Сценарий к конкурсу "Жемчужины Башкортостана"

   Башҡортостан Республикаһы Учалы районы муниципаль районы

    Илсе ауылы муниципаль бюджет дөйөм урта белем биреү учреждениеһы         

     Дошманын еңгән – мәңгелек дан алған.

(“Башҡортостан ынйылары ”бәйгеһе өсөн сценарий .Учалы районы Илсе ауылына нигеҙ һалыусы Баҙарғол Әсәновтың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыу иҫтәлегенә арнала)

    Төҙөнө:

                                 Учалы районы Илсе урта

                                           мәктәбенең башҡорт теле һәм

                             әҙәбиәте   уҡытыусыһы

               Р.Т.Солтанова.

                                                                               Илсе-2016                                  

           Дошманынең еңгән- мәңгелек дан       алған.

Ҡатнашалар:

Илсе ҡарт-Илсе ауылына нигеҙ һалыусы

Нәфисә –Илсенең ҡатыны

Баҙарғол –Илсенең өлкән   улы

Хоҙайбирҙе-Илсенең кесе улы

Юлдыбай Иманғолов –Иманғол  ауылынан

Әбдуллатиф Иманғолов-Иманғол ауылынан .

Сәйфетдин Ҡәҙерғәлин- Әүеш ауылынан .

Ауыл ихатаһы.Бүкәнгә ултырған Илсе ҡарт тырма    рәтләй.Нәфисә кисет сигей. Хоҙайбирҙе      уҡ эшләп маташа.

Хоҙайбирҙе.Атай,Ҡырыуҙы йылғаһына барып,малайҙар менән йылға буйындағы сүп-сарҙы йыйырға һөйләштек.

Илсе.Һай, афарин ,улым,бик яҡшы эш башҡарырға булғанһығыҙ. Бик яҡшы, бик яҡшы! Барып таҙартығыҙ. Яҙғы ташҡындан һуң бөтә яр буйы бик бысранғайны шул.

Нәфисә.Улым, сүп-сарҙы таҙартығыҙ,тик ҡарағыҙ уны  , ҡош-ҡорт бала сығарған ваҡыт, балаларын ҡурҡытып, харап итеп ҡуймағыҙ!  Һаҡ ҡыланығыҙ!

Хоҙайбирҙе.Ә-ә-ә  мин уҡ-һаҙағымды ла алайым әле! Ул-был ҡоҙғон килһә,атып төшөрөрмөн.

Нәфисә.Улым, әгәр бер гонаһһыҙға осҡан ҡош икән,бер үк атма йән эйәләренә !

Һәр тереклек йәшәргә тыуған бит!

Хоҙайбирҙе.Ярай,әсәй ,уҡ-һаҙаҡт    тик уйын ҡоралы итеп кенә алып барыуым.                                                                                      

                           Хоҙайбирҙе сығып китә.Илсе уға һоҡланып ҡарап тора.

                                                                1

Илсе ҡарт. Нәфисә, ҡара әле, ниндәй аҡыллы улдар үҫтергәнбеҙ.Хоҙайбирҙенең аҡыллылығына һоҡланып бөтә алмайым.

Нәфисә.Ашыҡма ,ҡартым, иле, халҡы алдында әле улар, улдарыбыҙ, үҙҙәрен күрһәтмәгәндәр .

                        Ҡоштар һайрай.Илсе менән Нәфисә , һоҡланып,ҡош һайрауын тыңлайҙар.

Нәфисә.( Моңлана, ниҙер көйләй)  Эй матур ҙа инде йәшәгән төбәгебеҙ. Әл дә анау яһилдар, беҙҙе суҡындырырға маташҡанда,     ҡасып киттек.

Илсе. Эйе, шуныһы ғына үкенесле : беҙҙе   “тибелеп   китте”ләр тигәндәре генә сәмгә тейә. Ысынында, тәрене тибеп киттек бит.  (Кинәт һүҙҙе икенсегә бороп)Ҡара әле, ошо ерҙәрҙе үҙ итеп ,төбәктең матурлығын һаҡлап,ошо гүзәл ерҙә ҡалырға яҙған бит

Нәфисә.(Кәйефе күтәрелеп) Эйе, эйе бына хисләнеп китеп, бер йыр сығарҙым әле.Һиңә оҡшармы икән?

                                Рөхсәт бирҙе ҙур түрәләр

                                Йәшәргә ошо ерҙә,

                                Яҙһын ине ғүмер юлын

                                Үтергә  бергә-бергә.

                                Остотауҙың итәгендә

                                Малайҙар үҫеп етте.

                                Үҙ иткәнгә ошо ерҙе

                               Гөр килеп ғүмер үтте.

                              Үкенмәйем үткәндәргә

                              Киләсәккә табынам.

                             Шул ерҙәге һәр ағасҡа,

                             һәр ташына табынам.

Илсе.(Башын түбән эйгән, күҙенән йәш тәгәрәй) Һай Нәфисә! Йөрәкте һағышландырып ебәрҙең бит әле.Мин дә ошо ерҙәргә                                                                                                                                      ғашиҡ булдым .Бына Баҙарғол үҫеп буйға етте, әллә кәләш әйттерәйекме, тим

             Баҙарғол килеп инә.Кәйефһеҙ.

Илсе. Ана, улым да килде (Уның кәйефһеҙ икәнен күреп ҡала)Ниңә кәйефең ҡырылды,улым?Әллә беҙҙең әсәйең менән һөйләшкәнде ишетеп, күңелең төштөмө?

Баҙарғол. Атай,әле генә Сәфәр ауылына үтеп барған бабай менән һөйләшеп торҙом. Франсуз Рәсәйгә ҡаршы һуғыш асҡан. Йәше еткән бар егеттәрҙе һуғышҡа саҡыралар икән. (Әсәһе сигеп ултырған кисетте күреп)Әсәй,был кисетеңде миңә биреп ебәрерһең. Тыуған Остотау итәгенең тупрағын һалырһың.Тыуған тупраҡ кире тартып алып ҡайта , тиҙәр бит.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                

Нәфисә   (Ҡото  осоп)  Кисет... кисет...Хоҙайым, тағы ниҙәр күрербеҙ икән! Инде суҡыныуҙан ҡасып  килеп,тынысланып йәшәп киттек,тиһәк. Тағы бәлә! Улым, аҡ батша саҡыра икән, баш тарта алмайһың инде. Минән фатиха! Йә, ярай, әлегә тынысыраҡ булайыҡ. Бәлки, буш һүҙҙер.(Йәшереп кенә күҙ йәштәрен һөртә)

Илсе. Беҙ, Ҡазан яғының Минзәлә башҡорттары,тыуған еребеҙҙән китһәк  тә,  Бөйөк  Рәсәйҙе һаҡларға, яҡларға бурыслыбыҙ,улым! Аллаһы тәғәлә һаҡлап йөрөтһөн! Ә бит һеҙ, улдарым, ошо  ерҙә  тыуҙығыҙ.

          Сәхнә артында «Һуғыш!»,  «Һуғыш! Хрансуз һуғыш башлаған   “ тигән тауыштар яңғырай. Барыһы ла шаҡ ҡата.Сәхнә буш ҡала .     

                 «Француз яуы бәйете»н      яуға китәсәк егеттәр башҡарып сыға.

                   Аҡһаҡалдар уҡыны фарман .

                  Илде баҫҡан яуыз ялман.

                  Сор тауышы күкте алды,

                  Бөтә   ғәскәр   тиҙ ҡуҙғалды.

                  Көн-төн яуҙар барғанда,

                 Ҡулынан ҡылыс төшмәгән.

                 Дошман  урап алһа ла ,

                 Егеттәр яуға китә.

    Нәфисә  улына кисет тапшыра    .

                  Остотауҙың итәккенәһе

                  Кендек ҡаның тамған ер.

                  Ошо  ергә  иҫән-аман

                 Төгәл килеш ҡайта күр!

Илсе. Бына һиңә уҡ- һаҙағым,

           Дошманыңды еңеп ҡайт!

           Яҡшы дандар менән ,улым,

           Иҫән-имен кире ҡайт! 

Баҙарғол.  Атай,әсәй,  һеҙҙең   йөҙөгөҙгә ҡыҙыллыҡ  килтермәм.”Дошманын еңгән- мәңгелек дан  алған»,-тигәндәр.Һеҙҙең   фатихағыҙ менән мин юлға сығам.Изге юлға! Үҙегеҙ иҫән тороғоҙ! 

      Сәхнә артынан «Баҙарғол!»тигән тауыштар ишетелә.Уны оҙатып, атаһы, әсәһе, Хоҙайбирҙе сыға.

                                      Сәхнәлә пушка   һәм башҡа һуғыш ҡоралдары.Егеттәрҙең ҡайһыһы мылтыҡ таҙарта,ҡайһыһы уҡ-һаҙаҡ рәтләй.

Баҙарғол.  Ҡара әле,Юлдыбай, яҡташ,ну кәрәктәрен бирҙек    бит француздарҙың  «18-се полктың егеттәренә еткән  яугирҙар   юҡ “,-тип маҡтай ине Динис Давыдов.

Юлдыбай.Беләһеңме, Баҙарғол, ошо Вильно йылғаһынан аша һалынған күперҙе шартлатҡанда, ҡыуанысым эсемә һыйманы.

Әбдуллатиф.(Ҡыуанып) Шуныһы шәп булды,дошмандарға ярҙамға килгән арсенал үҙҙәренә  тәтемәне.Вәт шәп булды!(Көләләр)

Баҙарғол.Бына Париждарын да күрҙек.Ҡалаларында ут сәсеп йөрөнөк.Ә теге уҡ ваҡиғаһы иҫте китәрҙе инде.

Әбдуллатиф.Хәтәр бит әй!       Уҡ хәтле уҡты  ,башҡорт уғын, француздар сиркәүҙәрендә күреп,”Ой юҡ, бүтән Рәсәйгә ҡул һуҙмаясаҡбыҙ!”-тип ,күргән һайын, тертләп торһондар әле!  (Көләләр).

Баҙарғол. Егеттәр, теге беҙҙе аҡ батша: «Любезные мои ,башкирцы, молодцы!»-тип   яратҡайны ла, шул хаҡта йыр сығарайыҡ

                           Беҙ һуғышҡа ингәндә,

                           Бәхилләштек барыбыҙ.

                           Беҙ һуғыштан сыҡҡанда,

                           Алдан сыҡты даныбыҙ

(Күтәреп алалар)

                                              Любезники ,любизар,

                                              Маладис,маладис!                 

   Сәйфетдин.(Көлөп ала) Ә мин  икенсе  йыр сығарҙым .(Уйлап ултыра ла)              

 Француз, француз килә, ти.(Шымып   ҡалалар)

Баҙарғол.Напалеоны түрә,ти.

Әбдуллатиф.   Күҙе төшкән Мәскәүгә лә

                           Буҫағала тора,ти.

Баҙарғол. Егеттәр ,әллә бейеп алабыҙмы?    (Көйләп бейейҙәр,)                                                                                    

              Йыр тамамлана.Барып ултыралар.

Баҙарғол.Әй  , йырлап күңел астыҡ та ул,яҡташтар! Ә бына сит ерҙәрҙә ятып ҡалғандарҙы йәлләйем.Тыуған яғыбыҙҙа уларҙың аталары, әсәләре, һөйгәндәре, балалары , туғандары көтәлер бит. Улар хаҡында ла бәйет сығарайыҡ, үҙҙәре ҡайтмаһа ла,улар хаҡында йыр,бәйет ҡайтһын.

Бәйет әйтәләр.

                Француз яуыз ҡарай баштан

                 Төп-төҙ тура бер ағастан.

                 Уҡ-һаҙағым шунда борам,

                 Төҙләп кенә бер тондорам.

                 Алыш бер аҙ һилгә ҡалғас,

                 Өҙөк хәлгә хәл ялғанғас,

                 Ашыҡтым мин ағасыма,

                Яҙа киткән төҙ уғыма.

                 Дошман ята йән бирә алмай,

                 Мылтығына үрелә алмай.

                 Миңә ымлай:Һыу бирең,ти.

                Ҡабат былай йөрөмәм ,ти

                Урыҫ ерен тапап ингән,

                Саф ағастың башына менгән.

                Ғәзиз йәнгә әжәл сәсә,

                Йәлләтергә бит маташа.

 Баҙарғол.(Алыҫҡа күрһәтә)Ҡарағыҙ әле, беҙҙең зауряд-хорунжий Мөхәммәтйән Буҙыҡаев килә.Тура баҫығыҙ!

                                    М.Буҙыҡаев килеп инә.Сафтағыларҙы йөрөп ҡарап сыға.

Мөхәмәтйән.Яҡташтар ,туғандарым минең! Һеҙ,бөтә урыҫ армияһы составындағы һуғышсылар,дошманды    үҙ өңөнә тиклем ҡыуып килтереп,Еңеү яуланығыҙ! Һеҙ барығыҙ ҙа «1814 йылдың19 мартында Парижды алған өсөн!»  һәм «1812 йылғы һуғыш    иҫтәлеге » исемле көмөш миҙал менән бүләкләнәһегеҙ .

Туғандар, яҡташтар, Тыуған еребеҙҙән айырылып, Париж һәм башҡа һуғыш яландарында ятып ҡалғандарға бағышлап,доға ҡылайыҡ.(Доға ҡылалар).Хуш булығыҙ , ҡан-ҡәрҙәштәр!   Килер быуындар һеҙҙе онотмаҫ!        

Баҙарғол.Һеҙҙең батырлығығыҙ  хаҡында беҙ яҡташтарыбыҙға һөйләрбеҙ әле.Былай тип ҡобайыр әйтербеҙ;

                                    Гөл-сәкәле тыуған ергә

                                    Дошман һуҙғас ҡулдарын,

                                   Рәсәйебеҙ ,яҡлар өсөн,

                                   Саҡырғайны улдарын   .

                                 Башҡорт-типтәр   бер теләктән

                                 Күтәрелде ҙур яуға.

                                 Еңеү өсөн һуғыштылар,

                                 Мансылып ҡара ҡанға.    

                                 Бер теләктән булғанғалыр,     

                                Дошман тар-мар ителде.                        

                                Йылға булып аҡты ҡандар,                                                                          

                                Ҙур Еңеүгә етелде.

                                 Исемегеҙ данға күмелеп,

                                Тыуған яҡҡа ҡайтырҙар,

                                Ҡояш нурына үрелеп,

                                 Нурҙар булып   балҡырҙар!         

         Яугирҙар сыға.

Атай йорто.Илсе, Нәфисә, Баҙарғол  сәй эсәләр .

Нәфисә.Бөгөн төшөмдә  оҙ-о-он йәшел еп тағаттым, әллә мин әйтәм,балаҡайым , Баҙарғолом ҡайтып киләме  икән?

Илсе. Шәп төш күргәнһең,Нәфисә.Төштө нимәгә юраһаң,шуға юш килә ,тиҙәр.

Хоҙайбирҙе.Ә миңә ағайым ысын уҡ-йәйә алып ҡайтырмы икән?

Илсе.Балаҡайҙар иҫән-имен генә ҡайтһын, шунан артығы кәрәкмәй ҙә!

                                «Любезники»йыры ишетелә .

Нәфисә.Кемдәр йырлай икән?  Үҙе беҙҙең телдә, ят һүҙҙәр ҙә бар.Кемдәр шулай йырлап йөрөй икән?Тауыштары таныш та, таныш түгел дә!(Кемделер күреп ҡала, сәхнә артына йүгерә,Тиҙҙән бер төркөм яугирҙар килеп инә Илсе алдарына барып, һәр береһен ҡосаҡлай. Миҙалдарын йөрөп ҡарай.)

Нәфисә.Бына ,ҡартым,хәҙер  улдарыбыҙ менән ғорурлана алабыҙ.Бөркөттәр бит улар!

Илсе.Илен һаҡлаған-мәңгелек дан алған! Йөҙөбөҙ яҡты,күңелебеҙ тыныс, бындай улдар барында!