Дерсни темасы: Сёзлеуню къауумлары.
Дерсни мураты:
сабийлени сёзлеуню къауумлары бла шагъырей этерге; кеслери текстда табып,
къайсы къауумдан болгъанын тохташдыра билиулерин теренлерге; байламлы тиллерин
айнытыргъа.
Тил билимлерин ёсдюрюу иш:
сёзлеуню кеси оюмларын тюз суратлай билирча юйретиу.
Къайтарыу иш:
сёзлеуню жазылыуу бла орфограммала.
Дерсге керекли затла:
презентация, жол къагъытла.
Дерсни барыуу:
I.
Дерсге низам салыу.
Устаз.
-Кюнюгюз ахшы болсун, сабийле! Олтуругъуз,
сау болугъуз.
Бюгюн, сабийле, биз дефтерде ишлегенден
сора да жол къагъытлада да ишлерикбиз. Мен сизге аланы бюгюннге хазырлагъанма.
Сиз бюгюннгю ишигизни бир ненча ишин анда жазарыкъсыз, дерсни ахырында уа манга
берип кетериксиз, ала бла белгигизни салырча. Мен бюгюн дерсни бу сёзле бла
башларгъа сюеме:
Бюгюн биз дерсде…ишлерикбиз. (къалай?) Сиз
а къалай ишлеригигизни айтыгъыз.
- Тири, тап, кёп, аз, ашыкъмай, ангылай.
Аперим, тилни къайсы кесегине кирген сёзле
къошдугъуз, къайсыгъыз эследигиз?
-Сёзлеуле.
- Сора бюгюннгю дерсде биз нелеге
къарарыкъбыз, теманы айталлыкъ бармыды?
- Сёзлеулени къауумларына.
- Аперим, хау бюгюн биз сёзлеулени
магъана жаны бла къауумларына къарарыкъбыз. Дефтерледе бюгюннгю числону, класс
иш деп да жазыгъыз да, темагъа уа сёзлеулени къауумлары деп жазыгъыз.
- Мени бюгюннгю дерсге муратым сизге аланы
билдириргеди. Сиз кесигиз а къаллай муратла саласыз бюгюннге?
- Сёзлеуню къауумларын билирге.
- Къайсы къауумдан болгъанын ангыларгъа.
- Текстде табаргъа эм ачыкъларгъа.
- Кёлден билирге, эсибизде къалырча.
- Сёлешгенде, аланы тюз хайырланырча
болургъа.
Аперим, барын да билсегиз,
къууандырлыкъсыз.
Келигиз сора, жоругъун эсибизге тюшюрейик
да, башлайыкъ. Къайсыгъыз айтасыз, сёзлеу деп неге айтханыбызны?
- Сёзлеу ол тилни энчи кесегиди.
- Тюздю, аперим. Кеси уа нени кёргюзтюп
келеди?
- Ишни шартларын кёргюзтюп, къачан?
къайда? къалай? нек? къайры? къаллай бир? ненча? деген соруулагъа жууап берип
келеди.
- Сёзлеулени тилде уа не магъаналары
барды?
- Ала тилибизни ариу, шатык этип, тюз сёлеширге
болушадыла.
- Аперим. Анга шагъатлыкъгъа, мен сизге
фольклорну эсигизге салыргъа сюйгенме. Эсигизде эсе, бизни аламат бай, кёп да
нарт сёзлерибиз барды. Аланы кеслерине да акъыл сёзле дейдиле бизни
халкъыбызда. Аланы магъаналарына да къарайыкъ, алада тюбеген сёзлеулерибизни да
сюзейик, къаллай соруулагъа жууап этгенлерин да кёрейик.
- Жол къагъытларыгъызда берилген 1-чи
ишде, нарт сёзледе, сёзлеулени табып, сорууларын салыгъыз.
1. Сакъ атлагъан терк жетер.
2. Заманында кечгинлик бере билген - адепликни шартыды.
3. Мен аз айтсам да, сен кёп ангыла.
4. Бюгюн халкъ ючюн къыйналсанг, тамбла халкъ бла бирге
тынчайырса.
5. Он затны осал билгенден эсе, бир затны иги бил.
Хар нарт сёзню магъанасын да айта, соруун
да саладыла. Аланы къаллай соруулагъа жууап бергенлерине кёре, къауумларын да
ангылатыргъа боллукъду.
II.
Тест соруула.
Эсигизде къалырча, кёлден
билиу халыгъыз къалай болгъанын тинтирге, кесигизни сынаргъа, бу тест соруула
бла ишлеп кёрюгюз.
Сизге берилген жол
къагъытлада санаула бла строчка барды. Аланы тюбюнде строчкада уа «+, -»,
белгилени салыргъа керексиз, сизге берилген тест соруулада, сизни оюмугъузгъа
келишген бар эсе. Бошадыгъыз эсе, бир-бирге къагъытларыгъызны бересиз да, тюз,
терс этгенигизге къарап, белгиле да салып, алай къайтарасыз. Бирден сора халат
жокъ эсе, «5», эки халатха «4», юч халатха «3» белги салып, артха къайтарасыз.
Къангада тюз жууапла бла тенглешдирип да кёрюгюз.
III.
Текст бла ишлеу.
Сиз
дерсни аллында мурат салгъансыз кесигизге, текстде да таба билирге сёзлеулени.
Мен сизге малкъар литератураны дерсинде окъуп кетген Текуланы Жамалны «Дугъума
шай» деген хапарчыгъындан юзюкню алгъанма. Анда сёзлеулени да табыгъыз, къайсы
къауумдан болгъанын да тохташдырып кёрюгюз.
Текуланы Жамал «Дугъума шай»
Аскерни аппасы ауруп турады. Сууукъла тюшгенли, жётели тохтамайды. Солууун
айландыралмай, къыйналып тебиресе, туудугъу анга дарман береди. Дарман ичгенлей,
аппа бираз эс табады. Ол кезиучюкде
жашчыкъ да жарыйды.
Аппа биягъы жётел этип башлады. Аскер анга дарман берди. Алай аны жётели
алай терк тохтап къалмады. Не этерге билмей, жашчыкъ аппасыны
къыйналгъанына жарсыйды. Энди аппасыны жётелин дарман да тыялмай эсе, не
бла болушсун?
- Хорлатып къоя ушайбыз да бу аман кесеклеге, - деди аппа, жётели аз-маз сел
болгъандан сора. – Тейри, дугъума шай ичсем, къарап-къарагъынчы, сау болуп
къаллыкъ эдим. Бёрю-Улугъан къолну ары жанында, Бахатны къошунда дугъума
бар эди...
Сабийле текстден сёзлеулени табып
окъуйдула, къайсы къауумдан болгъанын тохташдырадыла.
IV.
Лексика иш. Сабийле, сиз къалай сунасыз, сёзлеуню
хайырланнган заманда адамла аланы тюз хайырлана билемидиле?
- Сёзлеулени тюз хайырланыр ючюн, не
билирге керекди?
-
Сёзлеуню магъанасын.
- Тюздю. Сизге иш, тюз хайырланыллыкъ
вариантын сайлап, дефтерледе жазыгъыз, нек тюз сайлагъаныгъызны ангылатып кёрюгюз.
•
1. Бюгюн (артха, биягъы) жауун жауады.
•
2. Окъуучу (артха, биягъы) дефтерин юйде къойгъанды.
•
3. (Алгъа, аллында) жорукъну иги билип, жумушну алай этерге
керекди.
•
4. Мени (аллымда, алда) бир гуппур, узун адам барады, адамланы
эслерин кесине тарта.
IV.
Физминутка
V.
Нарт сёзлеге къайтайыкъ. Аланы магъана
жаны бла келишдирип стрелка бла кёргюзтюгюз, къауумун айтыгъыз.
Бюгюн этерик ишинги
ачымаса, башханы ур.
Уллу сёлешме да,
къартлыгъында ийнанмазла.
Узакъда жууугъунгдан тамблагъа
къойма.
Алгъа кесинги ур, уллу
къап.
Жашлыгъында ётюрюкчюге
терк ёлюр.
Тели батыр
артха асыу.
Асыралгъан -
жууукъда къоншунг ахшы.
VI.
Фразеологизмле
не болгъанлары эсигиздемиди? Ала эки неда андан кёп сёзден къуралып,
магъаналары уа ол сёзлени бирге ангыларгъа керек сёз тутушладыла. Аланы да
синонимле бла, сёзлеуле бла алышындырыргъа амал барды. Келигиз, сиз да бир
кёрюгюз, ол жумушда кесигизни сынап. Бу жумушну экеу-экеу ишлегиз да жарарыкъды.
•
1. Чибин учхан эшитилирге -
•
2. Хар атламдан бир –
•
3. Тюк чакълы бир –
•
4. Тюбюнден кирип, башындан чыгъаргъа –
•
5. Таш макъа кибик-
•
6. Эшекге мюйюз чыкъгъынчы-
VII.
Аперим, тилни билген сабий да бар. Эндиги
ишигизде бу сёзлеулени таблицагъа юлеширге керекди.
Жол къагъытларыгъыздады
таблицагъыз да. Къаллай соруугъа жууап этгенине кёре, аны да терк юлеширге
боллукъду.
Саулай,
аз-маз, терсине, чийлей, онгнга, заманында, амалсыздан, узакъда, бюрсюкюн, бир
кесек, акъырын, бошуна, артха, аны ючюн.
|
Сёзлеулени къауумлары
|
Соруулары
|
Юлгюле
|
|
Халчы
|
Къалай?
|
|
|
Заманчы
|
Къачан? Къачаннга дери? Не заманда? Къачандан бери?
|
|
|
Мардачы
|
Ненча? Къаллай бир?
|
|
|
Орунчу
|
Къайда? Къалайда? Къайры? Къайдан?
|
|
|
Сылтаучу
|
Нек? Не ючюн?
|
|
|
Муратчы
|
Нек? Не ючюн?
|
|
VIII.
Эм
ахырда, эки вариант да бирер этимни хайырланып, сёз тутушла къурап кёрюгюз. Дефтерледе
тамамларыкъсыз бу ишни да.
Сёзлеулени
къауумларын да къатында юлгюдеча жазыгъыз. Биринчи сёз бла биринчи вариант, экинчи
сёз бла уа экинчи вариант.
Сёзлеуле: бираз, ёхчеге, эртте, олсагъат,
былайда, терк-терк, хар кюнден, биргелей, бошуна, ариу, заманында, эрттерек,
заманында, анда-мында, кёлю бла.
Этимле:
олтурама, къымылдайды.
Сёз ючюн: жазама - ариу,
таза, терк, ашыкъмай, бюгюн, аз, кёп.
IX.
Рефлексия.
Рефлексияны этерден алгъа, дерсибизни муратларына къайта барайыкъ. Сиз бюгюннгю
дерсге салгъан муратларыгъыздан къайсына жетдигиз? Къайсын ангыламадыгъыз? Не
жангы зат билдигиз? Нек?
Сора,
Ø Бу дерсде мен ангылагъан буду…
Ø Бу дерсде мен эсиме тюшюрдюм….
Ø Бу дерсде мен эсимде бу затланы тутарыкъма….
Жол къагъытларыгъызгъа да атларыгъызны жазып, салгъан
багъаларыгъыздан да орта белгигизни чыгъарып, манга ётдюре барасыз. Анга кёре,
ишлегенигизге белгилеригизни саллыкъма.
X.
Юйге иш.
252-чи ишни дефтерлеге жазып, сёзлеулени табып, къайсы къауумдан болгъанын
башында белгилегиз. Сау
болугъуз ишлегенигиз ючюн да. Ахшы жолгъа барыгъыз!
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.