Презентация1Уйғур йезиғидики ядикарлиқларниң тепилиши вә үгинилиши

• 1 слайд

  
  9-синип. Уйғур тили
  
  Дәрис мавзуси.
  Уйғур йезиғидики ядикарлиқларниң тепилиши вә үгинилиши 
  Мәхсити: 1.Уйғур йезиғидики ядикарлиқларниң тепилиши вә үгинилиши  һәққидә умумий чүшәнчә бериш.
  2.Мәзкүр ядикарлиқларниң алаһидиликлирини ениқлашқа, саватлиқ пикир қилишқа адәтләндүрүш
  3.Язма әдәбиятимизға, тил тарихиға қизиқишини ашуруш
  Дәрис типи қелиплашқан
  Қоллинилидиған усуллар: соал-жавап, тәһлил
  Көрнәклик: дәрислик, слайд, тирәк-схема, кластер
  Пайдиланған технология : тәнқидий ойлаш, блум таксонамияси,
  
  

• 2 слайд

  Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш
  Соалларға - жавап
  1.Қедимий уйғур йезиғи қачан ишлинип қоллиниватиду? Қанчинчи жили? Қайси дөләт тәркивидә қолланди?
  2. Қанчә һәрип бар?
  3.Қандақ әсәрләр яритилди?
  4.Махмут Қәшқәрий немә дәп язди?
  5.Қандақ йезип, ишләткән?
  6.Турпанда тепилған ядикарлиқлар
  7.Кимләр ишләтти?
  8. Моңғул империяси ғулиғандин кейин болған вақиә?
  9.Академик Қ.Сәтбаев қачан тапти?
  
  

• 3 слайд

  ІV. Йеңи мавзуға көчүш.
  Шәрқий Түркстанда тепилған ядикарлиқлар
  Оқуғучилар «инсерт» усули арқилиқ оқуп, бәлгү қоюп чиқиду.
  тепилған ядикарлиқлар тоғрисида пикирлирини оттуриға селип, ядикарлиқлириниң алаһидиликлири һәққидә ейтип бериду.
  
  

• 4 слайд

  Қизиқишини ойғитиш уссуллири. 1.Мәнани ажритиш. «Инсерт»
  бәлгү қоюш.
  1. V билимән,
  2. – мән үчүн чүшиниксиз,
  3. + мениң үчүн йеңилиқ,
  4. ? мени һәйран қалдуриду
  

• 5 слайд

  Уйғур йезиғидики ядикарлиқларниң тепилиши 
  
  
  Турпандин тепилғанлар:
  1.Немис алими А.Грунведел 1902-жили тапқан. Мани дини мәзмуниға аит. Йәттә парчиниң бирини қезиш вақтида тепип, қалғанлири йәрлик уйғурлардин сетивелинған.
  2.1905-1906-жиллири А.Лекок Идиқут шәһиридин 15 км жирақлиқта Туюқ дәрияси бойидики бутханидин бир нәччә парчә тапқан. Бир қедимий түрк йезиғи елипбәси болуп, 19 һәрип мани йезиғи һәрипи билән берилгән.
  3.А.Лекок тапқан 31 қурлуқ парчә қиммәт баһалиқ ташларниң тилсим хусусийәтлири һәққидә трактат (VІІІ-ІХ әсирләрдә йезилған)
  4.Әң кейин йезилған 7 қурлуқ салам хәт – муәллип ғожайинидин алған муһим тапшурма һәққидә.
  5.А.Стейн 1913-916-ж уйғур беги Али Сиңқур тегинниң мани динини қобул қилғанлиғи тоғрисида 13 қурлуқ парчә тапқан.
  6. Япон вә рус экспедициялири бир нәччә парчә тапти.
  
  

• 6 слайд

  Уйғур
  йезиғи
  

• 7 слайд

• 8 слайд

• 9 слайд

• 10 слайд

  Ялқун тағдин шималий–шәриққә қарап Турпандин 46 км йәрдә.
  
  

• 11 слайд

  
  
  Тәкли-Макан чөллири
  

• 12 слайд

• 13 слайд

• 14 слайд

• 15 слайд

  Экспедицияниң жүрүш схемиси
  ХVІІІ-ХІХәә. 11 россия, 3 инглиз, 2 француз,
  4 немис, 3 япон экспедициялири жүрүш қилди.
  

• 16 слайд

  Хәритә, схема яйидиған тахта
  

• 17 слайд

  
  
  Сандуқ
  

• 18 слайд

  Сандуқ вә керәк-ярақлири
  

• 19 слайд

  Қоюн дәптәр
  

• 20 слайд

  Немис алимлири: Д-р Гут
  Альберт Грюнведель
  1-сәпәр-
  1902-1903-жж
  Турпанға болди.
  46 сандуқ, 8 миң парчидин артуқ ядикарлиқ
  Германиядә сақланмақта.
  

• 21 слайд

  Алим А. Фон Лекок.
  2-экспедиция 1904 – 1905-жиллири Турпан, Қумул
  3-экспедиция 1905-1907-жж декабрь-июль А.фон Лекок вә А.Грюнведель Қәшқәр, Кучар, Маралбеши, Кизил, Карашәһәр 204 сандуқ ядикарлиқни 80 төгигә артип елип кетиду.
  16 миң нухса ойма хатириләр, там сүрәтлири
  4-экспедиция 1913-жили А.фон Лекок әмәлгә ашурған. Кизил, Маралбеши, Тумшук, Кучар и др. – 1913-1914 гг.
  Қумул, Қәшқәр шәһәрләрдә 156 сандуқ ядикарлиқ билән қайтиду.
  нәтижидә 406 сандуқ 8 миң уйғурчә язма ядикарлиқлар Германияниң Берлин, Майнз шәһәрлиридә сақланмақта.
  

• 22 слайд

  Россия XVI әсирдә башлиған. Атақлиқ қазақ алими, рус армиясиниң офицери Ч. Вәлиханов
  1858 -1859-жж, октябрьдин мартқичә Қәшқәрдә болиду.
  Атақлиқ рус сәяһәтчиси Н.М.Пржевальский 1807 – 1885 – жиллири төрт қетим экспедициясидә Шәрқий Түркстан тоғрилиқ қиммәт баһалиқ материалларни жиққан.
  Ю.Н.Сановский (1874 – 1875),
  А.Н.Куропаткин (1876 – 1877,
  М.М.Березевский ( 1905 – 1907) Куча,
  Д.А.Клеменц (1898 г.)
  

• 23 слайд

  С.Ф.Ольденбург
  
  2 экспедиция Дөңқотанда жүргизиду.
  1909-1910 жж
  1914-1915 жж. (пещеры 1000 будд) китави.
  
  

• 24 слайд

  П.К.Козлов ( 1893 – 1895ж. 1909 ж.)
  
  

• 25 слайд

  
  
  С.Е.Малов
  2 экспедиция
  (1909-1911 жж,
  1913-1915 жж.)
  Григорий Ефимович
  Грумм-Гржимайло
  (1889),
  
  Громбчевский
  Бронислав
  Людвигович
  (1855–1926),
  (1885 – 1891)
  

• 26 слайд

  Всеволод Иванович
  Роборовский
  (1856 — 1910)
  
  (1893-1895 жж.)
  Потанин Григорий
  Николаевич
  (1835–1920)
  (1884-1885),
  (1876 – 1877)
  Певцов Михаил Васильевич
  (1843 — 1902)
  
  (1889-1890 жж.)
  

• 27 слайд

  Марк Аурель Стейн
  инглиз алими 3 қетим:
  1-1900-1901жж. Қәшқәр, Яркәнд, Хотән, Нийә шәһәрлиридин 12 сандуқ 2-1906-1908жж. Қәшқәр, Яркәнд, Хотән, Нийә, Қумул, Турпан, Дөңқотан. 96 сандуқ
  3-1913-1916 гг. Турпан, Қумул, Дөңқотан Туюқ, Муртуқ, Идиқут шәри, Астана охшаш жайларда, 18 миң километр йолни бесип 182 сандуқ ядикарлиқ топлайду.
  Деһлинниң Миллий музейида,
  Британия, Лондон музейида
  сақланмақта.
  Стейн 11 томлуқ әмгәк нәшир қилған
  

• 28 слайд

  Обручев Владимир Афанасьевич (1863–1956)
  
  

• 29 слайд

  швед алими, сәяһәтчиси Севан Гедин 5 экспедиция ясиған.
  
  1- экспедициясини 1890 – 1891 – жиллири,
  2-1893 – 1897 – жиллири,
  3-1899 – 1902 – жиллири,
  П.Пельо – 1906 г.
  4-1928 – жили,
  5-1932 – 1933 – жиллири
  
  француз Поль Пеллио 1906-1908-жиллири Қәшқәр, Куча, Турпан, Қумул
  Дютрей де Рэн – 1890-1895 жж
  4 томи нәшир қилинди.
  
  Инглиз сәяһәтчи, тәтқиқитчилири: Р.Шоу, Т.Томсон, ака-ука Шлагинтвейтлар, Джонсон, Һейуорд, Д.Форсайт, А.Кэри, Ф.Янһазбанд, Һ.Дейзн
  

• 30 слайд

  3 экспедиция Япон алими Отани Сөсин
  
  1-экспедиция 1902 – жили августтин 1904–жили февраль ейиғичә Қәшқәр, Куча, Турпан, Хотән шәһәрлиридә рәһбәрлик қилиду.
  2-экспедиция 1908 – жили октябрьдин 1909 - жили сентябрьғичә
  Татибана Дзуйтө вә Номура Эйдзабуролар Турпан әтирипидики Қарахожа, Муртуқ, Ярхото, Тарим вадисини, Хотән, Яркәнд, Маралбешида археологиялик тәтқиқит
  3-экспедицияси 1910-жили октябрьдин 1914–жили ноябрь ейиғичә Турпан, Қәшқәр, Куча, Хотән шәһәрләрдә жүргүзүлгән тәқиқатқатларни Татибана, Дзуйтө елип бариду. уйғур йезиғидики 978 парчә ядикарлиқ Токио, Киото шәһәрлириниң Миллий музейлирида сақланмақта.
  
  
  
  
  

• 31 слайд

  
  А.И.Кохановский, Турпан (1905-1907 гг.)
  Ю.Н.Сановский (1874 – 1875),
  А.Н.Куропаткин (1876 – 1877,
  Д.А.Клеменц (1898),
  М.М.Березевский ( 1905 – 1907-жж), Куча
  Қәшқәрдики консули Н.Ф.Петровский (1882 – 1896), Үрүмчидики консули Н.Н.Кротков (1908 – 1910),
  Ғулжидики консули А.А.Дьяков (1908 – 1910),
  рус армиясиниң полковниги К.Г.Маннергейм
  4228 парчә ядикарлиқлар. Санкт-Петербургта сақланмақта.
  1902–1930–жиллири археологиялик издинишләргә уйғур вә хитий алимлири чоң үлүш қошмақта
  

• 32 слайд

  Есиңда сақла:
  Ким?
  Қәйәрдә?
  Қачан?
  Немә болди?
  

• 33 слайд

  Мустәһкәмләш Дәрисликтин көнүкмә орундаш.
  1. «Майтри смитқа»-немә һәққидә?
  2.«Хуастуанифт»-немә һәққидә?
  3.«Оғузнамә»-немә һәққидә?
  4.Шеирниң мәзмунини ечип бериңлар:
  Билим.
  Билиг билиң йа бәгим,
  Билиг саңа әш болур,
  Билиг билгән ол әргә
  Бир күн дәвләт туш болур.
  Билимлиг әр билиңә,
  Таш қурсаса қаш болур,
  Билигсизниң йаныңа,
  Алтун қойса таш болур.
  
  

• 34 слайд

  
  
  Салам хәт
  Кимгә…..
  
  
  
  Өзәңгә пайдилиқ немә алдиң?
   
  * Дәлел ретінде неге осы мысалдарды алдыңыз?
  
  Буниң һәммисидин сән немә билдиң?   
  
  «Мениң билгинимчә»,
  «Сизниң ейтқиниңизчә»
  Ким? Немә? Қачан? Қәйәрдә?
  Әгәр
  мән
  болсам...
  Билимини баһалаш үчүн соаллар:
  

• 35 слайд

  Өй тапшурмиси: 34-дәрис «үгинилиши»
  Баһалаш.