Олимпиада по чеченскому языку и литературе

Нохчийн мотт -  10 класс

Леррина, ойла а еш, еша текст.

1.«… Т1аьххьара а гуьйренан деношкахь шатайпа хийцало Терка тог1ехь. Дакъаделлачу г1ан а, бецан а хьожа хуьлу х1аваэхь. Массанхьа а мох чекхболуш яссало хьаннаш. Дуьненан берриге г1айг1а – бала ша ла т1елаьцча санна, язло анайистошкахь дохк.

____Оццул г1овг1а яьккхина Кавказе вог1учу стеган ц1е яра … Александр Дюма.

_Уьш цхьа бух боцуш дацара. Оцу французана 18 июлехь дуьйна №125 номерца г1уллакх долинера императоран шен концелярехь. Сардал Барятинскина т1едиллинера, иза Кавказе кхаьчча, цунна т1ера б1аьрг            д1а ца баккхар.

_____Оцу Терка 1аламе б1аьрг бетташ вог1ура 10 ноябрехь 1858 шарахь Шелковскера Оьрза – г1ала боьдучу новкъа г1алг1азкхийн берен ха уллехь долуш цхьа мехкан воцу хьаша.

 ______7-чу ноябрехь 1858 шарахь иза кхечира г1излар - г1ала. Схьакхачарца а Дюмана лергах мехий дехира меттигерчу эпсарша варий герз доцуш дехьа сехьа  ма валалахь буьйсанна зайл д1а ца буллуш ма вижалахь  хаалахь  кхузахь ког мел баькхинчохь а талорхой бу хьуна

______Атта  къасталур вацара иза ламанхочух т1етиллина боккха 1аьржа месала куй т1едуьйхина боьмаша чоа юкъах йихкина кхелина шаьлта. Иза кхуза схьакхачале хабарш даьржинера цунах лаьцна французийн инарла вог1у Кавказ талла вог1у Шемал волчу хьошалг1а вог1у

7. Г1изларахь хьешан ц1а цахиларна, цхьана эрмалочун совдегаран                  ц1а чохь саца дийзира цуьнан.

- Кхучохь севцина Суворов, Лермонтов, Бестужев-Марлинский, - хаам- бира Дюмана хьошалла деш хьалхаваьлла лелачу цхьана г1алг1азкхичо.

- Иза доккха сий ду суна деш дерг, - элира Дюмас ( тахана а доханза долуш ду и ц1а: Демъян Бедныйн урам, ц1а номер 29-г1а).

1.Текстехь нийсаяздаран г1алаташ схьалаха. Яздан ма-деззара, схьаязде и дешнаш.

____________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Текстера абзацийн рог1алла  нисъе (х1ора  абзацана хьалха (сиз хьаькхначохь)  даладе цуьнан рог1аллин терахь).

3. Билгалъяьккхинчу кийсикехь дог1у сацаран хьаьркаш дахка.

4. Зайл бохучу дашна словарни статья язъе. Кху текстан чулацамехь цуьнан маь1на билгалдаккха.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Буьззина синтаксически таллам бе предложенина:

Хеназа къежло чоьш, хебарша оха юьхь, б1аьргашна т1е г1айг1анан морхаш х1уьтту, 1аддарг1а  хуьлий сетта букъ (______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________)

6.  Оьрсийн матте гочде дешнаш а, дешнийн цхьаьнакхетарш а:

1. анайист –         ___________________________________________                                                                                                                   2. Оьрза-г1ала – ___________________________________________                                                                                             3. сардал  –          ___________________________________________                                                                                                           4. доккха сий ду суна деш дерг – ___________________________________  5. Кавказ талла вог1у –                ____________________________________

7. Муьлхачу луг1аташна т1ехь ялайо кху кепара словарни статьяш? Шайна хетарг т1еч1аг1де (докажите).

Эрмало - /ву,ю - бу/, д. – чо; д.т. – й;

Г1овг1а - /ю-ю/, д. – но; д.т. – наш;

Хьаша - /ву, ю - бу/, д. - хьешо; д.т.- хьеший;

Дохк -/ду-ду/, д.- дахкаро; д.т. – дахкарш.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8. Схьаязде текста юкъара дукхаллин терахьехь  ца лела ц1ердешнаш.

__________________________________________________________________

9. Совнаха долу дош билгалдаккха. Дийца, х1унда лерина ахь и сов.

1.Эрмало, совдегар, француз, оьрси, нохчи;

2.Боьмаша чоа, кхелина шаьлта, стеган ц1е, гуьйренан де.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10. Схьаязде текста юкъара масдарш. Дийца церан кхолладаларх, нийсаяздарх лаций.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

11. Легаде дешнаш дохк, уьш. Билгалдаккха церан легар.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

12.Х1ун олу дош (я дешан цхьа дакъа – морфема) схьадалар а, цуьнан хенаца хуьлуш болу хийцамаш а толлуш долчу метта1илманан декъах?

________________________________________________________________

13. Схьаязъе текстера фразеологизмаш.

____________________________________________________________________________________________________________________________________

14. . Х1окху дешнашна оьрсийн маттара кальканаш ялае:

Ц1ердош, ц1ерметдош, хьехархо, саттам, яздархо.

____________________________________________________________________________________________________________________________________

15. «Х1ун ду коьрта: мила хила я муха хила?» темина эссе язъе.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Нохчийн  мотт -  11 класс

Леррина, ойла а еш, еша текст.

Цхьаьна хилла накъости сихха чуьра охьа а лилхина, шайн-шайн ц1а д1асабоьвллачул  т1аьхьа а, цхьанххьа а д1ацайоьдуш, г1еххьа хан ялийтира, шовзткъе итт шо гергга хан  хир йолчу,  1аьржочу  аматерчу, цхьана озачу лекхачу зудчо. Кху сихачу хенахь нах цхьаццанхьа балхахь бохкуш хиларе терра,  пхиялх стаг бен  вацара цу дийнахь автобусо валийнарг.Аьхкенан юккъерчу бетан, стиглахь цхьа а марха йоцчу датталучу дийна делкъехь шарой-мохк ц1е йолчу, го баьккхина ирах ихначу лаьмнашна юккъахь 1уьллучу эвлан майданахь сецира шен рог1ехь  Грозный –г1алара схьаеана автобус.

Цул т1аьхьа  иза, шен 1аьржа, йоккха чамда а эцна, меллаша тог1и  чу боьдучу готтачу  г1ашлойн  новкъахула чуйолаелира. Тог1и  чохь т1е баьццара  1еха лаьцначу  т1улгаш юккъехула чу1ийдалора  сирла духдуьлу шовда. Улло яхана гор  охьа а хиъна меллаша чам бокхуш санна соцунг1а а хуьлуш хи мелира зудчо. Т1аккха хьалаайелла наг-наггахь саца а соцуш карара чамда жаг1и  т1е охьа а х1оттайой пхьаьрсашка са а до1уьйтуш яхана цхьана байн акъари т1е девллачу меънашна юккъе яхара. Дукха хан ялале цуьнан б1аьргех хьаьвдда хиш хебаршка яха юьйлаеллачу беснеш  т1ехула  охьаида дуьйладелира белшаш егайора. Доггах йоьлхучу зудчун (узамаш? я  узарш?) дойура ногъетташ сихделла т1улгех а детталуш хьаьдда дог1учу  ламана  хино… 

                                             (С.-Хь.Нунуев «Даймехкан мукъамаш»)

1.     Текстехь нийсаяздаран г1алаташ схьалаха. Яздан ма-деззара, схьаязде и дешнаш.

____________________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________

2.        1 –чу абзацера предложенийн рог1алла  нисъе (х1ора  предложенина хьалха (сиз хьаькхначохь)  даладе цуьнан рог1аллин терахь).

3. Текстехь билгалъяьккхинчу кийсикехь дог1у сацаран хьаьркаш дахка.

4.  Акъари бохучу дашна словарни статья язъе. Текстехь цу дашна дуьхьал маь1на долу дош (антоним) схьалаха, схьаязде и дош.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Буьззина синтаксически таллам бе предложенина:

Ц1еххьана зудчун болар лаг1делира: цунна девзира шайн ц1енош. (______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________)

6. Оьрсийн матте гочде дешнаш а, дешнийн цхьаьнакхетарш а:

1. соцунг1а – _____________________________

2. маъ -           _____________________________

3.эвлан майданахь – _______________________________________________

4. жаг1а -      ______________________________

5.наг-наггахь саца а соцуш – ________________________________________

7. Муьлхачу луг1аташна т1ехь ялайо кху кепара словарни статьяш?                   Шайна хетарг т1еч1аг1де (докажите).

Г1ашло - /ву,ю-бу/, д. – чо; д.т. – й;

Чамда - /ю-ю/, д. – но; д.т. –наш;

Соцунг1а - /ю-ю/, д. –о; д.т.- ш;

Пхьарс -/бу-ду/, д.- пхьаьрсо; д.т. – пхьаьрсаш.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8. Совнаха долу дош билгалдаккха. Дийца, х1унда лерина ахь и сов.

1)    Цхьанххьа, цхьаццанхьа, цхьа а, цхьанхьара-м, цхьаьна;

2)    Лекхачу зудчо, йоккха чамда, хьаьвдда хиш, ламанан хино.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

9).Текстера т1аьххьарчу предложенехь къовларшкахь далийначу шина дашах кху предложенехь хила деза дош къастаде (схьаязде), т1еч1аг1де шайна хетарг (аргументировать).

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________  

10). Легаде дешнаш  узарш,уьш. Билгалдаккха церан легар.

 ___________________________________________________

 ___________________________________________________  ____________________________________________________

____________________________________________________ _____________________________________________________

_____________________________________________________

_____________________________________________________

_____________________________________________________

_____________________________________________________

11. Х1ун олу дош (я дешан цхьа дакъа – морфема) схьадалар а, цуьнан хенаца хуьлуш болу хийцамаш а толлуш долчу метта1илманан декъах?

________________________________________________________________

12. Кху шарахь, дийцарехь,  цкъа а ца хиллачу кепара  шийла хир ду 1а.- предложенера билгалдаьккхина дош муьлха меже ю къастаде, хьайна хетарг т1еч1аг1де.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

13. Х1окху предложенешкахь  фразеологизмаш  кегаелла, нийса д1аязъе уьш:

1.Ткъа, тхан складашкахь  долу адамаш  б1аьргаш ирбина 1аш ду, кхо дог1а а тоьхна.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Ч1ог1а буй хьаббина, сутара хьоьжура Мо1са хелха йолучу Хьасраэ.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

14. Накъост бохучу дашна цхьанаораман  дешнаш даладе.

____________________________________________________________________________________________________________________________________

15. «Х1ун ду коьрта: мила хила я муха хила?» темина эссе язъе.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Нохчийн мотт – 9  класс

Леррина, ойла а еш, еша текст.

_____ «…Дуьхьал х1уьтту шена дагахь тоххара х1окху  дуьненара д1абаханчин аматаш а. Дай-нанойн, вежарийн, йижарийн, доттаг1ийн, нийсаройн. Кхоьлинчу б1аьргийх къорам схьа1идало б1аьрхиш, хебаршца беснешна т1ехула  охьа  леша.

______Изза хьал х1утту шен Даймахках шен халкъах къаьстинчу стаге а. Цхьа а ц1е йоцчу цхьана башхачу цамгаро диллина д1а дожу цуьнан дог. Иза шерашца деношца  цакъанло ткъа сахьташца къанло. Хеназа  къежло чоьш хебарша  оха  юьхь б1аьргашна т1е г1айг1анан морхаш х1уьтту 1аддарг1а хуьлий сетта букъ. Ткъа ойланаш   Уьш йиллина д1а генарчу даймахка хьийза дагна гергарчу адамашца хуьлу.

______1ожалла герга  г1оьртича схьахерца х1утту стаг шен дахаран  тептаран аг1онаш. Шен  г1алаташ, нийса  мичхьа хилла, бакъ мичхьа хилла хаа г1оьрта. Оцу т1аьххьарчу  миноташкахь шена уллохь  го цунна гергарнаш, доттаг1ий, лулахой. Цкъа а шен  уьйраш цахилларш а. Х1инца уьш берриге а беза цунна. Х1инца массо а  га  лаьа цунна. Цкъа а шена га   цалиънарш а цхьаьна. Мел дагна хьоме хета цунна кора  т1екхозаделла къеначу 1ожа  га. Цунна т1ехь «ч1ир-ч1ир» деш дека хьоза а. Оцу боданечу корехула чу 1овдаелла, тишчу юрг1анна  т1е йийшина маьлхан з1аьнарш а. Х1аъа, массо га, массеран а аз хазаре сатуьсу цо.  Арахь, цхьанхьа кертак1ел дижина 1уьллу месала, кан тилла, къена ж1аьла а цхьаьна…»

1. Текстехь нийсаяздаран г1алаташ схьалаха. Яздан ма-деззара, схьаязде и дешнаш.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.   Текстера абзацийн  рог1алла  нисъе  (х1ора  абзацана  хьалха (сиз хьаькхначохь)  даладе  цуьнан рог1аллин терахь).          

3. Билгалъяьккхинчу кийсикехь дог1у сацаран хьаьркаш дахка.

4. 1аддарг1а бохучу дашна словарни статья язъе. Кху текстан чулацамехь цуьнан маь1на билгалдаккха.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Буьззина синтаксически таллам бе предложенина:

 Хеназа  къежло чоьш, хебарша  оха  юьхь, б1аьргашна т1е г1айг1анан морхаш х1уьтту, 1аддарг1а хуьлий сетта букъ (______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________)

6. Оьрсийн матте гочде дешнаш а, дешнийн цхьаьнакхетарш а:

1. цамгаро дожу цуьнан дог  - _______________________________________

2. хеназа –                                    _______________________________________

3.месала –                                    _______________________________________

4. охьа леша  -                            _______________________________________

5. тептаран аг1онаш –              _______________________________________

7.  Хеназа  къежло чоьш, хебарша  оха  юьхь, б1аьргашна т1е г1айг1анан морхаш х1уьтту, 1аддарг1а хуьлий сетта букъ. – кху предложенера                             « хеназа» боху дош муьлха  къамелан дакъа ду? Хьайна хетарг т1еч1аг1де (аргументировать).

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8. Муьлхачу луг1аташна т1ехь ялайо кху кепара словарни статьяш? Шайна хетарг т1еч1аг1де (докажите).

1аж - / бу - ду/, д. – 1ожо; д.т. – 1ежаш /дитт/;

Цамгар - /ю-ю/, д. – о; д.т. – ш;

Б1аьрг - / бу - бу/, д. - о; д.т.- аш /адаман/;

Хьал -/ду-ду/, д.- хьоло; д.т. – хьелаш.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

9. Легаде дешнаш уьйраш, уьш. Билгалдаккха церан легар.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________

10. Совнаха долу дош билгалдаккха. Дийца, х1унда лерина ахь и сов.

1. Дай-нанойн, вежарийн, йижарийн, доттаг1ийн, нийсаройн;

2. Къежло, дожу, оху, сетта, х1уьтту.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

11. Схьаязде текста юкъара дацаран дакъалгаца долу дешнаш, дийца церан нийсаяздарх.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

12. Предложенешкахь грамматически лард  билгалъяккха.                                       

       Подлежащин тайпа къастаде.

1.     Дуьхьал х1уьтту шена дагахь тоххара х1окху  дуьненара д1абаханчийн аматаш а.       

2.     Цхьа а ц1е йоцчу цхьана башхачу цамгаро диллина д1а дожу цуьнан дог.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

13. «Стенна оьшу компьютер?» темина эссе язъе.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Нохчийн литература  - 10 класс

 1.Леррина д1аеша кийсак.

«…Эда чуволлушехь  хаьттира Сепета:

- Х1ун эли Адама?

- Дера, эли,  жижиг кечде.

- Ша х1ун до, тов?

- Изза до, эли-кх, ша а.

- Аьллехь, диг а, шаьлта а эций, божли чу д1аг1о хьо, хьайбанаш охьадетта ницкъ кхочур бац вайн. Нахе кхойкхийла а дац . ..

- Сих ма ло. Собар де жимма. Иштта хир дац хир ду х1ара. Вай мича бехкенна дохур ду ц1ера? Цхьаъа харцахь г1алат ца даьлла. 1едало аьллачунна йина дуьхьало а яц. Я нахаца дош дашера даьлла меттиг а яц… берахь дуьйна схьа. Хьайба санна, лаьллинчу а вуьйлуш, сайна а, доьзална а хьанал сискал лехна ас. Цунна выселит вийр вац. Х1окху эвлахь мел верг вича а, вай выселит дан бахьана дац… »

а) Говзаран  ц1е яккха.           ___________________________________________________

б) Авторан ц1е язъе.                 ___________________________________________________

2.Нийсачунна «х1аъ», нийса доцчунна «х1ан-х1а» жоп язде.

а) Книгин мах хадош язйина йолчу жимчу произведених   аннотаци олу.     ______

б) Шайна т1ехь тохар доцчу шина дешдекъах лаьтташ йолчу стихан г1улчах спондей олу.        _____________

в) Поэтически произведенехь шена жоп доьхуш а доцуш, х1ума ч1аг1даран маь1нехь далийна долчу хаттарх  риторически хаттар олу.  ___________

г) Шина а я царел совнаха а долчу стихотворенин мог1анийн чаккхенашкахь цхьатерра декаш  долу аьзнаш хиларх   рифма олу. _____   

д) Х1уманан я хиламан мухалла исбаьхьаллин , поэтически кепехь сурт х1отторца гойтуш долчу дашах  эпитет олу. ____________

3. Леррина еша кийсак.

Мила ву кху говзаран  автор?                       __________________________________  

Говзаран   ц1е яккха:                                       __________________________________

Нохчийн къоман муьлха 1адат дийцаре до кху говзарехь?____________________

Турпалхойн ц1ераш язъе:  ________________________________________________

Говзаран   литературин тайпа  билгалдаккха: ______________________________

 «…Къеначу  лаьмнашций,

       Ширачу хьаннашций,

       Д1адевлларш хьехадеш,

       Къамел дан йиш хилча,

       Ц1ий лайнчу т1улгаший,

       Т1ом гинчу пепнаший,

       Ладоьг1ург велхавеш,

       Хийла аз хазор дара…»

4. Говзарийн   жанраш къастае:

      а) М. Исаева «Ирсан орам»                                       _______________________

б) 1. Гайсултанов «Александр Чеченский»             _______________________

в)  1-Хь. Хамидов  «Абубешар»                               _______________________ 

г)  А. Сулейманов  «Лойша суна»                            _______________________

д)  С.Бадуев «1имран»                                               _______________________

5. Дийца дуьххьарлерчу нохчийн газетах а, исбаьхьаллин литература кхиарехь цо лаьцначу декъах а.

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6.  Кху говзарийн мог1арера Гадаев Мохьмадан говзарш схьаязъе:

«Гуьйренан зезаг», «Даймахке сатийсар», «Т1улгаша а дуьйцу», «Рег1ара поп», «Г1а-буц», «Ц1ен-берд», «Ушурмин Ших», «Вешега», «Ирча суьрташ»,  «Лазаман лорах», «Нус», «Захар», «Буьйсанан бере».

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. Литературин 1илманан терминийн луг1атна статья язъе х1окху дашна:

Эссе - _______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8. Трилогин а, тетралогин а башхаллех язъе.

Говзарийн  масалш а далош т1еч1аг1де шайн жоп.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

9. Совнаха дош билгалдаккха.  Т1еч1агде (аргументировать) и сов хилар.

а) «Ненан б1аьрхиш», «Дог дохден ц1е», «Дагалецамийн новкъа», «Сийлаха», «Жа1у»; __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

б) Зулай, Сутарби, Бож-1ела, Майма, Мохсолта;

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

в) очерк, дийцар, повесть, роман, сонет.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10. Стихан г1улчаш  схематически  кепашца  нисъе (соотнести):

1.      Хорей  -                                                                                      ____   −  V V  

2.     Ямб  -                                                                           ____   − V

3.      Дактиль -                                                                     ____    V V  −

4.     Амфибрахий  -                                                            ____     V−  V 

5.     Анапест -                                                                     ____     V  −

11. Х1окху схемица йог1уш йолу стихотворени  билгалъяккха.

Кхуьнца ца йог1учу стихотворенин схема х1оттае.

 − V − V− V− V                                                                                    _____________________________________

− V − V− V− V                                                                                     _____________________________________

− V − V− V− V                                                                                     _____________________________________

− V − V− V− V                                                                                     _____________________________________

1) Батто, стиглахь г1ийла текхаш,                                    

    Оьхьу суна дато лан.

    Седарчаша дохку некъаш –

   Самах дуьхьалтуьйсу г1ан… (А.Сулейманов)

2) Ламчохь 1уьйре ловзаюьйлу

     Сирла-сийна, сирла-сийна.

     Маржа, дагца ас х1ун къуьйсу

     Таь1на-тийна, таь1на-тийна. (З.Байхаджиев)

 12. Билгалдаккха стихотворенин рифмин тайпа:                                                                                                                                 

«…Леха а дера ма лийхи,

Чехийна шеконаш луьттуш.

Аьхна сан г1евлинга х1уьттуш,

Хьох йисна марзо а лийли…»

1)      шалгу;

2)      ж1арийн;

3)      ч1агарийн;

4)      юххера.

13. Сочинени «     »

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________                                       

Сочиненин теманаш:

1. Нохчийн йозанан истори.

2 Ас хаьржина яздархо (поэт).

3. Сан мехкан коьрта шахьар.

4. Къоман исбаьхьаллин литература йолийнарш.

5. Нохчийн литература  ХХ  б1ешеран 80-90 –чу шерашкахь.

6. Къоман турпалхо.

7. Сан дозалла - Нохчийчоьнан дог.

8. Нохчийн литература Сийлахь-боккха Даймехкан т1ом лаьттинчу шерашкахь

 (1941-1945).

9. Нохчийн исбаьхьаллин литературехь зудчун васт гайтар.

10. Абузар  Айдамировх  дош.

Нохчийн литература – 9 класс

1.Леррина д1аеша кийсик.

«…- Охьахаал, Мада, - х1ара, бер санна, охьахаийра Дикис. Цхьа хан елира…

- Вайна т1едеанарг т1еданза цхьа вац, Мада, - элира Дикис. Цо а и шен логерачу хорамна чекхдохуш дара, кхуьнниг кхин а т1екъовлабала буьйлира…

            Х1ан-х1а, Дикига ца дийцаделира кхуьнан доьзалх цхьа а висина цахилар. И вилхира, доггах, дуккха а.  И кхунна воьлхуш вацара, кхуьнан метта. Кхуьнга-м долададелира шен. Хьуьлла чохь, цхьана к1оргехь, дог-м иккхира…»                                                                                 

а)  Говзаран  ц1е яккха.    _______________________________________________

б) Авторан ц1е язъе.                 __________________________________________________

в) Х1ун ю говзаран тема?   ____________________________________________________

2.  Нийсачунна «х1аъ», нийса доцчунна «х1ан-х1а» жоп язде.

а) Исбаьхьаллин васт  х1отторца х1ума  т1ехдоккха гайтарх  литота   олу.______

 б) Произведени т1ера хиламаш кхиарехь лакхарчу т1ег1анах  кульминаци олу .  ______________

в) Шолг1ачу дешдекъа т1ехь тохар а долуш, шина дешдекъах  лаьтташ йолчу стихаг г1улчах  ямб олу. ______________

г) Исбаьхьаллин произведени т1ехь адамийн амалш а, дахар а гайтаран кепах  васт олу.   _____________

  д) Шех цхьа маь1на  даккхархьама исбаьхьаллин произведени т1ехь яздархочо гойтуш долчух  эпиграф олу . _____________

3. Леррина еша кийсак.

            «…Хьайн мукъам,

                  хьайн ойла

                  ма-ярра хьолахь,

                  Эхь деца дагахь цхьаъ,

                  дуьйцуш кхин хилча,

                  Поэт бакъ, нийсачу

                  некъах д1атилча,

                  Ц1енаниг бехдича,

                  боьханиг дилча.

                  Гонахе бакъонан

                  б1аьргашца голахь,

                  Стаг кхарда йиш йоцчу

                  амалца г1олахь!..».

а) Говзаран  литературин тайпа  билгалдаккха: __________________________________

б) Мила ву кхуьнан автор?                                         ________________________________

в) Ц1е х1ун ю кху говзаран?                                       ________________________________

г) Х1ун тематика ю ?   ___________________________­­­_____________________________

д) Оьрсийн литературехь муьлха говзар хета хьуна маь1ница кхуьнца йог1уш?_____________________________________________________________________

4.Говзарийн  жанраш къастае:

а) С. Ящуркаев  « Напсат»                                  _______________________

б) С. Бадуев  «Пет1амат»                                    _______________________

в) М.Мамакаев « Ц1ий хуьйдина лаьмнаш»     _______________________

г)  1.Гайсултанов  «Барзо амалш ца хуьйцу»    _______________________

д) Ш. Арсанукаев  «Баьпкан юьхк»                    _______________________

5. Дийца дуьххьарлерчу нохчийн газетах а, исбаьхьаллин литература кхиарехь цо лаьцначу декъах а.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6.  Кху говзарийн мог1арера Арсанукаев Шайхин говзарш схьаязъе:

«Кхолламан сизаш», « Лазаман лорах», «Аружа», «Мохкбегор», «Баьпкан чкъуьйриг», «Баркалла, адамаш», «Баьпкан юьхк», «Ушурмин Ших», «Лойша суна»,

  «Весет», «Нохчийн мотт», «Захар», «Нагахь хьан г1о оьшуш…».

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. Литературин 1илманан терминийн луг1атна статья язъе х1окху дашна:

 Эссе -  ____________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8.  Х1окху мог1анашкахь билгалдаьккхинарг:

1)      метоними  ю;

2)      дустар ду;

3)      гипербола ю;

4)      олицетворени ю.

                                                        «Генарчу седанан

                                                         Шийла нур санна,

                                                         Сан б1аьргахь дехар ду

                                                         Г1ийла хьан амат" (Гадаев М-С.)

9. Совнаха дош билгалдаккха.  Т1еч1агде (аргументировать) и сов хилар.

а) спондей, пиррихий, дактиль, синекдоха, ямб;

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

б) Чийтмаран Зовр, Халид Ошаев, Сулейманов Баудди, Гакашев Мохьмад ;

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

в) кицанаш, чехкааларш, поэмаш, туьйранаш, х1етал-металш.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10. Стихан г1улчаш  схематически  кепашца  нисъе (соотнести):

1.      Хорей  -                                                                                      ____   −  V V  

2.     Ямб  -                                                                           ____   − V

3.      Дактиль -                                                                     ____    V V  −

4.     Амфибрахий  -                                                            ____     V−  V 

5.     Анапест -                                                                     ____     V  −

11. Сочинени «  ».

_____________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Сочиненин теманаш:

1. Нохчийн халкъан барта кхолларалла.

2 Ас хаьржина яздархо (поэт).

3. Сан мехкан коьрта шахьар.

4. Къоман исбаьхьаллин литература йолийнарш.

5. Нохчийн литература  ХХ  б1ешеран 80-90 –чу шерашкахь.

6. Къоман турпалхо.

7. Сан дозалла - Нохчийчоьнан дог.

8. Исбаьхьаллин произведенера аса хаьржина турпалхо.

9. Нохчийн исбаьхьаллин литературехь кегийрхойн васташ  гайтар.

10. 1.Мамакаевн  кхоллараллин мехалла.

Нохчийн литература – 11 класс

1.Леррина д1аеша кийсик.

« - Х1ан-х1а, 1оса, латта дохка йиш яц сан. Со лахь, берашна а дезар ду иза. Наха аьтто бахь, охур ду ас, ца бахь, стохка санна, дуьсур шена.

- Делахь х1ета, хьайх йохку сан гали хьаьжк1аш схьало.

 Васал воьхна хьаьвзира.

- Гурахь лур ю ас…

-Гурралц 1ойла дац. Я сан хьаьжк1аш схьало, я хьан кха ас сайна оху. Кхо де хан ю хьуна…»

а)  Говзаран  ц1е яккха.           __________________________________________________

б) Авторан ц1е язъе.                 ___________________________________________________

2. Нийсачунна «х1аъ», нийса доцчунна «х1ан-х1а» жоп язде.

а) Хьалхарчу  дешдекъа т1ехь тохар а долуш, кхаа дешдекъахь лаьтташ йолчу стихан г1улчах  дактиль олу.   _____________

б)  Исбаьхьаллин сурт х1оттош 1аламера муьлхха х1ума , адамехь сана, хьекъал а, кхетам  а  болуш гайтарх пафос олу.  ______________

в) Стихехь  юх-юха а цхьаьна далош долу тохар долуш а, тохар доцуш а долчу дешдакъойх   стихан г1улч (стопа) олу. ______________

г)  Произведени д1айолалуш  далийначу, цуьнан  коьрта маь1на шайца гучудолучу говзачу дешнех  тема  олу.______________

д)   Синхаамаш, ойланаш гучуяхарал совнаха, уьш кхоьллина г1уллакхаш а гойтуш язйина  сюжет йолчу стихотворенех  баллада олу. _____________

3. Леррина еша кийсак.

Мила ву кху говзаран автор?                        __________________________________  

Говзаран  ц1е яккха:                                        __________________________________

Хьанна лерина ю и?                                         __________________________________ 

Говзаран  литературин тайпа  билгалдаккха:  _______________________________

Халкъан барта кхоллараллера муьлхачу говзарца йог1уш ю х1ара говзар?                ___________________________________________________________________________

 « Вахнера ткъа гурахь

    Со ламчу талла,

    Мажар а оьллина

    Белша т1е сайн,

    Схьалаха лаьмнашца

    Илли т1ехь буьйцу

    Ц1ен огар шен багахь

    Леш болу …»

4. Говзарийн  жанраш къастае:

а) Ш.Арсанукаев « Кхолламан сизаш»         _______________________

б) А.Айдамиров «Лаьмнашкахь ткъес»        _______________________

в) М. Сулаев « Малх тоьлур бу...»                 _______________________

г)  М. Кибиев «Меттан сий »                          _______________________

д)  М. Ахмадов «Мохк бегийча»                    _______________________

5. Дийца дуьххьарлерчу нохчийн газетах а, исбаьхьаллин литература кхиарехь цо лаьцначу декъах а.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6.   Кху говзарийн мог1арера Айдамиров Абузаран говзарш схьаязъе:

«Зеламха», «Дарц», «Еха буьйсанаш», «Ненан дог», «Ненан б1аьрхиш», «Лаьмнашкахь ткъес», «Юьхь», «Ирхеш», «Вайн амалш»,  «Кхолламан сизаш», «Захар», «Буьйсанан бере».

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. Литературин 1илманан терминийн луг1атна статья язъе х1окху дашна:

Эссе  - ____________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8. Стихан г1улчаш  схематически  кепашца  нисъе (соотнести):

1.      Хорей  -                                                                       ____   −  V V 

2.      Ямб  -                                                                           ____   − V

3.      Дактиль -                                                                     ____    V V  −

4.      Амфибрахий  -                                                            ____     V−  V 

5.      Анапест -                                                                     ____     V  −

9. Совнаха дош билгалдаккха.  Т1еч1агде (аргументировать) и сов хилар.

а) «Ненан б1аьрхиш», «Дог дохден ц1е», «Дагалецамийн новкъа», «Сийлаха», «Жа1у»;

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

б) Тавсолта, Нурседа, Керим, Селита, Аьрзу;

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

в) очерк, дийцар, повесть, роман, сонет.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10.Трилогин а, тетралогин а башхаллех язъе.

Говзарийн  масалш а далош т1еч1аг1де шайн жоп.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

11. Стихан г1улч билгалъяккха, схема х1оттае цуьнан:

 1) дактиль;

 2) ямб;

 3) хорей;

 4) амфибрахий.

«…Маржа я1, Шах1ид, хьо                                            ____________________________

     Воьхна, ткъа бехк а бац!                                           ____________________________

     Хьайн дагца ч1аг1ло хьо –                                       ____________________________

     Уьш шиъ кхин г1оттур дац…                                 ____________________________

     1адатой, 1аламой                                                       ____________________________

     Хьан бан а аьтто бац.                                                ____________________________

     Бакъонан малх кхетталц,                                         ____________________________

     Хьан нехан ирс хир дац!                                           ____________________________

                              (1.Мамакаев «Нохчийн лаьмнашкахь»)

12. Бакъонца нохчийн литературехь афоризман жанр йолорхо, цуьнан бухбиллархо ларалуш ву: [19]

1)      Ибрагимов Канта;

2)      Хамидов 1абдул-Хьамид;

3)      Ошаев Халид;

4)      Ибрагимов Лоьма.   

13. Х1окху кийсикера эпистрофа схьаязъе:

       «Хьо делха-м ца доьлху, кийрара дилха дог,

         Б1аьстене сатесна, 1аьне б1ьарг тоьхча,

         Хьоькхучу дорцана, хьайн ойла йоьхча?

         Хьо делха-м ца доьлху, кийрара дилха дог?» (С.Гацаев «Даге»)

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

14. Х1ара акростих хилар т1еч1аг1де:

      «Базбелла бог1у сан шерийн мохь х1инца,

        Ирхешна пебеттаъ 1ама сан деза.

        Лаац-кха, х1етте а, амал сайн хийца,

        Къаналла т1еэца дац-кха дог реза.

        И къардан, и къандан ницкъ бац, цундела,

        Сан седа, б1ьрг сирла, ког байн со лела,

        Езаш кху Дуьненан, Адамийн Хазалла!»    (Ш.Арсанукаев)

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

15. Сочинени «                                 ».

_____________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Сочиненин теманаш:

1. Нохчийн йозанан истори.

2 Ас хаьржина х1инцалера яздархо (поэт).

3. Сан мехкан коьрта шахьар.

4. Къоман исбаьхьаллин литература йолийнарш.

5. Нохчийн литература  ХХ  б1ешеран 80-90 –чу шерашкахь.

6. Къоман турпалхо.

7. Вайн мехкан зорбанан изданеш.

8. Нохчийн литература Сийлахь-боккха Даймехкан т1ом лаьттинчу шерашкахь

 (1941-1945).

9. Нохчийн исбаьхьаллин литературехь кегийрхойн васташ гайтар.

10. Абузар Айдамировн  кхоллараллин мехалла.