Разработка урока по кумыкской литературе на тему "Къурдашлар къыйынлы гюн табула" Зарипат Атаевой

9 – нчу класс                                                           муаллим: Гаджиева И.С.

Дарсны темасы:                                                                                  

З.Атаева «Къурдашлар къыйын гюн –табула».

 Дарсны мурады:

1.Зарипат Атаеваны  яшавун ва яратывчулугъун ахтарып, яшлагъа терен маълуматлар бермек;

2.Яшланы сёз байлыгъын, сёз хазнасын артдырмакъ;

3.Яшлагъа айрыча ватаныбызгъа, анадаш топурагъыбыз – Къумукъ тюзге бакъгъан сююв гьислени сингдирмек, бири- бири булангъы аралыгъын беклешдирмек, къурдашлыкъны, дослукъну артдырмакъ.

Аян  алатлар:

Слайдлар. Китаплар. Газетлер. Журналлар : «Тангчолпан» «Къарчыгъа» «Дагъыстанлы къатын»           

Дарсны планы:

1.Къурум мюгьлет -                                      -1 мин.

2. Гечилген дарсны такрарлав -                   - 13 мин.

3. Янгы дарсны англатыв -                          - 20 мин.

4. Янгы теманы беклешдирив -                    -  3 мин.

5. Натижа чыгъарыв -                                 - 2 мин.

6. Уьйге иш-                                                  - 1 мин.

Дарсны барышы:

    1.Къурум мюгьлет.

Муалим:Салам гьюрметли охувчулар! Салам , сизге де абурлу, сыйлы къонакълар!

2.Гечилген дарсны такрарлав.                                           

 Муаллим:

Уьйге Жаминат Керимованы «Тул къыз» деген  асары  чебер  аламатларын ахтармакъ учун берилген эди.                             

                         (Слайдлар) .

Муаллим:

Яшлар гьали эсибизге салайыкъ, Жаминат Керимованы поэмасы къайсы адабият темагъа багъышланып язылгъан?

Яш: Асар язылгъан дав темагъа, давдан сонг кёп-кёп къатынлар, къызлар эрлерсиз, гелешмишлерсиз къалгъанын эсгере туруп, Жаминат Керимова оьзю таныйгъан Таргъу юртда турагъан къызны гёз алгъа гелтирип яза поэмасын.(Слайдлар ).

Муаллим: Баракалла, кёп арив. Яшлар, поэмагъа эпиграф болуп Константин Симоновну шиърусуну бир гесеги салынгъан.Ким айтар, не учун салынгъан шо сёзлер? (Слайдлар)

Яш:   Гёзле мени, мен къайтарман,                                        

         Эпсиз бек гёзле.

        «Гёзле мени».

Муаллим: Яшлар, рус тилде де бар чы шу сёзлеге къыйышывлу сёзлер, нечикдир хари олар? Дагъы да къайсы  шаирлер давгъа асарларын багъышлап язгъан? Рус ва башгъа миллетлерден?

Яш: Жди меня и я вернусь

      Только очень жди  

      Жди меня.

Яш: Анна Ахматова, Муса Джалиль, Александр Твардовский ва башгъалары.

Шу сёзлени кёп уланлар оьзлени дав кагъызларында сюеген къызларына, досларына, гелешмишлерине аз язмагъандыр. Шолай поэманы аслу игит къызы да давда къалгъан гелешмишине къарагъан кюйде узакъ йылланы йибере, улан къайтажакъ деген умут булан къартая.

Муаллим: Савбол.Гьали ким асардан гесекни гёнгюнден айтма сюе?

Муаллим: Бек арив, баракалла сизге яшлар.Яшлар, Уллу Ватан Дав къайсы йылларда  болгъан?

Яш: 1941-1945 йыллар.

Муаллим: Давлар хыйлы адамланы уьйлерин сувутгъан, кёп аналаны бозлатгъан, къатын – къызлагъа къаралар, кирлер гийдирген.Тек дав, яшлар, адамлар сюйсе болмасны къастын этип болагъан агьвалат.Амма шулай агьвалатлардан къайры бизин яшавубузда кёп табиатны къудратлы аламатларыны, инсан къоруп болмайгъан гючлеринден тувулунагъан балагьлар аз болмай.Шолардан бириси – ер тербенив.

    3.Янгы дарсгъа гиришив.

(Слайдлар).Яшлар, биз гьали Дагъыстандан гезейик.Биз сапар чыгъажакъ ер – Буйнакский району Эрпели юрту.Буйнакский району Эрпели юртунда сабанчы Гьажини агьлюсюнде 1929 йыл Зарипат деген къызъяш тува.Ол оьсе, мактопгъа юрюй, мактапны битдирген сонг, Зарипат Атаева муалимлер гьазирлейген Дагъыстан институтну битдире, муалим болуп ишлей, яш наслугъа билим ва тарбия  бере.Кёп йылланы узагъында школаны директору болуп да ишлей.Зарипат Атаева хыйлы йыллар «Дагъыстанлы къатын» деген журналны редактору болуп ишлеген.Сонг «Къарчыгъа» журналны редактору да болуп ишлеген. Зарипат Атаева адабиятны бары да тармакъларында иш юрютген деп айтмагъа болабыз, неге тюгюл школада охуйгъан вакътисинде ол халкъгъа, Ватангъа  багъышлап шиърулар ярата, сонг загьматчыланы яшавун суратлайгъан очерклер, хабарлар чыгъара. 1950 йыллар буса Зарипат Атаева Алимпаша Салаватовну атындагъы Къумукъ театрны сагьнасында «Сюйген етер муратгъа», «Васият», «Бир ташдан къала болмас» деген ва башгъа пьесалагъа гёре онгарылгъан спектакллер гёрсетилине.Тек Зарипат Атаева къумукъ прозаны тармагъында инг де кёп ваз ор къайратлыкъ булан чалышгъан.Ону «Юртумну къатынлары», «Авлакъ чечеклер», «Къурдашлар къыйынлы гюн табула» деген китаплары, «Тангдагъы телиянгур», «Шо ёл булан» деген романлары охувчулардан оьтюп, уллуланы да тергевюн тарта.

Биз бугюн уьстюнде ишлеме тарыкъ асар «Къурдашлар къыйынлы гюн табула» деген повести.

Яшлар, асарда сизге ёлугъагъан англашылмайгъан, къыйын сёзлени язайыкъ.

Мюгьлет –заман, срок.

Кириш – пуржун. Пружина.

Жагьлыкъ – чарчымлыкъ, подвижность, энергичность.

Къайратлыкъ – къастлыкъ, отважность, усердность.

Шагьатлыкъ – тавамламакъ, засвидетельствовать.

Гьаракат – движение, действие, старания.

Муаллим: Яшлар. Дагъыстанда лап гючлю ер тербенив къайсы йыл болду, билемисиз? Къайсы юртлар бек бузулду?

Яш:Дагъыстанда 1970-нчу йыл май айны 14 де бек гючлю ер тербенген.Эпицентры

Экибулакъ  юртда болгъан, шондан къайры Къапчыгъай,Эрпели юртларда да бузулгъан уьйлер, къалалар кёп болгъан.

(Слайдлар) .

Муаллим: Ер тербенивню натижасында къувунлу гьал тувулуна, халкъгъа кёп зарал бола.Тек шо балагьны тайдырмакъ учун уллу ишлер башлана.Айрокъда кёп гюч  школаны  къурулушуна бакъдырыла.Повестде къыйынлы заманларда дагъыстанлылагъа Осетиядан, Узбекистандан, Таджикистандан, Ингушетиядан къол узатып, кёмек этме гелгенлени келпетлери де суратлана. (Слайдлар).

Муаллим: Яшлар, повесть башлана школаны 1-нчи сентябрге гьазирлейген вакътисин суратлай туруп.Асарны баш игити терезеге сыр сюртеген яш онгайсыз токътагъанын, сонг ол йыгъылгъанын, оьзю буса шагьар больницада айыкъгъанын эсгере туруп башлана.Гьали китапланы ачайыкъ,бет 158, гьызыгъызны юрютюгюз.

Яшлар, охулгъан гесекде ер тербенивню, янгы яшавгъа къурулушну темасындан къайры къайсы темалар гётериле?

Яш:Зарипат Атаеваны повестинде гьашыкълыкъны, сюювню темасы да гётериле.Бири – бирин сюеген жагьил уланлар, къызлар суратлана:Сакинат булан Абдулла, Завур булан Раисат.

Муаллим: Асарны ичинде сююнч де, къайгъы да, къуванч да, дерт де аралашып гелегени мекенли гёрюне.(Слайд)

Къайгъыны, къыйынлыкъны гёрмей туруп, насипни, яшавну татывун тангламас.

Муаллим: Сакинатны келпетин нечик суратлап боласыз?

Яш: Сакинат юрту, халкъы саялы жаны авруйгъан адам, ол оьзюне болгъан ишге къыйналма да къыйналмай, ят ерлерден гелген Заур йыгъылып, бутун сындыргъангъа бек талчыгъа.Ондан къайры да анасын сюегени яхшы гёрюне.

    4.Янгы теманы беклешдирив:

Муаллим: Яшлар, Зарипат Атаева бизге оьзюню асары булан не деп айтма сюе?

Муаллим: Асарны баш игити кимдир? Яш:Халкъгъа къыйынлыкъ гелгенде бир – биревге кёмек этме герекни, ананы абурлама тарыкъны, къурдашлагъа  къол узатма тарыкъны уьйрете.

Муаллим:Къурдашлыкъгъа, дослукъгъа багъышлангъан шиърулар яда айтывлар айтма къайсыгъыз боласыз?

Яш: - Эл учун этилинген къуллукъ унутулмас.

        -  Къурдашланы болдурмакъ тынч, сакълама къыйын.

        -  Дослукъ учун не мезгил ёкъ, не дазу.

        - Ватандашым – къардашым, къыйынлы гюн сырдашым.

        -  Дос къара гюн билинер.

Муаллим: Баракалла яшлар, гьакъыл тёбелерсиз сиз.Яшлар, бугюн биз къайсы язывчуну яшав ва яратыв ёлу булан таныш болдукъ?

Яш: Зарипат Атаеваны  «Къурдашлар къыйынлы гюн табула» деген асары булан.

Яш: Школаны директору Сакинат Саматовна.

Муаллим:Повестге «Къурдашлар къыйынлы гюн табула» деп не саялы къоюлгъан?

Яш: Неге тюгюл де Раисат да, Абдулла да Сакинатгъа къыйын болгъанда янындан таймай тургъан, бизин халкъгъа къыйын болгъанда башгъа ерлерден кёмеклер: ашамлыкъ, опуракълар,къурулуш материаллар гелген.

Муаллим: Къурдашлыкъны гьакъында оьзюгюз булан байлангъан яда танышыгъыз булан байлангъан аьвалатланы гьакъында хабарлагъыз.

    5.Натижа чыгъарыв.

Бугюн сиз бек арив  ишледигиз, мен сизге рази болдум.Айрыча яхшы ишлегенлер ….

Къыйматлар салыныв.

    6.Уьйге иш:

Яшлар, асарны уьйде охугъуз, соравлагъа жаваплар беригиз ва «Къурдашлыкъ – сав оьмюрге ёлдашлыкъ» деген темагъа сочинение язып гелигиз.

Муаллим: Дарсымны Рашитхан Муцалхановну шиърусуну дёртлюгю булан тамамлама сюемен.

Сен, охувчум, ойлап къара бир затны,

                          Ана тилге арт бермеге ярармы?

                         Сют тилине арт берген сонг шо адам,

Къыйынлы гюн оьз халкъына къарармы?