Доклад на тему: "Күннүк Уурастыырап олоҥхотугар эпитет туттуллуута".

МБОУ Алтанская СОШ

Доклад

Темата: Күннүк Уурастыырап олоҥхотугар эпитет туттуллуута.

Үлэни толордо:

Никифорова Р.И. –

саха тылын уонна литературатын учуутала,

СӨ үөрэҕириитин туйгуна

Алтан нэһилиэгэ. 2017 сыл.

Үөрэтэр боппуруоһа (проблемата): Оҕо саныыр санаатын тылынан, суругунан биэриитэ сулумах, кэрэхсэбилэ суох буолуутун туоратыы, кэрэни кэрэхсээһиҥҥэ туүаайан сайыннарыы.

Үлэ тоҕоостооҕо (актуальноһа): ФГОС-ка киириинэн, үөрэххэ ылбыт билиини кылаас таһынан ааҕыыны тэрийэн сайыннарыы. Уус-уран айымньыга интэриэһи уһуйуу.

Үлэ барыма (объега): Оҕо ситимнээх саҥатын туругун үөрэтии, кылаас таһынан ааҕыы утумун тэрийии.

Үлэ барамайа (предметэ): Үөрэнээччи ситимнээх саҥатын сайыннарыы.

Сыала:

1.      Оҕо уруокка ылбыт билиитин олоҕор туһанан, ситимнээх саҥатын, өйүн-санаатын сайыннарыы, сиэрдээх-майгыга туһаайыы

2.      Оҕо дэгиттэр сатабылларын сайыннарыы, ийэ тылга, норуот тылынан уус-уран айымньытыгар, олоҥхоҕо тапталы иитии.

Соруга:

1.      Үөрэнээччи кылаас таһыгар норуот тылынан уус-уран айымньытын ааҕыыга тардыы

2.      Бэйэтин саастыылаахтарыгар ыытыллар араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттыытын тэрийии.

Сонуна: Оҕо олоҥхону ааҕар, уус-уран тылын кэрэтин кэрэхсиир, бэйэтэ айан холонор, сыаналыыр үөрүйэҕин сайыннарыы.

Үлэ тутула:

I. Киириитэ. В.М. Новиков – Күннүк Уурастыырап – олоҥхоһут.

II. Сүрүн чааһа. Күннүк Уурастыырап олоҥхотугар эпитет туттуллуута:

1) «Тойон Дьаҕарыма» олоҥхо.

2) Олоҥхо уус-уран тылын уратыта.

3) Олоҥхоҕо доҕааһын аатынан бэриллибит эпитет туттуллуута.

III. Түмүгэ. Даҕааһын аат эпитет – олоҥхо киэргэлэ.

IV. Сыһыарыы.

Саха суруйааччыларыттан аатырбыт олоҥхоһуттарынан П.А. Ойуунускай, В.М. Новиков – Күннүк Уурастыырап, С.С. Васильев – Борогонскай буолаллар. Кинилэр биирдии бэйэлэрэ сурукка киирэн, кинигэ буолан тахсыбыт олоҥхолоохтор.

Күннүк Уурастыырап – саха народнай поэта, киэҥ биллиилээх олоҥхоһут, тойуксут, сэһэнньит, тылбаасчыт; саха, нуучча уо.д.а. омуктар уус-уран литературатыгар сөҥөрдүллэн сылдьар муудараһы, кэрэни дэлэгэйдик иҥэриммит үтүөкэн киһи. Кини кэрэ сааскы кэмҥэ ыам ыйын 9 күнүгэр 1907 сыллаахха Амма улууһун Эмис нэһилиэгэр төрөөбүтэ, тулаайах эрэйин, олох кыһалҕатынбилэн улааппыта. Адьас кыратыттан былыргы сэһэннэри, остуоруйалары, абааһы туһунан кэпсээннэри, олоҥхону биһирээн, сэҥээрэн үөскээбит. «Олоҥхо – улуу айымньы, Саха норуотун олорбут олоҕо, охсуспут охсуһуута, кини өйө-санаата – сырдыкка тардыспыт санааларын баҕата, үчүгэйгэ баҕарбыт үрдүк идеаллара – бука барыта олоҥхоҕо түмүллэллэр, ол иһин саха олоҥхото сүүһүнэн ахсааннаах үгүс дьыллар халыҥ хаардарыгар саптаран, хараҥа күннэригэр күлүктэтэн, умнуллан сүппэтэҕэ,» - диэн бэйэтин ахтыытыгар суруйар. Кини олус таптаан, биһирээн истибит, үөрэммит олоҥхоһутунан биир дойдулааҕа Т.В. Захаров – Чээбий буолар. Биир күһүн аҕыйах хонукка дьукаах олорбуттар. Тайҕаҕа,  Бодойбоҕо, үлэлии бараары олорон, «Ала Булкун бухатыыр» олоҥхону олоҥхолообут. Кини олоҥхотун аан маҥнай 5 сааһыгар истибит: «Сатыым-сатаамыым, мин олус үлүһүйэн туран Чээбийи үтүктэр үгэстэммитим.» Үөһээҥини-алларааҥыны үөтүмэ, бар, киэр буол!» - диэн, эбэм биирдэ, оһох чанчыгар оллоонноон олорон олоҥхолуу олордохпуна, үүрэн туруорбутун өйдүүбүн...». Күннүк Уурастыырап Чээбий курдук кэрэ олоҥхоһуту түбэһэн истэ иликпин диэн үрдүктүк сыаналыыра. «Тойон Дьаҕарыма» Чээбий олоҥхолоруттан биирдэстэрэ этэ. Кини 16-17 саастааҕар «дьон кэрэхсээн истэр сэнэх олоҥхоһута» буолбут.

«Тойон Дьаҕарыма» олоҥхотун 1935 сыллаахха саҕалаан баран, 1940 сыллаахха сайын Мэҥэ-Хаҥаласка «Чүүйэ» холкуоска тахсан сайылаан олорон бүтэрбит. Истибит олоҥхолоругар олоҕуран, бастаан саҥа олоҥхону айарга, сүрүн бухатыырдар ааттарын уларыталыырга оҥостубутун барытын хаалларан, кэлин «тас форма, тыл-өс уонна истиил да өттүнэн олоҥхо норуодунай сигилитин-силигин ситэри харыстаан хаалларарга улахан кыһамньытын уурбута». Олоҥхо талбытынан уларыта сылдьыллыбат чиҥ оҥоһуулаах, үксүгэр таба таайыллыбат туспа норуодунай айымньы буолар. Саха олоҥхото дьиҥнээхтик чинчиллэн үөрэтиллэригэр туьалаах буоллун диэн норуодунай силигин ситэри харыстаан хаалларбыт.

Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын саамай бөдөҥ көрүҥүнэн олоҥхо буолар. Бухатыырдар дьоруойдуу охсуһууларын хоһоонунан хоһуйан көрдөрөр, сэһэргиир айымньыны (героическай эпос) олоҥхо диэн ааттанар.

Күннүк Уурастыырап П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотуру» ис хоһоонун, тылын-өһүн байыппытын, ону таһынан литературнай айымньы формалаабытын бэлиэтиир, аны бу олоҥхо нуучча биллиилээх поэта В.В. Державин тылбааһынан аан дойду сүҥкэннээхэй пааматынньыга буолар кыахтаммытын «урааҥхайдыы уруйдуур, сахалыы айхаллыыр». Кырдьык даҕаны, билигин «Дьулуруйар Ньургун Боотур» французтуу, туроктыы, словактыы тылбаастанна. 2005 сылга олоҥхо аан дойду чулуу айымньыта (шедевр) буолбута. Ол эрээри бу олоҥхону түмүллүбүт олоҥхо курдук көрөр сатамматын, бэчээттэммит «Мүлдьү Бөҕө», «Кулун Куллустуур», «Тойон Дьаҕарыма» бэйэ-бэйэлэрин үтүктүспэт уратылаахтарын ыйбыта. Уус тыл умсулҕаннаах кэрэлээҕин, барҕа баһаам баайдааҕын олоҥхоттон булан иҥэринэргэ, онно «норуот олоҕо, охсуһуута, үрдүккэ-үтүөҕэ тардыһыыта, кэлэр кэскилгэ эрэлэ, сырдык ырата көстөр» диэн сыаналыырга кэнчээри ыччаты ыҥырар.

«Мин суруйааччы буолуубар, ордук тыл баайын өттүнэн, Өксөкүлээх Өлөксөй уонна П.А. Ойуунускай улахан үтүөлээхтэр-өҥөлөөхтөр... Уус тыл умсулҕаннаах кэрэлээҕин, муора курдук баайын мин ити поэттартан уонна олоҥхоттон өйдөөбүтүм,» - диэн «Бэйэм туспунан» ахтыытыгар суруйбута.

Саха норуотугар 100-тэн тахса суруллубут олоҥхо баар, архыыпка барыта 140-тан тахса олоҥхо тиэкиһэ мунньуллан сытар. Кэнники сылларга биллиилээх олоҥхоһуттар оҕоҕо аналлаах олоҥхолорун утумнаахтык таһаардылар. Суорун Омоллоон: «Оттон литература, поэзия уонна музыкальнай фольклор өттүнэн олоҥхо – саха норуотун энциклопедията, бары күндүтэ мустубут музея,» - диэн сыаналыыр. Олоҥхо үөскээбит төрдө бэрт былыргыттан силистээх, ол кини тылыгар-өһүгэр көстөр, холобур, «Тойон Дьаҕарыма»  эмиэ атын олоҥхолор курдук маннык киирии тылынан саҕаланар:

Дьэ бу

Былыргы дьыл киэнин

Быһылааннаах быдан мындаатыгар,

Урукку дьыл киэнин

Охсуһуулаах одун уорҕатыгар,

Ааспыт дьыл киэнин

Алдьархайдаах  анараа таһаатыгар,

Нөҥүө дьыл киэнин

Дүбдүргэннээх түбүлээн түмүгэр,

Чиэрэс дьыл киэнин

Дибдиргэннээх түбүлээн тимэҕэр...

Олоҥхону түҥ былыргы өбүгэлэрбит олорбут үйэлэрин, көлүөнэлэрин, устуоруйаларын, култуураларын илдьитин быһыытынан ылынабыт.

Олоҥхо сүрүн этэр санаата – күн улууһун, айыы аймаҕын бүттүүнүн көмүскээһин. Икки атахтаах үөскүөҕүттэн баар сырдык-хараҥа, үтүө-мөкү улуу мөккүөрдэрин олоҥхоҕо айыы уонна абааһы утарыта туран күрэстэһиилэрэ быһаарар. Олоҥхо күн бүгүҥҥэ диэри биһиэхэ кэрэхсэбилин, күндүтүн кистэлэҥэ – кини өлбөт-сүппэт тыыннаах сырдык этэр санаатыгар, онуоха сөптөөх кэрэ халыыбыгар, тылыгар-өһүгэр, а.э. онуоха сөптөөх уус-уран туругар.

Олоҥхо сөҕүмэр уратытынан дэмнээн, дарбатан көрдөрүү (гипербола), муҥура суох фантазията, сиһилии хоһуйуу (детализация), тыыннааҕымсытан көрдөрүү буолаллар, олоҥхо араас ойуулуур-дьүһүннүүр тэҥнэбилинэн, эпитетынан муҥура суох баай.

«Тойон Дьаҕарыма» олоҥхо тутула.

I. Киириитэ –

Нуоҕалдьын Кугас аттаах Тойон Дьаҕарыма бухатыыр Чуораадыкы (Кыыраадыкы) алааска балаҕаннаах олоҕо.

II. Төрүөтэ – Үчүгэй оҕо – бэрт кыыс Күн Чөллөрүүн Куоҕа абааһы уола Далла Хара бухатыыр, Уол Оһулуйа Боотур, айыы бухатыыра Тойон Дьаҕарыма күтүөттүүллэрэ.

Түбэлтэ сайдыыта. Күн Чөллөрүүн Тойон Дьаҕарыманы талар. Далла Хараны Тойон Дьаҕарыма кыайар. Ол кэмҥэ кыыһы Уол Оһолуйа уоран барар, ону атыыр буолан охсуһан кыайар, Күн Чөллөрүүнү быыһыыр. Уот Кудулу байҕал иччитэ Умсары Холоругу кыайан өлөрөр. Эдьиийэ Кыыс Туйгун бухатыыр Силирдээн Куону абааһы Тоҥ Түөһүллэ уорбутун быыьыы аттанар.

Олоҥхо муҥутуур чыпчаала. Абааһы Тимир Молуодай бухатыыр Күн Чөллөрүүнү хоту илдьэ барбытын эккирэтэн тиийэн өлөрөн быыһыыр уонна бэйэтэ иэдэйэн сыттаҕына, быраата Тимир Дибдиргэн 8 удаҕаттары ыҥыран, араҕас илгэни айаҕар түһэртэрэн тилиннэрэр.

Түбэлтэ сөллүүтэ. Силирдээн Куону Тимир Дибдиргэн, оттон Тойон Дьаҕарыма Күн Чөллөрүүнү ойох ылалларыгар Кыыс Ньургун алгыы хаалар. Тойон Дьаҕарымалаах Орто дойдуга кэлэллэр.

III. Бүтэр түмүгэ. 9 хонуктаах урууну, 8 хонуктаах малааһыны тэрийбиттэр. Орто дойду тутааҕа буолан олорбуттар.

Онон олоҥхо уус-уран тыл, дириҥ далай санаа, сэһэн, ырыа, өҥнөөн-дьүһүннээн көрөр, тута айар дьоҕур үйэлэргэ чочуллан кэлбит биир кэлим айымньыта буолар. В. Серошевскай: «Саха олоҥхотун тыла уратыкиэргэллээҕинэн, чаҕылхайынан, сиэдэрэйинэн, араас эбиискэлэр, эрилитиилэр толору баалларынан туспалаах,» - диэн олус сөҕөн-махтайан суруйбута.

«Тойон Дьаҕарыма» олоҥхону ааҕан, ырытан баран олоҥхо ойуулуур-дьүһүннүүр ньымаларыттан ордук кыайа-хото эпитеттэри туттубутун бэлиэтии көрдүм, ол иһин үлэм сүрүн сыалын-соругун быьыытынан ылан ырыттым. Эпитет – предмеккэ, көстүүгэ өҥ-дьүһүн, бэлиэ, хаачыстыба биэрэр, характеристикалыыр, быһаарар тыл. Быһаарар тыл быһаарыллар тылы кытта сэргэ турдаҕына эрэ, киниэхэ бэйэтин дьүһүнүн, бэлиэтин көһөрөн уобарастаан биэрэр. Холобур, маннык эпитеттэр: нуолур солко, дохсун буурҕа, сиэдэрэй киһи, үкэр күөх от, эбир түүтүн, хатан халлаан, ала чуоҕур былыт, о.д.а. бу тыллар эпитеттэрин суох оҥордоххо, көннөрү аат тыллар эрэ буолаллар, оттон эпитет кинилэргэ тырымныы түһэр тыыннаах уобараһы, дириҥ, киэҥ ис хоһоону биэрэр.

Фольклорга «кубулуйбат», ол аата уларыйбат курдук туттуллар эпитет сайдыбыт, холобур, үрүҥ күн. Олоҥхоҕо Күннүк Уурастыырап судуругу эпитеттэри таһынан улахан тэнийбит сиэдэрэй эпитеттэри таптаан үгүстүк туттарын уратытын быһыытынан ыйыахха сөп. Бу көстүү олоҥхо тиэкиһин былаһын тухары сиһилээн, хатылаан туттуллубут. Холобура, халлаан атыыр баргый кыылын эпитетэ:

Түүлээх төгүрүк сирэйдээх,

Сорсун доллу кулгаахтаах,

Аалыы чоргуй тумустаах,

Аралы чэлгиэн харахтаах,

Адьыыр-бадьыыр түүлээх,

Аҕыыр-баҕыыр тыҥырахтаах,

Айыы байбарыын атахтаах,

Атара куйаар кутуруктаах,

Аалыы таллан дабыдаллаах,

Далаан дапсыыр кынаттаах,

Бүрүө дьаптал хотоҕойдоох,

Көмүс уйгуур куорсуннаах,

Кутуу чугуун куттаах,

Кутаалаах уот куолахтаах,

Хатан дьыбар тыыннаах,

Хахсаат сата аргыстаах,

Хаардаах муус дьаҥхалаах,

Хара дьай дьайыҥнаах,

Хааннаах илбис эҥэрдээх

Халлаан Атыыр Баргый кыыла обургу.

Бу олоҥхоҕо ат эпитетэ, кини төрөөбүтүн-үөскээбитин, төрдүн-ууһун хоһуйуута суох аҥардас эпитетэ эрэ балтараа сирэйи (56 строканы) толору ылар. Маны тэҥинэн Аан ийэ дойду, Аал Луук мас, аал уот иччитин, тойон кыыл, сэргэ, дьыл оҕуһун о.д.а. эпитеттэрэ эмиэ бу курдук киэҥ, уһун тыыннаах буолаллар.

Ол иһин уһун, киэҥ эпитети туттуу саха олоҥхотун поэтическай ньыматын биир суол уратыта диэн бэлиэтэнэр. Маннык тэнийбит эпитеттэр 14 даҕааһыны үөскэтэр сыһыарыыларынан оҥоһуллубуттар, олор бары хаачыстыбаны уонна барамай тулалыыр эйгэҕэ, кэмҥэ туох сыһыаннааҕын бэлиэтиир сыһыан даҕааһынынан бэриллибиттэр. Сыһыан даҕааһына мэлдьи аат тылтан, сыһыаттан –тааҕы, -ҥы, -лаах о.д.а. сыһыарыы көмөтүнэн үөскүүр.

Даҕааһын ааттартан үөскүүр биир сыһыарыытынан –лаах (-даах, -наах, -таах) буолар, ол эрээри даҕааһыны эрэ үөскэтэргэ туттуллубат, аат тыл, ахсаан аат, солбуйар аат, сыһыат эмиэ үөскүүллэр. Барамай бэлиэтин, туругун бэлиэтиир түгэнигэр биирдэ даҕааһын суолталанар. Академик В.В. Радлов –лаах сыһыарыыны кэлин үөскээбит диэн ааҕар, оттон Е.И. Убрятова түҥ былыргы өлүктүйбүт сыһыарыы курдук көрөр, онон биир олоҕурбут быһаарыы суох. Уруулуу тюрк омуктарбытыгар бу суолтаҕа атын сыһыарыылары тутталлар (холобур, -лы, -ды, -ты, -лыг о.д.а.).

Даҕааһын ааты түҥ былыргы өбүгэлэрбит кэрэхсээн тутталларын VII-VIII үйэтээҕи мэҥэтаастар туоһулууллар. Түүр омуктар историяларын кэрэһэлиир мэҥэ таастар суруктарыгар билигин туттуллар уопсай хаачыстыба даҕааһыннара бааллар: өрүҥ (үрүҥ), хара (кара), кызыл (кыһыл), көх (күөх), эдгү (үтүө), арыз (ыраас), сэлиз (эмис), тох (тот), улу (улахан), улуз (улуу), күчүг, кичиг (куччугуй), узун (уһун), кеҥ (киэҥ), йырах, ырах (ыраах), дирин, дэриҥ (дириҥ) уо.д.а. Даҕааһын предмет бэлиэтин эбэтэр хаачыстыбатын көрдөрөрүн быһыытынан сүнньүнэн быһаарыы буолар.

Былыргы сахалар сүрүн дьарыктара –ынах сүөһүнү, сылгыны иитии, бултааһын. Ол иһин сылгыны, сүөһүнү таба дьүһүннүүргэ ураты болҕомтону уураллара, ол олоҥхо тылыгар эмиэ көстөр: чоккуруос харахтаах, тумарык маҥаас сылгы, кэрэ биэ, сур ат, көҕөччөр биэ; эбир күөх, эбириэн ынах, оноолоох оҕус, о.д.а. Дьөһөгөй оҕотун сылгыны үҥэр таҥара оҥостоллоро, уустаан-ураннаан тэнийбит эпитеттэринэн ойуулууллара:

Дарба таныылаах,

Чараас чабырҕайдаах,

Таһынан харахтаах,

Даллыгыр кулгаахтаах,

Ньалыка көҕүллээх,

Налыгыр сиэллээх,

Намылхай кутуруктаах,

Нанаҕар түөстээх,

Ласпаҕар самыылаах,

Таҥхаҕар быһыылаах,

Таҥнары уҥуохтаах,

Тараах туйахтаах,

Табыйар идэлээх,

Таҥара бэчээттээх

Тамайа Маҥан атыыр сылгыта обургу...

эпитет элбэх түбэлтэҕэ хас да тылынан тэнитиллэн бэриллибит. Итинник бүтүн олукка тиийэ тэнитиллибит эпитет ордук норуот айымньытыгар, чуолаан олоҥхоҕо бэлиэтик көстөр эбит.

Олоҥхо уобараһа киэҥ далааһыннаах, улахан түмүллүбүт дьоруой буолар, ол иһин омуннаан, дарбатан  хоһуйаллар, холобур, Тойон Дьаҕарыманы ойуулааһыҥҥа 51 –лаах сыһыарыылаах тэнийбит эпитети туттубут:

... Тумул арыы тыа

Туллан-быстан түһэн иһэрин курдук

Туорай туоһахталаах

Нуоҕалдьын Кугас аттаах

Тойон Дьаҕарыма бухатыыр диэн,

Кырдьыга даҕаны,

Көстөр бөдөҥ көрүҥнээх,

Күлүмэх сүдү күүстээх,

Көнө бөҕө уҥуохтаах,

Көссүө бөҕө хааннаах,

Күтүр үтүө дьүһүннээх,

Күүрээннээх күн айыы улууһа,

Эдьээн айыы сиэнэ,

Талыы саарба аймаҕа

Үөскээн-төрөөн олорбута эбитэ үһү...

Салгыы бухатыыр дьиэтэ-уота, баайа-дуола, сэбэ-сэбиргэлэ, ата о.д.а. тэнийбит эпитеттэринэн сиһилии дьүһүйүллэн, олоҥхо тылын-өһүн олус байыталлар, киэргэтэллэр, холобур: Орто дойдуну ойуулааһын – 38 э., сиэдэрэй күөл – 43 э., маҥан тумулаттар – 23 э., Кыыс Туйгун – 18 э., халлаан баргый кыыла – 19 э., хотун аартык – 15 э., эргэнэ хара тыа – 11 э., кыыс хайалар – 10 э., тиит мас – 6 э., оннооҕор абааһы дойдутугар киирэр аан халҕана – 5 э., о.д.а.

Айыы дьонун сырдык, оттон абааһылары хараҥа кырааскалаах эпитеттэринэн хоһуйаллар, холобур, абааһы уола «эрэйдээх бэкир хара»:

Биир илиилээх киһи эбит,

Биил баттанан кэбистэ,

Соҕотох атахтаах киһи эбит,

Сото кэбиһэн кэбистэ.

Икки сырайдаах киһи эбит,

Иннинэн-кэннинэн буолбахтаата.

Ыаҕас муҥунан

Ыылаах сыттар

Ыһыллыбытынан бардылар...

Олоҥхоҕо саха баай-талым тыла толору туттуллубут:үчүгэй оҕо – бэрт кыыс (синоним эпитет), алын күүһүн алларытан барда, үрүт күүһүн өһүлэн барда (антоним эпитет), кэй-чуор, молуоннаах-дьалхааннаах (ханыыласпыт эпитет), аҕыс иилээх-саҕалаах, атааннаах-мөҥүөннээх (кубулуйбат эпитет), араҕас илгэ, аламай күн, дуолан маҥан о.д.а. Аҕыйах да буоллар нууччалыыттан киирии эпитеттэр эмиэ туттуллубуттар: чиэрэс сибиир, уочараттаах оҥоһуута, эбээһинэстээх иэһэ, аалай мохсоҕол кыыл, сиилинэй бухатыыр, аалыгыскай иннэтин, о.д.а.

Эргэрбит (архаизм) эпитет наһаа элбэҕэ суох, холобур: улуу куондалай маҥан тумулаттар, үкэр күөх от, аалыктаах алтан даадар халҕанын, 9 боҕуускалаах тор тэһиинин, 8 таталҕалаах аан халарык, хайырҕастаах хаппахчы, хаҥырҕастаах аана, өллүргэлээх үрдүк нуоҕай бэргэһэлээх, о.д.а.

«Тойон Дьаҕарыма» олоҥхону кэтээн  көрөн баран, олоҥхоһут сиэллээх-кутуруктаах, эҥин эгэлгэ дьэрэкээн дьүһүйүүлээх, бэргэн уһун эпитеттэри олоҥхо былаһын тухары хатылаан, үгүстүк туттарын кэтээн көрдүм уонна быһа холуйан 2572–лаах сыһыарыылаах тэнийбит эпитети аахтым. Холобур, олоҥхоһут төһө уус тыллааҕынан олоҥхо сирин-дойдутун, айылҕатын, бухатыыр дьиэтин-уотун, тас мэтириэтин, аналлаах атын, мифологическай дьоруойдары, о.д.а. көстүүлэри эҥин-эгэлгэ эпитеттэринэн өҥнөөн-дьүһүннээн дьүһүйэн, хамсыыр хартыына оҥорон хоһуйар. Ол өттүттэн Күннүк Уурастыырап олоҥхотун орто кээмэйдээх олоҥхоҕо, холобур, оскуолаҕа үөрэтиллэр «Эрчимэн Бэргэҥҥэ» да буоллун тэҥнээн көрдөххө, омуннаах, киэҥ далааһыннаах фантазиятынан, дьоруойдары чаҕылхайдык ойуулуур сиэдэрэй, бэргэн ойуулуур-дьүһүннүүр ньымаларынан таһыччы күүстээх олоҥхонон ааҕабын.

Өбүгэлэрбит билиҥҥи олохсуйбут дойдуларыгар кэлэн баран, -лаах сыһыарыыны кэпсэтиигэ, норуот айымньыларыгар кэлин киэҥник туттан киллэрбит буолуохтара диэн сабаҕалыыбын:

1) түүр омуктар тылларыгар  -лаах сыһыарыы атыннык бэриллэр.

2) кыргыс үйэтин кэнниттэн сүөһүнэн, булдунан эйэ-дэмнээхтик, нус-хас олорор кэмнэригэр олоҥхо, ырыа-тойук, сэһэн-сэппэн тылын-өһүн сиэдэрэйдээн биэрииттэн үөскээбит уонна норуот айымньыларыгар күн бүгүҥҥэ диэри үгүстүк, чаҕылхайдык туттуллар.

Олоҥхо тылын ууһугар эпитет буолбут кустук өҥнөөх даҕааһыннар улаханнык сабыдыаллыыллар, оһуордаан, чаҕылхай ис хоһоонноон, киһини тардар, кистэлэҥ күүстүүр эбиттэр.

СӨ народнай поэттар Савва Тарасов, Сэмэн Тумат «Алыптаах айахтаах поэт» ахтыыларыгар маннык суруйаллар: «Владимир Михайлович 83 сааһыгар үктэнэн баран бу сиртэн барбыта, ол хайыы-үйэ балачча кэм буолла. Ол кэмҥэ биһиги, литератураҕа чугас сылдьар дьон, бэйэтин, кини поэзиятын олус суохтаатыбыт. Кини бөдөҥ-садаҥ таһаата, тыла-өһө, майгыта-сигилитэ суох буолбута сороҕор биһигини тулаайах оҕо курдук сананыыга тириэрдэр. Николай Копырин эппитинии: «Күннүк Уурастыырап саха литературатын биир айгыраабат баҕаната, ытык сэргэтэ этэ».

«Тойон Дьаҕарыма» алыптаах, сөҕүмэр дьиктилэрдээх; киһи кыаҕын, күүһүн-уоҕун, үтүөтүн уруйдуур өрөгөй ырыата буолар, саха тылын “араҕас илгэлээх” сүмэтин көрдөрөр, киһи өйүн-санаатын, кутун-сүрүн абылыыр олоҥхо диэн сыаналыыбын уонна бу олоҥхо олоҥхоһут – суруйааччы кэнчээри ыччакка күндү бэлэҕэ буоларыгар махтанабын.

Күннүк Уурастыырап Өксөкүлээх Өлөксөй  туһунан этиитин бэйэтигэр эргиттэххэ, кини эмиэ айылҕаттан айыллыбыт алыптаах айахтаах уһулуччулаах поэт этэ.

«Саха тыла – наһаа баай, күүстээх, били этэргэ дылы, кырдьык да, имэҥнээх-илбистээх тыл,» - диэн төрөөбүт тылга, литератураҕа эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһарга этэрэ.

2008 сыллаахха олоҥхо театра тэриллиэҕиттэн балайда олоҥхо туран биһирэннэ. «Тойон Дьаҕарыма» көрдөрөр түгэннэрэ уонна дьоруойдара чаҕылхайдарынан театрга туруоруллуон эбэтэр киинэҕэ да уһуллуон сөптөөх олоҥхо.

Амматтан төрүттээх драматург В.Е. Васильев – Харысхал эбэтэр театр биир эмэ режиссера олоҥхону туруордар, аныгы соччо аахпат буолбут кэмҥэ киэҥ эйгэҕэ түргэнник, сонуннук ордук тиийимтиэ буолуо этэ.

Саха бэргэн тыллаах, кустук өҥнөөх эпитеттэр буолбут даҕааһын аатынан тылгытын байытан, сиэдэрэй кэпсээннээх, хомоҕой хоһоонноох буолуҥ, оччоҕо эрэ «төрөөбүт төрүт тыл сөрүүн сүөгэй курдук сүрэҕи – быары сөрүүргэтиэ».

Биллиилээх фольклорист Г.У. Эргис олоҥхо киһи туһунан гимн диэн сыаналаабыта, оттон ол гимни суруйбут Күннүк Уурастыырабы мин чулуу олоҥхоһутунан ааттыахпын баҕарабын.

Түмүгэ.

1. Күннүк Уурастыырап – саха народнай поэта, Т.В. Захаров-Чээбийтэн үөрэммит киэҥ биллиилээх олоҥхоһут, тойуксут.

2. Олоҥхону ааҕан, ырытан баран ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалартан ордук кыайа-хото улахан тэнийбит эпитеттэри туттубутун бэлиэтии көрдүм.

3. Омуннаах, киэҥ далааһыннаах фантазиятынан, дьоруойдары чаҕылхайдык ойуулуур сиэдэрэй, бэргэн ойуулуур-дьүһүннүүр ньымаларынан таһыччы күүстээх олоҥхонон аахтым.

4. Олоҥхо тылын ууһугар эпитет буолбут кустук өҥнөөх даҕааһыннар улаханнык киэргэппиттэр, оһуордаан, чаҕылхай ис хоһоонноон, киһини тардар, кистэлэҥ күүстээбиттэр.

5. «Тойон Дьаҕарыма» алыптаах, сөҕүмэр дьиктилэрдээх, киһи кыаҕын, күүһүн-уоҕун, үтүөтүн уруйдуур өрөгөй ырыата буолар, саха тылын «араҕас илгэтин» сүмэтин көрдөрөр, киһи өйүн-санаатын, кутун-сүрүн абылыыр олоҥхо диэн сыаналыыбын уонна кэнчээри ыччатыгар күндү бэлэҕэр барҕа махталбын этэбин.

Туһаныллыбыт литература:

1. Суорун ОмоллоонСаха Фольклора – Якутскай, 2006, 98-107 с.

2. Күннүк УурастыырапТойон Дьаҕарыма – Дьокуускай, 2012.

3. Күннүк Уурастыырап Талыллыбыт айымньы. 1 т. – Якутскай, 1977.

4. Күннүк Уурастыырап Талыллыбыт айымньы. 1 т. – Дьокуускай, 2010.

5. Улуу олоҥхоһут Чээбий – Дьокуускай, 2014, 42-45 с.

6. Г. ВасильевНууччалыы-сахалыы поэтическай тылдьыт – Дьокуускай, 1975, 191 с.

7. Грамматика современного якутского литературного языка. Фонетика и морфология – Москва, 1982, 163 с.

8. Н.Н. АнтоновСаха билиҥҥи тылын лексиката – Якутскай, 1967, 22 с.

9. В. ОкороковаЛитература теорията – Дьокуускай, 2004.

10. Г.С. Попова – СанаайаОлоҥхону ааҕар ньыма – Новосибирск, 2010.