Доклад на тему "Икки тыллааххомус уратыта"

Саха республикатын үөрэ5ирии министерствота

Сунтаар улууhун үөрэх управленията

Бордоӊ орто үөрэхтээhин оскуолата

Икки тыллаах хомус уратыта

Дакылааты суруйда: 6 кылаас үөрэнээччитэ

                       Альберт Семенов

Салайааччы: Төрүт култуура учуутала

Петрова Л.Г.

2017 сыл

Иhинээ5итэ

    Киириитэ………………………………………………………………..3 стр.

1. Теоретическэй чааhа…………………………………………………...4 стр.

1.1. Хомус Саха сиригэр сайдан кэлбит историятыттан.……………......4-6 стр.

1.2. Саха хомуhун араастара……………….…………………………...7 стр.

1.3.Хомус тутула….………………………………………………………8 стр.

1.4. Хомуска оонньуур ньымалар ……………………………………...9 стр.

1.5. Хомуhу тардыы көрүӊнэрэ. …………………………...…………...9 стр.

1.6. Хомуска тута хоhуйуу ………………………………………...........9стр.

2. Практическэй чааhа……...…………………………………………….10 стр.

2.1. Хомус оӊоһуута………………………………………………………10 стр.

2.2. Икки тыллаах хомуhу оӊоруу………………………..……………..11 стр.

2.2.Тылын олордуу, настройкалааhын………………………………….12 стр.

  Түмүк……………………………………………………………………...13 стр.

  Туhаныллыбыт литература…………………………………………….....14 стр.

Киириитэ

        Кэнники кэмңэ саха музыкальнай инструмена - хомус, киэң эйгэ5э тахсан, үгүс дьон биhирэбилин ылыан-ылла. Элбэх киhи хомуска оонньоон, аан дойду үрдүнэн  рекорд  олохтонно. Ону таhынан биhиги хомуспут киэң куйаар космоска көттө. Сүдү күүстээх, кып-кыра кээмэйдээх хомуспут,  аңардас сахалар эрэ буолбакка, бүтүн аан дойду дьонун интириэhин тарта. Инникитин да хомуспут сүтэн-уостан хаалбакка өссө үрдүк чыпчаалларга тахсан сайдарыгар, хомуска оонньуур, хомуьу оцорор уустар элбии туралларыгар кэнчээри ыччат дьон ытык иэстээхпит. Сахаларга суруннээн биир тыллаах тимир хомус киэцник тар5аммытын кинигэлэргэ да, дьон тылыттан да билэбит. Онтон икки тыллаах хомус туьунан, оцоруутун, тардыытын, тыаьатыытын угус дьон билбэт буолуон сеп. Икки тыллаах хомус хайдах оӊоһулларын, тыаhатылларын билэргэ сананным.

Дакылаатым сыала:

Икки тыллаах хомус оӊоhуутун үөрэтии, тардарга үөрэнии.

Соруктар:

1.     Хомус Саха сиригэр сайдан кэлбит историятын чинчийии;

2.     Икки тыллаах хомус оӊоhуутун үөрэтии, тардарга үөрэнии;

3.     Биир тыллаах уонна икки тыллаах хомус туох уратылаахтарын быһаарыы;

1. Теоретическэй чааhа

1.1. Хомус Саха сиригэр сайдан кэлбит историятыттан

          Хомус айыл5аны кытта ыкса ситимнээх. Манна маарынныыр тыллар түүр омуктарыгар киэӊник тар5аммыттар: хомус, комуз, кобуз, хомыс, кобыз, хыл-хомус , кылкобыз, чарты-хомус уо.д.а.                 

     Хомус аан дойду норуоттарыгар киэӊник тар5аммыт музыкальнай тэрил буолар. Орто Азия5а икки аӊаар тыһыынча, Япония5а тыһыынча сыллаа5ыта, оттон Австрия5а сэттэ үйэ анараа өттугэр оӊоһуллубут, оонньоммут хомустар көстүбүттэрэ бу тэрил түӊ былыргыттан киһи аймах оло5ор-дьаһа5ар, итэ5элигэр бигэтик киирбитин туоһулуур.   

Хомуска биирдиилээн толороочулар улахан дьо5урдаахтарын туhунан XIХ уйэ айанньыттара Н.Щукин, Р.Маак, академик Миддендорф, Иохельсон, В. Серощевскай, В. Трощанскай, Э.К. Пекарскай, И. Черскэй, В. Шкловскай уонна да атыттар бэйэлэрин этнографическай улэлэригэр ахтыбыттара. Ол курдук, Иван Алексеевич Худяков «Краткое описание Верхоянского округа…..» кылгас хомуурунньугар сахаларга мас уонна муос хомус баарын, хомуска элбэх буолан оонньооhун  туhунан суруйбута. Кини суруйарынан 1807 сыллаахха Дьокуускай уокуругар «Дул5алаах» нэhилиэгэр эдэр 23 саастаах Дьэрэлийэр диэн ааттаах уда5ан дьахтар кыhыл бэйбэриэт сонун куругар 7-8 мас хаалаах хомустары иилинэ сылдьан ыалга киирдэ5инэ арыалдьыт дьахталларыгар тунэтэн бэйэтин батыЬыннаран хомуска оонньуура уhу.

     Сибиир норуоттарын былыргы көмүүлэрин археологическай хаhыыларга хомус, бастатан туран, ойуун көмүүлэригэр көстөр. И.Д.Новгородов, С.И.Боло Чурапчы Одьулуунугар дьахтар көмүүтүнэн 1785 сыл бала5ан ыйын 14 күнүгэр баттаммыт сурукка сууламмыт хаарты холуодатын кытта мас хаалаах тимир хомуһу булбуттара.

       В. Л. Серошевскай «Якуты» монографиятыгар сахаларга кырыымпа, хомус баарын туhунан суруйар.

-       1914 сыллаахха Дьокуускай куоракка  бирикээсчиттэр дьиэлэригэр 30 дьахтар сыана5а тахсан хомус тардыбыт.

-       1930 сыллаахха Саха Национальнай театрыгар композитор Адам Скрябин аан бастакыннан хомус ансаамбылын тэрийии бутун музыкальнай коллектив буоларын дакаастаабыта.

-       1953-60-с сылларга  саха  хомуhа  бутун  Советскай Союз үрдүнэн  сыана5а дьүрүhүйэр

-       1948 сыллаахха Лука Николаевич Турнин саха хомусчуттарыттан бастакыннан Москва5а хомус тардан дьон биhирэбилин ылбыта.

-       1957 сыллаахха Москва5а ыытыллыбыт саха литературатын уонна искусствотын күннэригэр Турнин Л. Н. Салайар Таатта улууhун хомусчуттарын ансамбыла кыттыыны ылбыта.

-       1960-с сыллар хомуска саӊа хайысханнан сайдар са5ахтар.

-       1962 сыллаахха Саха Государственнай университетын иhинэн хомусчуттар ансамбылларын Степан Черешкин төрүттүүр.

-       1976 сыллаахтан бу ансамбль  «Алгыс» диэн ааттанар.

-       1963 сылтан  «Алгыhы» Россия уонна Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Егорович Алексеев – Хомус Уйбаан  салайар.

-       1972 сыллаахха хомуска маннайгы симфоническай айымньыны Н. С. Берестов суруйбута.

        Хомус инники сайдыытын кэрдиис кэмигэр Семен Иннокеньтевич Гоголев – Амынньыкы, Александр Иванович Чахов, Николай Петрович Бурцев, Иван Федорович Захаров – Кылыадьы Уус хомустара ураты миэстэ5э тураллар. Кинилэр дьоһуннаах үлэлэрэ дьон биһирэбилин, хомусчуттар уонна чинчийээччилэр үрдүк сыанабылларын ылбыттара.

       Филологическай наука доктора, профессор, РФ культуратын үтүөлээх үлэһитэ И.Е.Алексеев – Хомус Уйбаан Америка5а сылдьан, ол дойду хомусчуттарын, хомуһу чинчийээччилэрин кытта керсуһэн баран, туруорсан, сүүрэн – көтөн, кэпсэтэн, Саха сиригэр Хомус музейа Норуот айымньытын дьиэтигэр 1990 сыллаахха сэтинньи 30 күнүгэр аһыллар. II Аан дойдутаа5ы хомус конгреhын сүбэтинэн, Аан дойдутаа5ы Хомус киинэ тэриллибитэ.

     Музей базатыгар оло5уран, 1991 сыллаахха II-с Норуоттар  икки ардыларынаа5ы хомус конгреhа  Дьокуускайга ыытыллыбта. Маны сэргэ тэриллибит  айар түhүлгэ5э (Фестивальга)  Аан дойду 9 чулуу хомусчуттарын аата быhаарыллыбыта.  Олортон 3 саха дьоно: Спиридон Спиридович Шишигин, Федора Семеновна Гоголева уонна Петр Петрович Оготоев.  Итини таhынан,  хомус уустарын ортолоругар  бастыӊнарынан  Бүлүүттэн Реворий Чемчоев, Петр Осипов уонна Уус-Алдантан Роман Готовцев ааттаммыттара.  Хомус оӊоруутугар уонна  хомуска оонньооhуӊӊа биһиги, сахалар, былыр-былыргыттан үгэс буолбут культурабытын сайыннаран, үрүдүк таһымӊа илдьэ сылдьарбытын көрдөрбүттэрэ.

     Аан дойдуга хомус коллекциялара биирдиилээн дьоӊӊо уонна  а5ыйах музей фондаларыгар бааллар. Ол курдук, АХШ Айова университетын этномузыка кафедратын сэбиэдиссэйэ, профессор, учуонай–чинчийээччи, Фредрик Крейн 1961 сылтан муспут былыргы варганнарын баай коллекциятыгар 18 үйэ5э оӊоhуллубут хомустар кытта бааллар. Кини этэринэн варган Европа5а 5000 сыл анараа өттүгэр үөскээбит. 2010 с. Ф. Крейн 47 сыл устата муспут хомус коллекциятын 596 хомуhу музейга бэлэхтээбит.

      Биир саамай өргөйдөөх, умунуллубат түгэнинэн 2011 сыллаахха, бэс ыйын 24 күнүгэр 1344 хомусчут тэӊӊэ оонньоон, Гиннес рекодрун олохтообуттара буолар. Гиннес рекордун кинигэтин суудьуйата Клэр Бергесс бу рекорду бигэргэппитэ. Бу тэрээhиӊӊэ 21 араас дойдуттан хомусчуттар кыттыбыттара.

1.2. Саха хомуhун араастара.

          Хомус саха культурата тыыннаа5ын тухары тупсар, сайдар айыл5алаах төрүт тэрил буолара көрүӊнэригэр, тыастарыгар-уустарыгар көстөр, иhиллэр.

       Мас хомус. Айанньыт, чинчийээччи А. Миддендорф 1878 сыллаахха сахаларга мас хомус баарын туhунан суруйан, ойуулаан хаалларбыта.  Мас хомус хатыӊ эбэтэр тиит мас чараас тымтыгыттан оӊоhуллар.  Ортотугар тыллаах буолар эбит, иӊиир сабынан тардыалаан оонньонуллар. Намчы мас оӊоһук буолан клин сүтэн-оһон, умунуллан хаалбыт.

       Муос хомус. Чинчийээччилэр улэлэригэр, былыргы сэhэнньиттэр кэпсээннэригэр муос хомус баар буола сылдьыбыта биллэр эбит. Муос хомуска уhук хотугу норуоттар – чукчалар, коряктар, Анаадыр дьүкээгирдэрэ хойукка диэри оонньуу сылдьыбыттар.

      Тимир хомус. Былыр болгуо тимир сирэйин синньигэстик тыыран, таптайан, сүрэх тимирин чопчутуттан, чыычаахтаан, хомуhуннаах, этитиилээх хомуhу оӊороллор эбит. Бу хомус тыаhа-ууhа отой атын буолара уонна дьону эмтииргэ, санааны көннөрөргө, алгыс киэбигэр киирэргэ туhаныллара үhү.     

      Икки тыллаах хомус. Былыр икки тыллаах хомус сыӊаа5ын алтантан кутан уонна тылларын тимиртэн уһааран оӊороллор эбит.

      Биhилэхтээх хомус. А.И.Чахов хомус тыаhын улаатыннарар сыаллаах XX-с үйэ 60-с сылларыгар айбыт көрүӊэ. Биhилэ5э диэн төгүрүк сыцаах тас өттүнэн хоhулуу иилии эргийэр тимир олордуллубута ааттанар. Биhилэхтээх хомуска оонньуурга, тойон уонна ыйар тарбахтарынан тутан, ытыhы холботон, рупор оӊорон тыаhаталлар. Оччо5о тыаhа улаатан дор5ооно өссө кэрэтийэн иhиллэр.

1.3. Хомус тутула.

           Хомус төгүрүк сыӊаа5а хомусчут илиитигэр ылан тутарыгар аналлаах. Уһаты эбэтэр туора сыӊаа5ын тииспитигэр да5айан, эбэтэр тииспит икки ардыгар тутан оонньуурбутугар табыгастаах. Хомус тылын эминньэ5э ханнык ба5ар до5уһуолуур тэрил курдук тэӊнэнэр (настройка). Бу хомус саамай кэрэхсэнэр уратытынан буолар. Хомуhу сөпкө бэлэмнээтэххэ, тэӊнээтэххэ дор5оон модьураан биэрэр. Ол курдук хомус тылын эминньэ5ин иһигэр ыаһы угаллар. Төһөнөн тыл ыарыыр да5аны, соччоннон хомус уһун тыыннанар. Оттон билигин хомус тыаһыгар сибиниэhи таптайан олордоллор уонна сөбүлүүр дор5оонуӊ тахсыар диэри сэрэнэн аалаллар. Холобур, хомус тыаһын биирдэ охсубут кэннэ уонча сөкүүндэ устата тылын илигирээһинэ тохтообот буолла5ына, уһун тыыннаах хомус диэн ааттыыллар эбит.

Хомус сурун чаастара:

1.     Хомус тиэрбэhэ.               5.   Хомус тыла

2.     Хомус сынаа5а                 6.   Хомус тылын хохуората

3.     Сынаах тас иэдэhэ            7.   Тыл чыычаа5а.

4.     Сынаах ис иэдэhэ

1.4. Хомуска оонньуур ньымалар.

       Хомуска оонньуу үөрэнэр туох ханнык иннинэ ба5а, умсугуйуу баар буолуохтаах. Уhуннук, дьаныhан туран дьарыктаннахха, инникитин тугу эмэ ситиhиллэр.

       Тыыны, айах, бэлэс, мурун көӊдөйдөрүн сөпкө туhаныы, тыл, уос хамсааhына, тарбах, бэгэччэк имигэстэрэ улахан суолтаны ылаллар.

1.5. Хомуhу тардыы көрүӊнэрэ.

     Хомуhу илиигэр ылаат да тардан барбаккын. Хомуhу тардыы элбэх ньымалаах. Ол курдук, үгэс буолбут «сыыйа тардыы», «хаастатыы», «күөрэгэйдэтии» ньымалары сэргэ саӊа үөскээбит «кэлэ5эйдэтии», «табыгыр», «көӊкөлөйдөтүү», «бэлэс дор5ооно», «охсуу араастара» бааллар. Хомусчут толорор кыа5а, таhыма хомуhу илиигэ уонна айахха хайдах тутарыттан, тардарыттан улахан тутулуктаах. Хомуhу араастаан туталлар:

1)    Үөhэ уонна аллараа тиистэр икки ардыларыгар ытыра тутуу;

2)    Тиистэргэ да5айа тутуу;

Хомус төгүрүк сыӊаа5ын хаӊас илиинэн тутан баран, хомус тылын уӊа илииӊ ыйар сөмүйэтин бастакы сүһүө5эр сөп түбэһиннэрэн охсон тарда5ын.

1.6. Хомуска тута хоhуйуу.

         Хас биирдии  хомусчут бэйэтэ туспа суоллаах – иистээх. Тута хоhуйуу диэн киhи тулалаан турар эйгэни ойуулаан көрүүтэ, ыллыыра – туойара ааттанар. Хомус көмөтүнэн киһи ис туругун, өйүн-санаатын, үөрүүтүн-хомолтотун толору тиэрдэргэ дьулуһуохтаах. Бол5омто тута хоһуйар айымньы аатыгар уонна ис хоhоонугар ууруллуохтаах.

         Мин хомуска оонньоон са5алыырбар тута хоhуйууттан са5алаабытым. Ыаллыы уолум хомус куруоhуогар дьарыктанара. Хомуhун тыаhын олус сөбүүлүү истэрим. Биирдэ эбээлээхпэр барбыпар, эбэм бэйэтин хомуhун бэлэхтээбитэ. Дьэ онтон ыла хомуhу илиибиттэн араарбакка, күн аайы хомус тардарга эрчиллэн барбытым. Күһүн оскуола5а киирэн хомус куруоhугар сал5ыы дьарыктанан улууска, республика5а, бу сайын Сочи куоракка тиийэ күрэхтэргэ кыттан, бочуотаах миэстэлэргэ тиксибитим. 

2. Практическэй чааhа

2.1.  Хомус оӊоhуута.

        Хомуhу уhаарыллыбыт тимиртэн чараас гына таптайан оӊоhуллар. Хомус тылын буускап хотуур иэдэhинэн эбэтэр кытаанах, дьэбин сиэбэтэх эрбиититтэн оӊоhуллар. Тылын ыhыынан уhун синньигэс гына тэлэн ылыллар уонна буутугар суолахтаан, олук охсон онно ыпсары таптайан олордуллар.  Төбө өттө сыыйа синньээн, чыычаа5ын уокка уйадытан сэрэнэн токурутан, эминньэхтээн кэбиhэллэр. Икки сыӊаа5ын уонна тылын ыпсыыта биир тэӊ буолар.

      «Хомус тыаhа тыла төhө уhунуттан, кэтититтэн, суонуттан, чарааhыттан улахан тутулуктаах. Хомус тыла синньигэс буолла5ына, уhуннук, киэӊник хамсыыр, оччо5о тыаһа уhун, эӊээркэй буолар. Өскөтүн тыла кэтит уонна халыӊ буолла5ына, намыhах тыаhы ылыахха сөп.»-диэн Бордоц нэhилиэгэр олорор тимир ууhа Кирилл Валерьевич Петров кэпсиир.

        Кирилл Валерьевич Петров Бордоц нэhилиэгин киэц туттар ууhа. Кини хомус, быhах о.д.а араас оцоhуктары оцорор. Кыра сааhыттан уhанар. Кини мацнайгы учуутала, уус идэтигэр уhуйбут Александр Ильич Уаров буолар.

        Мин сурун бол5омтом билигин - икки тыллаах хомуска. Бу хомус оцоhуллуутун, тыаhын-ууhун, хайдах оонньонорун уерэтии. Кирилл Валерьевич икки тыллаах хомуhу хайдах оӊорорун баран кердум.

        Икки тыллаах хомуhу илэ харахпынан, илиибинэн тутан-хабан кербутум, отой атын оцоруулаах, тардарга да уустук керуцнээх дьикти хомус эбит. Бу хомуhу оӊорорго уус киhи улахан бол5омтолоох буолуохтаах. Биир тыллаах хомуhу оцороодоо5ор, икки тыллаах хомус оӊоруу элбэх улэни эрэйэр.

2.2. Икки тыллаах хомус оӊоhуллуута

        Модьу болубуруоха5а майгынныыр тимири иэ5эн, итии уокка тутан (таптайарга сымнаатын диэн 500С кыраадыска) ө5үлүтэн, хомус быhыытын оӊорор. Иннин-кэннин таптайан хапта5ар моhуоннуур. Икки кытыыларын чочуга тутан 4 кырыылаах гынар.

        Хомус икки тылын икки ардыгар 4 кырыылаах синньигэс сүрүннээх.

2.3. Хомус тылын кэтэрдии, настройкалааhын.

     А.И.Чахов ойуулаабыт былыргы хомуһун икки тылын уһуна, чыычаахтарын үрдүгэ – чарааһа тэӊ. Биир тыла кэтит, иккиһэ синньигэс уонна суолахтарга олордуллубуттар. Хомус чыычаахтарын уонна тылларын уhуна тэӊнэрин быhыытынан, икки арда кыара5ас буолар, онон тылларын тэӊӊэ охсуолаан оонньууллар.  Билиӊӊи кэмӊэ икки тыллаах хомуһу икки тарба5ынан хардарыта тардыалаан оонньуурга табыгастаах гына икки ардын кэӊэтэн, тупсаран оӊороллор. Икки тыллаах хомус ортотунан сүрүннээх буолар. Ону сорохтор үс тыллах курдук көрөллөр. Биир тыла уhун синньигэс, биирэ суон кылгас буолан, тыастара араас буолар уонна оонньуурга табыгастаах.

     Биhиги оӊорбут хомуспут эмиэ манна майгынныыр. Хомус тылларын элбэх тиистээх эрбиини быhан, чочуга тутан чарааhатан, размерын булан оӊоhуллар эбит. Хомуспут тыла чочуллан буппутун кэннэ, корпуска кэтэрдиитэ, олордуллуута уустуктардаах. Кэтэрдэн, оннун булларан баран, хохуоратын итии уокка бигээн сымнатан, токурутуллар онтон чыычаа5ын эрийэ тутуллар. Дьэ икки тыллаах хомус курдук дьуhуннэннэ диэбитим, аны настройкаланара  улахан бол5омтону ылар. Ханнык ба5арар хомус настройката саамай сурун улэни ылар эбит. Уокка кыӊыы-кыӊыы мас өтүйэнэн тоӊсуйар. Ол кэннэ уус тыаhатан, тардыалаан көрөрөр.Тыаhа сатаммыт, бэйэ бэйэтигэр охсуспат буолла5ына дьэ сатаммыт диэн буолар.

Түмүк.

     Икки тыллаах хомус тыаhа,  оонньоноро биир тыллаах хомустаа5ар отой атын эбит. Бу хомуска оонньуурга туох баар сатабылларгын туhанан, уоска ууран оонньоотоххо хос тыастаах, хас да хомусчут биир ансаамбылга оонньуу турарын курдук иhиллэр. Хомус оӊоhуутугар уустуктардаах буолан, уус барыта оӊорбот эбит.   Инникитин икки тыллаах хомуска сатабыллаахтык оонньуурга үөрэниэхпин ба5арабын. Икки тыллаах хомус туhунан билбэппин билэн, хайдах оӊоhулларын көрөн, ууhу кытары улэлиир олус интэриэhинэйин сөбүлээтим.

Туhаныллыбыт литература:

1.      Төрүт дор5оон кинигэ. Автордар Герман, Клавдия Хатылаевтар.

2.      Саха былыргы музыкальнай инструменнара. А.И. Чахов

3.      Вилюйский округ. Р.К. Маак.

4.      Түц былыргыттан…Б.Н. Неустроев-Мандар Уус

5.      Личный архив Петрова К. В.