Лекция по валеологии на тему "Дұрыс тамақтану негіздері"

Дұрыс тамақтану негіздері

Адам өмір сүру процесінде үнемі жұмыс істейді. Ол үйлер мен заводтар салады, станктар мен машиналарды басқарады, жер жыртып, егін егеді, өнім жинайды, ғылыми еңбектер мен романдар жазады, басқа да пайдалы мыңдаған істерді атқарады.

Тіпті тып-тыныш дем алып, бей-жай жатқанның өзінде адам өзі де аңғармай, жұмыс істей береді, өйткені оның жүрегі соғып, тұрадығ тыныс алады, оның организмінің әрбір клеткасында зат алмасып жатады.

Организмнің жұмыс істеуіне байланысты жұмсалған энергияның тамақтану мен тыныс алудың арқасында ғана, әғни тамақ пен оттегін қабылдау және пайдалану арқылы ғана есесі толады.

Ақырында адам организміндегі кейбір биологиялық активті қосындылар, атап айтқанда белгілі бір гормондар мен коферменттер /белок – ферменттердің қажетті төмен молекулалық құрамдас бөліктері/ тамақ өнімдерінде ғана болатын және «витаминдер» деп аталатын ерекше заттардан түзіледі, ал «витаминдер» деген сөз латыншадан аударғанда «өмір үшін қажет аминдер» дегенді білдіреді шын мәнінде, алғашқы витаминдерде аминдік топ болады және олар аминдер болып табылады, сондықтан неғұрлым кейінгі витаминдердің кейбіреулері аминдер болмай, басқа химиялық табиғаттың қосындылары болып швққанына қарамастан, «витаминдер» деген атау ғылыми әдебиетке де әдеттегі өмірге де берік еніп алды.

Шын мәнінде, мұның өзі тамақтанудың мынадай негізгі үш принципін сақтау:

1. Тамақпен келіп түсетін энергия мен адамның тіршілік ету кезінде жұмсайтын энергиясының тепе-теңддігі, басқаша айтқанда, энергия теңдестігі.

2. Организм қажеттерінің коректік заттардың белгілі бір мөлшерде және арақатысында қанағаттандырылуы.

3. Тамақтану режимінің сақталуы (тамақты белгілі бір уақытта ішу және әрбір тамақтанған кезде белгілі бір мөлшерде тамақ ішу).

Осы принциптердің әрқайсысын толығырақ қарастырып көрейік.

Дұрыс тамақтануың бірінші принципі – энергия теңсіздігі

Адам организіміне қажетті бүкіл энергия тамақпен келеді. Тақтың организмге сіңіп, пайдаланылу процесі жануға аздап ұқсас. Шыңында да өнімінің дені, соның ішінде углеводтар мен майлар жылуға (энергияға), көмір қышқыл газы мен суға айналады. Тек белок қана организмде несеппен бірге бөлініп шығатын онша қышқылданбаған бірқатар өнімдер бараді. Сондықтан әуел баста калориялылықты арнайы прибор – калориметрмен анқтайтын болған, онда қанша жылу бөлініп шығатынын оңай есептеуге болады. Калориметрде О₂ атмосферасында 1гр углевод жанған кезде орта есеппен 4,3 килокалория, 1гр углевод жанған кезде 9,45 килокалория, 1гр белок жанған кезде 5,65 килокалория бөлініп шығады.

Дұрыс тамақтанудың екінші принципі – негізгі қоректік заттарға деген қажеттілікті қанағаттандыру.

Жер шарының халқы алуан түрлі мыңдаған өнімдерді тамақ етеді, ал бұл өнімдерден жасалатын тағамдар олардан да бетер алуан түрлі болады. Бұл орайда алуан түрлі тамақ өнімдері қоректік заттардың: белоктардың, майлардың, көмірсулардың, витаминдердің, минералды заттар мен судаң әр түрлі мөлшерде құралуынан қалыптасады.

Адам рационының энергиялық құны оның құрамына кіретін белоктар, майлар, көмірсуларға байланысты екенін білеміз. Көмірсулар көбінесе энергия беруші ролін атқарады, ал майлар және әсіресе белоктар организмді энергиямен жабдықтаумен бірге пластикалық мақсаттар үшін, яғни клеткалық және субклеткалық құрылымдардың үнемі болып отыратын жаңару процестері үшін қажетті материал да болып табылады.

Дұрыс тамақтанудың үшінші принципі – тамақтану режимі

Көптеген адамдар өздерінің тамақтану режімін тәбетіне қарай белгілейді. Тәбет деген не және оған қалай қарау керек? Қарыны ашу сезімі әркімге де белгілі, оның өзі адам организіміне дұрыс тіршілік ету үшін тамақтың жаңа бір мөлшерікеректігі туралы хабар береді, зат алмасу процестерінде жұмсалған энергияның, пластикалық заттардың, витаминдер мен минералды заттардың осы тамақпен келетіні белгілі. Бұл сезімнің физиологиялық – биологиялық мәні толық анықталған жоқ. Мидың үлкен жарты шарының қабығында әр түрлі импульстерде: қанда глюкозаны мөлшері кемігендігінен: қанда глюкозаның мөлшері кемігендігінен, асқазанның бос қалғандығынан және басқаларынан қозатын тамақ орталығы дейтін бар деп жорамалданады. Тәбеттің өзі тамақ орталығының қозуынан болады, ал тәбеттің қандай болатыны тамақ орталығының қаншалықты қозуына байланысты. Алайда тамақ орталығы қозуының инерциясы нәтижесінде тамақ ішкеннен кейін де тәбет біраз уақыт сақталып қалады. Мұның өзі қоректік заттардың қорытылып, сіңірілуі 15-20 минутқа созылатындығына байланысты. Олар қанға кепіл түсе бастағаннан кейін ғана тамақ орталығы «тынышталуға» белгі береді.