолан хаалбыттар.Сорудах : бу    буукубалартан  туохтуурдары  суруйуу. Ким уьун тылы таьаарар  эбитий? О5олор тэтэрээккэ суруйаллар , ол кэннэ бэрэбиэркэлэнэр , элбэх тылы  суруйбут о5олор сулус ылаллар.Саамай  уьун  тыл иьин  эмиэ сулус ылар. 

Саамай  уьун  тыл – та5ыстылар.(ыс, ылар, ыыр, ытар, ыытар, та5ыста, тыыр, тыытар) Бу   сорудахтар кэннэ  сулустары аа5ан  икки элбэх сулустаах о5о  финалга  тахсар. 

ФИНАЛ 

13                сорудах «Дуэль» Бу сырыыга « туохтуурдар »  диэн  тылтан  туохтуурдары  ким элбэ5и  булар эбитий  диэн  курэхтэьии.Утарыта  этэн  иьэллэр. Ким  бутэьик  туохтууру  эппит  кыайар.(уурар, турар, уотар, туурар, туоруур)

Уруок тумугэ. Бугун ханнык сана  чааьын  хатылаатыбыт? Туох  интириэьинэй  этэй ? Ос хоьооннорун сэргээн, санабытыгар  тутта уорэнин. Бу  обугэлэрбит сутэрбэккэ илдьэ кэлбит  тылбыт баайын умнумуо5ун. Баьыыбаларын.

Краткое описание документа:

"АЛЫН КЫЛААСТАРГА САХА ТЫЛЫН УРУОКТАРЫГАР АРААС ООННЬУУЛАРЫ ТУhАНЫЫ".

Методическая разработка"Использование дидактических игр на уроках якутского языка" для начальных классов на якутском языке .

Сыала – соруга :

• Алын кылаастарга саха тылын грамматикатын үөрэтиигэ уруокка оонньуу ньыматын туттуу уөрэтии хаачыстыбатын уонна үөрэнээччилэр активностарын урдэтэрин билиьиннэрии. Оонньуу о5ону кэрэхсэтэр , кө5утэр, умсугутар өрүттэрин арыйыы. . Уруокка араас грамматическай оонньууну туhанан алын кылаас о5олорун сылайбакка , уруогу кэрэхсииллэригэр араас өрүттээх грамматическай оонньуулары киллэрэн үөрэтии биир олус табыгастаах ньыма буоларын арыйыы. .

2.Тыл араас оонньууларын уруокка туhанан о5о интириэhин көҕүтүү , билиигэ-көрүүгэ тардыhыыларын көҕүлээhин, үөрэххэ бэйэлэрин кыахтарын туhанан активнайдык кыттыыларын хааччыйыы, оҕо толкуйдуур дьоҕурун, саңарар саҥатын, тылын -өhүн сайыннарыыга оҕо үөрэҕи кэбэҕэстик ылынарыгар ордук көдьүүстээх буоларын үөрэтии, чинчийии, киэн араҥаҕа тириэрдии. .

Ханнык ба5арар оскуолаҕа киириэн иннинээҕи оҕо сүрун дьарыга оонньуу буолар.Ол иһин уруокка оонньуулары киллэрии бастакынан детсад уонна оскуола икки ардыларыгар үөрэтии ситимин быспат.

Уөрэнээччи ордук сөбулээн уруокка оонньуу ньыматынан саңаны «арыйарын», саңа теманы оонньуу көмөтунэн түргэнник ылынар , сылайбакка көхтөөхтук үлэлиир. Ооонньуулар темаларынан сааhыланан саха тылын уруоктарыгар, кылаас таhынан үлэҕэ туhанарга учууталларга көмөҕө ананар. Саха норуоунт фольклорун жанрдарын таабырыны, өс хоьооннорун , уос номохторун кэрэхсии уөрэнэллэригэр көрдөруулээх- сэрэтиилээх , талан диктаннарга туhаныахха сөп.