Презентация к уроку о Дагестане

Дагъистаналъул къисмат – улбузул хъатIикь

Эбел... Берцинаб, къокъаб, къадру тIадегIанаб рагIи. РагIа-ракьанде щун гьелъул магIна нилъеда гIицIго эбелги хун хутIараб мехалда бичIчIула, «баба», - ян ахIизе гьаб ракьалда чи хутIичIеб заманалда. Щайдай гьеб гьедин букIунеб? ГIумрудул свераби тирулел рукIаго, нилъ регIуларо эбелалде хинал рагIаби абун кIалъазе, гьелъул гъанситухъе раккизе заман батуларо, батIи-батIиял гIиллаби ратун, гьелъул ургъел-къварилъи бикьизе аскIор чIезе бажаруларо. Хъулухъалъул болъаби рахине ва дунялалдаго алжан балагьизеян хадур лъугьарал нилъеда гIумру къокъаб жо букIин кIочон тола.

МагIарулазул вуго унтуца кIвекIун, бусада хутIарав, амма жеги гIумруялдаса рокьи бичIичIев машгьурав шагIир ЖабрагIил ХIасанов. Гьес хъварал кочIол мухъал цIаларав чиясда дагьабги гъваридго бичIчIила «эбелан» абураб рагIул магIна.

Эбелалде

Дуда эбелалъул берал рихьанищ,

Балагьун гIорцIичIел гIумруялъго духъ?

Дуда эбалалъул кверал рихьанищ,

Кинабго дуе кьун, ракъван тIагIарал?

Дуда эбелалъул гьумер бихьанищ,

ГьитIинлъулеб бугеб дур тIалабаца?

Дуда эбелалъул угьи рагIанищ,

Гьаб дунял цIурал ………….. соролеб?

Дур хIухьелалъ гуреб хIал жиндир хьвачIей,

Дур каламалъ гуреб керен хинлъичIей,

Дудалъун гурони канлъи бихьичIей,

Кинабго дунял дуй гIоло кьолей!

Мун - гьелъул чохьонив, каранда гIурав,

Мун - гьелъул мугъзада мегъал сверарав,

Мун - гьаналъул ругIел, лъимер яхъинегIан,

Дур кини хьвагIарай гIазизай эбел.

Мун гъолде вагъула, лъадуда божун,

Гъолъ хвалил гIазабакь гьавурав гIадин,

КIалъала … мун гъолъул ургьиса гурев,

Лъова зобалахъа рещтIарав гIадин.

Мун гъолъухъе щола гьобол кинигин,

Мун - гъолдаса тIураб гьаналъул бутIа,

Бицуна дуцаго кьураб жоялъул,

Дуниял кьуралда, гIумру кьуралда.

Мун кванараб мехалъ гIорцIулей эбел,

Дудаса дур ургъел батулей эбел,

Мун квачараб мехалъ цIоролей эбел,

ГIузраби дур рихьун херлъулей эбел.

Эбелилан абун Аллагьас йижун,

Ракьалда биччараб бичасул хIикмат,

Мун вихьараб мехалъ кIудияй гIолей,

Дуца тараб мехалъ гьитIинлъун уней.

Щиб жакъа нилъедаго сверухъ бихьулеб бугеб? Кинаб ахIвал-хIал бугеб Дагъистаналда, щивасул рокъоб? Сундул ургъалида ругел нилъер улбул? Эбел – щий кколей гьей жакъа? ГIицIго жиндир мина-руссеналъул ва хъизаналъул ургъалидайищ гьей йигей, яги тIолабго улкаялъул, Дагъистаналъулго къисматалъул пикрабазулъ тIерхьунищ хутIун йигей?

РегIун ругищ нилъ гьел суалалгун рахьдал эбелалде хитIаб гьабизе? Йохъ, регIун гьечIо. Щивасул пикру магIишаталъул даражаялде буссун буго. Инсул росулъ къварилъи-хIажалъи бугел хараби гIемерлъун руго. РукIани щиб? Гьабе абе гьезул тIалаб жидерго гIагарлъиялъ! Лъималаз школа ва цIали рехун толеб буго… БукIине те, гьезул щивасул руго эбел-эмен, тухумалъул чагIи. Росуцоял-гIолилал «рохьилазул» къокъаялде гъорлъе кканилан бицунеб буго… Риччан те ккезе, дирал дидаго аскIор, рокъор ругелъул…

ГIадамал, чIчIа! Макьидаса рорчIизе заман щолеб гьечIищ? Жакъа мадугьаласде бачIараб ургъел-къварилъи метер дурго нуцIикIалтIе эхетизе бегьула! Росуцоясул тIалаб дуца гьабичIони, метерисеб къоялъ гьевги дудехун мугъги кьун вукIине вуго. Гьединабищ букIараб нилъер умумузул гIумру? Гьединаб васигатищ тараб нилъер машгьурал имамзабаз, гендерил къварилъухъ, АхIулгохIалъул кьурабалъ, гъунисезул щобазда шагьидлъарал муридзабаз, Надиршагьасул аскарал гъурарал рагъухъабаз? Гьелъие гIолойищ гIумру кьураб КIудияб ВатIанияб рагъда Дагъистаналъул чIухIилъун кколел СагIадула Мусаевас, МухIамадзагьид ГIабдулманаповас, МухIамад ХIажиевас… Кинаб гьумергун жакъа нилъ эхетун ругел бахIарчиял гьезул хабалазда цере?

МагIарулазул маданиябгун тарихияб бечелъи хъирщараб мехалда эбел-инсул адаб тарал лъималазул бицунеб цониги мисал батуларо. Гьанжеян абуни, рес-санагIат бугебилан ккарал хъизамаздаса васал руго рохьахъе ун, умумузул диналде кверги хьвагIун, жеги нилъеда рагIичIебщинаб пишаялде гъорлъе лъугьун. Щиб гьабуниги кIваричIо, лъимер гIодичIого чIаниянги абун, лъимадул кодоб бихьараб нус бахъичIого тараб мехалдайила, гьеб жиндирго бадибеги къазабун, лъимер беццлъараб. Гьелда релълъараб гIумру гьечIищ жакъа нилъер васазул? Эбелалъ малъарабги гьабичIого, гьелъул гIаксалда, эбелалде малъаризе гIун руго цо-цоял.

Лъимадуе гIоло гьалагаб гIор бахинеги, нух гьечIеб кьуру квегъизеги хIадур рукIуна эбел-эмен. Бечелъиялъе, лъималазе толеб нахъраталие гIолоян абун, сардил макьу кIочон тун, къад къоялъ рахIат тун, хIалтIулел руго улбул. Къоялъ къо хисун, унел руго моцIал, санал… Рихьизего рихьичIого, гIун рачIунел руго лъимал. Квананги бугони, ретIунги бугони, бетIер лъезе къандалъоги бугони, батIияб жо хIажалъиларин ккарал эбел-эмен гъоркье рехулел руго. Гъоркье рехулел руго лъималазде бугеб божилъиялъ.

«Дир васас гIадамасе квешлъи гьабуларо. Дир ясалъ мекъса гали бахъуларо», - гьел пикраби ботIролъ гьечIей цониги эбел дуяналалда ятиларо. Амма квешаб пишаялде ругьунлъулеб мехалда, яги гьетIараб нухде гали бегьулаго, эбелалъул ракI бекизе батилин, инсуе гьаб пиша данде ккеларин абураб жоялда тIад нилъер лъимал ургъуладай? РакIчIун абизе кIола: ургъуларо. Гьединал пикраби гьарулел лъимал къанагIат гурони ратуларо гьанже. Ургъулел рукIаралани, эбел-инсул рагIиги малакь мерхьун, чIвадарухъабазул нух тIаса бищилароан гьез.

Сундуе гIоло жакъасел гIолилаз эбел-инсул малъа-хъваязде гIинтIамулареб? Нух къосарал гIадамаз гьезие рицунел маргьабазе гIоло. ЧIахIиязда лъала гьел харбал, лъеда накъищ гIадал, киданиги гIумруялде рахъинарун бажаруларел маргьаби рукIин. Амма гIолилазе гьединаб букIинесеб уяблъун бихьулеб буго. Гьайгьай, гьелъие гIоло дагьаб заманалда къварилъаби хIехьезе ккезе руго. Гьел къварилъабилъун жагьилаб къавмалъ бихьизабулеб батила рохьосезул хIакъикъат: квачги, кваникълъиги, санагIат гьечIолъиги.

Гьеб кинабго къинабулеб къуватлъун лъугьуна «гIурччинаб гIарац», расенал тIад рахъараб кагъат. «Гьеб букIиналъе гIоло чIвазе ккола капурзаби, гьел чIваралъухъ Аллагьас алжанги насиб гьабила», - гьадинал харбаз бетIер гIадаллъарав лъикIаб кьибилалъул, кьолбол хIубилъун вукIине рес бугев вас чIвадарухъанилан цIарги чIван, молода лъун вачIуна умумузул ракьалде восун. Цо-цо мехалдайин абуни, хабалъ лъезе ракьацин щолареб хIалалда щущан уна гIолилал, жидедаго цадахъ гIемерал гIадамалги доб дунялалде рачун. Гьебищха талихI? Гьебищ букIараб лъимер гьабурай эбелалъул анищаб мурад? Гьединаб къисмат хIажалъунищ рорчIун рукIарал халатал сардал?

Ургъе, хириял яцал, щиб жакъа нилъеца малъулебали лъималазда. Ургъе, метерисеб къоялъ балъгояб рагъалъ васги вачун ун янгъиз хутIарай эбелалда релълъинчIого рукIине. Ургъе…

Аллагь, рикIкIад гьаре кьогIаб рагъдаса,

Аллагь, лъазе тоге балъгояб балагь,

Иман тIагIаразул рекIелъ иман тIе,

ХIалкIолев, бетIергьан, хьул цохIо дуде.

ГIасилъи къинабун сабру кье, Аллагь

Щивасул рекIее рахIму кье, Аллагь,

Канлъидул нух гьечIел, гьеб бичIчIуларел

БитIараб нухдасан рачIе, бетIергьан.

Вас хварай эбелалъул рекIел ахIи

Росуго чIухIарав, гIамал бахилав,

ГIайиб гурищ, дир вас, тIогьолъго хвезе.

ТIурачIел мурадал, хIорал  анищал,

Бесдаллъарал лъимал лъий дир вас, тарал?

ГIенекке, гIолилал, гIинтIаме дида,

Дидаго релълъарал тIолго улбузда,

Бищунго берцинаб тIогьолаб гIужда,

Ракьулъ вас  вукъараб гьаб дир рекIеда.

РакI дир унтун буго, гьеб лъукъун буго.

РакI гIодулеб буго, цIоб тун, чIваразухъ

ГIела, гIела, гIела, гIадамал, гIела.

ГIумру къокъ гьабуге гьал гIолилазул.

ТIоге гIодобе би, вацал-ракьцоял,

КантIизе мех щвечIищ, дагъистаниял?

Чар-чарал кагътазухъ чилъи бичуге,

ТIолго гIаламалъул нужеде гьари!!!

ГIалиева Заира,

ЦIумада районалъул Агъвали росдал

гьоркьохъеб школалъул учительница