Сценарий по национально - региональному компоненту:"Караты-Хааннын оргээзинде шагаажылар" Школа назыны четпээн уругларга

«Караты –хааннын өргээзинде шагаажылар»

                Улуг бөлуктун уругларынга шагаа байырлалы

          МБДОУ детский сад «Золотой ключик» г Ак-Довурак.

Составитель: музыкальный руководитель - Кан-оол Чойгана Никторовна.

Киржикчилери:

Башкарыкчы: 

Караты-Хаан: 

Хаанын кадыны: 

Уруу Дангына: 

Оскус-оол: 

Тоолчу:

Шивишкин: 

Шуваганчы(чылбыга):

Хам:

Кускун 1(эр): 

Кускун: 2(кыс):

Хой чылы: 

Мечи чылы: 

Сорулгазы:

1.   Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижихидер;

2.   Национал байырлалды уругларга таныштырып, тыва улустун оюннарын ангы-ангы хевирлери- биле таныштырып өөредир;

3.   Тыва улустун аас-чогаалынга даянмышаан,уругларнын сос домаан курлдавырын сайзырадыр.

Дерилгези: Тыва өгну  тиккеш, өгнун дериг херекселдерин  дерип каан турар база тыва аъш-чем дээжизин салыр.

Чорудуу:

1.    Организастыг кезээ

2.   Шагаанын кол кезээ

3.   Оюн-тоглаа, ыры-шулук, танцы-сам.

Тыва аялга-хөөмей сыгыт дынналып турар. Өг уштинде Караты-Хаан, кадын база хун херелдиг чангыс уруу Дангыназы кажыктап олурар. Ыт ээрер.

( Шивишкин дашкаар унгеш харагыылааш өгже кирип келгеш чугааланыр)

Шивишкин:

Ырак эвесте хой улус кел чор ышкаш хаан, көргеним чугаалап тур мен.

Хаанын кадыны:

Шагаа-Найыр будуузунде кожа аалдын  ажы-төлу аалдап кел чор боор. Дашкаар унуп уткуп экел Шивишкин.

Шивишкин:

Кирип моорланар-ла аалчылар, шагаажылар!

Башкарыкчы:

Уруглар, шага  байырлалын эртирер,чаа-чылды уткуур дээш Караты-Хаанын өгээзинде аалдап чедип келгенивис бо, аалдын ээлери биле мендилежиилинер:

Шупту: Амыр-ла Амыр !

Хаан биле Кадын: Амыр-ла  Амыр уруглар !

Башкарыкчы:

Шагаа будуузунде улустар мынчаар мендилежир, чолукшуур чуве-дир корунер уруглар:

(Чолукшуурун коргузер).

Шагаа-байырлалын силернин оргээнерге моорейлежип ойнап–хөглээр дээш аалдап келгенивис бо.

Караты-Хаан:

Шын кылган-дыр силер уругларым, аалга шагаа-байырлаарга кончуг солун болур чуве, дөрже эртип сааданар уругларым! (уруглар, оолдар ийи ангы чарлып олуруп саадаптарлар)

Дангына:

Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар

Арга кирген кижи саат дайнаар дээр болгай, шайдан кудуп сөгнеп  көрейин (аяк-шайны уругларга кудар).

Башкарыкчы:

Суттуг шай, сут дээрге эн-не хундуткелдиг чемнернин бирээзи,оон дугайында уругларга солун чугаадан чугаалап беринерем Кадын.

Кадын:

(Сутту шил савага куткаш уругларга корзуспушаан)

Сут кандыг огнуг-дур уруглар?

Уруглар: -Ак.

Кадын: Сут дээрге Тыва улустун хундуткелдиг чемнеринин бирээзи-дир уруглар. Сутту бис азырал дириг амыттанарывыстан саап ижип турар бис: инектен, хойдан,ошкуден, теведен, ивиден, бе-ден , сарлыктан. Олар оолдарын  база суду биле эмзирип өстуруп турар. (Уруглардан айтырып болур).

Сут-биле янзы-буру чемнерни кылып чип турар бис.

Чижээ: суттун бодун ижип турар бис, ааржы,ореме, саржаг, быштак, курут дээш оон-даа өске чемнерни суттен кылып чип турар бис. Ынчангаш сутту төп болбас, сут ак чемге хамааржыр  кежээ бажындан сут ундуруп болбас дижир болгай уруглар.

( Чемнерни көргузуп тургаш тайылбырны кылыр)

Башкарыкчы:Уруглар Кадыннын сут дугайында чугаазын сактып алынар? Кайыын ап турар- дыр бис  сутту ? Кандыг чемнер кылып чип турар- дыр бис? Сактып сагып чоруур бис уруглар. Уруглар Тыва улустун тос чузун малын мактап ырлашсывыса чер-ле артык эвес боор Анайжыктар анайлар- деп ырывысты бадырып берээлинерем чеве уруглар!

                      Ыры: «Анайжыктар» В Тановтуу.

Дангына:Ынчаарга шагаа деп чогум чуну байырлаар байырлал чувел уруглар?

Башкарыкчы:

Артыш санын делгевишаан

Аржаан сугну өргуулунер!

Чаламага агын баглаар

Чажыг чажып, ак сут өргуур

Чалбарыглар, йөрээлдерге

Чаагай кежик курайлап каар

Адыг чарыш мөөрейлиг

Амданыг чем найыр-дойлуг

Ада-өгбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун шагам! (Шагаа шулуктерин  уруглар кууседир)

1                                                         2

Шагаа дээрге тыва чоннун                    Шагаа дээрге сурээ боктан

Чаагай кузел чанчылы-дыр                    Арыгланып чарлыры-дыр       

Айнын чаазын, хуннун эртенин              Амыр-чыргал буян-синген

Алгап йорээн байыры-дыр.                     Чаагай ыдык сузуглел-дир.  

3                                                          4

 Чылдын солгу эргилдези                      Тыва чоннум чанчылдары

Чыккылама кышты солуур                     Тывызыксыг аажок чараш                          

Чырык чаагай частын бажы                   Шаандан тура сагып келгеш                 

Шагаа айы чаа чыл-дыр.                        Шага-найыр байырлал бар   

5                                                           6

 Шагдан тура маннаывыс                       Кажык, даалы , тевек, шанак

 Шага хунну чедип келди                        Хамык оюн кутту-ла бээр

 Дашкаар унуп силгигленип                   Маргылдажып, мөөрейлежип

 Даштын черге хоглээлинер.                  Мага хандыр ойнаай-даа бис

   7                                                         8

  Тевек, кажык, ойнап самнап                  Чылдын сөөлгу эргилдези

  Дендии солун эртирер бис                     Чыккылама кышты солуур

  Шымдаданар, дургеденер                      Чылыг чырык часты солуур

  Шагаа хуну унуп келди                         Шагаа дээрге байырлал-дыр

Караты-Хаан, Кадын:

-Оо, кончуг-даа шын чугаалап тур силер уругларым.

Башкарыкчы: Ам,уруглар силерге Шагаа дугайында ырызын бараалгадып бээр-дир сонуургап-ла корунер!

Алдын хунге чайыналган

Байырывыс хоглуг ыры

Аргаа-сынга чайыналдыр

Шагаажылар ырлашсыннар

Ыры «Шагаа келди» муз: Вячеслава Танова.

(уругларны сандайларга олурткулаптар)

Дангына: Ыт ээрип тур, ам база бир аалчы кел чору!

(Тоолчу кирип келир)

Тоолчу:Амыр-ла, амыр ажы-толум!

Караты-Хаанын өргээзинде хөй ажы-тол чыылган дээрге келдим. Шагаа-Найыр будуузунде Тыва улус силер ышкаш  бичии чаштарга узун-дуну атсы тоолдар ыдып берип чораан-дыр ийин уругларым. Ынчангаш  кончуг солун тоолумну ыдып берейин эптей-эптей олургулааш кичээнгейлиг дыннап-ла көрунер че.

(Тоолду ыдарда аялга адаа биле ырлай арак ыдар)

Шыяан ам эртенгинин эртенинде, бурунгуннун мурнунда, буга мыйызы буступ дужуп турар шагда хун-херелдиг дангына-дег чангыс уруглуг Караты-Хаанын чурттап чоруп-тур эвеспе.Бир-ле катап оонге Шуваганчы кирип кээп-тир эвеспе. (шуваганчы өгнун ийи талазындан бакылап кеденгиирлеп чааскаан чугааланыр)

Шуваганчы:

Бо Караты-Хаанын ай-хун херелиг чангыс борбак уруун кандыг арга биле уруг кылып алыр чоор. (ол уеде кускун ужуп эртип чыдар шуваганчыны көруп кааш аалдын чанынга хона тырткаш шуваганчыны дыннп олурарлар)

Кусун: 1: Карр-карр! Карр-карр! Караты-Хаанын аалында Шуваганчы хамык-хайны хайындырды. Ол кончуг кулугур чуну уулгедирил, дыннап алыйын карр-карр!

( Кускун терек дөзунге хонуп алгаш дыннаалаар)

Шуваганчы: (Хойнундан шагаан-ээремчик ужта соп экелгеш чугааланыр)

Бай Караты-Хаанын чангыс уруу Хун-херелдиг Дангыназын силер-ле билир болгай силер! Чуг-ле мээн уруум кылып берип кор! Уругнун кулаанче киргеш удудуп каап кор. Ынчан уруг кылып алырым кай баарыл? ( дигеш, шагаан-ээремчикти аалдын өдээнче киир салыптарга узун хенди биле ээречиктиогже киир тыртар. Шуваганчы кускуну эскерип кааш ойладыр)

Кышш-кышш, бо мелегей кускун кижи оруунга шаптыктаан ынай барып ужуп чор сойлук!

(кускуну ойладыпкаш ог артынче чаштып ынай болур, кускун ужуп чоруй баар)

Дангына: Кандаай аайлыг чоор уйгум кээй берди.( эзеп-херилгеш удуп чыдып алыр)

Тоолчу уламчылаар:Караты-Хаанын оргээзинден ырак эвесте самдар оглуг чангыс- кара Чаваа-хылбын аъттыг багай Оскус-оол-деп оол чурттап чораан чуве-дир.Оскус-оолду Караты-Хаан хоюн кадартып, кежээнинне хой олурер кылып ап чораан чувен эвеспе! Бирле катап  айтып берген хоюн өлурер-деп турда хой Өскус-оолду мынча дээн  чувен иргин: «Мени өлурбейин көр. Мээн бо казып чыткан черимде аът бажы-дег алдын бар, бору бажы-дег мөнгун бар ону алыр сен»-дээрге Өскус-оол хойну өлурбейин барып тур оо! Хойнун казып чыткан черинге баргаш казып көөрге шынавыла, аът бажы-дег алдын, бөру бажы-дег мөнгун чыдып-тыр. Өскус-оол ол чоруткаш багай өөнге чедип кээрге улуг-лама кижи олуруп-тур. Лама тургаш: « аът бажы-дег алдынын, бөру бажы-дег мөнгунуг-дир сен Өскус-оол менээ берип көр. Сенээ мен ыттын-куштун болгаш кускун-саасканын сөс-домаан билир кылдыр ном айтып берейин. Ол номну доктаадып алыр болзунза, сенээ чуу-даа белен дээрге Өскус-оол ламага  «аът бажы-дег алдынын, бөру бажы-дег мөнгунун берипкеш» Ламанын номун доктаадып алгаш оруун уламчылап чорупкан чувен иргин.

(Караты-Хаанын аалынын чоогунга Өскус-оол хой кадарып чоруур, ырлаар ыры «Кадарада хом чараш»)

Оскус-оол: Хойларым оъттап чорда бичии дыштанып алыйын каям (данзазын  кыпсып орар)

Кускун: 2(кыс): Бо кускун кайда барып саадап, чидип турар чоор карр-карр! (ынай бээр харанып халыгылаар, кускун эжи бо ужуп чедип келир)

Кускун :1(эр): Карр-карр! Карр-карр! Караты-Хаанын аалынын чоогунга дээскинип чемнеп турумда Шуваганчы хамык-хайны хайындырды. Ол кулугур хаанын  хун-херелдиг чангыс уруун уруг кылып алыр дээш шагаан-ээремчик одээнче киир салыпты ол уруг олчаан араан чуве-дир. Хам-лама башкы кижи ында чыылган, ном хурум кылган .Ол хамык чымыш сыыртааш, манааш орайтай бердим. Ыыткыр чугаланма  шагаажылар бисти дыннап каар ойзу ужуп чоруур.(Кускуннар ужуп чоруй баарлар)

 Оскус-оол: Элдептиин аар бо ийи куштар ол чуу-деп турарлар ол, кайда баардылар (дээш соондан чоруптар)

Тоолчу: Караты-Хаан-даа чуу боор мындыг чарлык ундуру тур оо.

Караты-Хаан: Мээн  чангыс уруумну оотур эмнептер кижи болза, азыраан малымны, эдилээн эдимни буяным алзын!

Тоолчу: Ашактын чарлыын шагаажылар-даа чуу боор Хун-херелдиг Дангыназын ыры-самы бмле оттур кузелдиг  болганнар.

Башкарыкчы:

Шагаа-найыр будуузунде

Чазык хоглуг болуулунар

Кожамыкка кончуг-ла бис

Кожа тыриып салгай-ла бис

Оолдар кыстар усуп алгаш кожамыктап маргыжаалы!

                                           Кожаннар:

Тоолчу: Шагаажыларнын ыры-шоору-даа дузалаваан чувен иргин. Хаан-даа чуу боор мунгараанындан лама-хамны чалаар-деп дугурушканнар.(Хам кирип келир)

Хам:Чарлыынар дыннааш келдим ийин Хаан.

Кадын: Хам башкы дузалап кор, силер чер-ле шыдаар боор силер? (Хам уругнун чанынга хамнап дунгурлээш чугалаар)

Хам: Силернин уруунарны бир аалчы эмнеп шыддар-дыр, мен чер-ле чадаштым, чуг-ле маннаар бооп тур бис Хаан.( Хам ынча дээрг  шупту ыыт чок мунгарап олурарлар)

(Кускунар суржуп алган ужуп келир, Соонда Өскүс-оол куштарны кедеп дынналаар)

Кускун 2(кыс):Сен бодарынга  ол уруг канчаар аарый берген уруг-дур, сен билдин бе ынчаш?

Кускун 1(эр):Ында кижи билип чадаар чуу боор, кулаандыва шагаан-ээремчик  Кире Берген уруг-дур. Ону лама-хам билбейин турар чуве-дир.

Кускун 2(кыс): Ат-ла болган-дыр ам канчап эмнээр уруг боор билдин бе?

Кускун 1(эр):Ында чуу-боор лама-хамны ундур чоруткаш, улуг оттан ужуткаш демир кыскаш кызыдып  алгаш, кулаанга чиртинейиндир тутсупса, оон корткаш  уне кылаштап келир ээремчигей – дир. Унуп келирге улуг оттун ортузунче киир октапкай-ла мен.

Кускун 2(кыс): Чаа соска ам, орук-чирик аксы чер-дир бо, улус дыннап кааптар. Дурген моон ырап ужаал. (кускуннар ужуп чоруй баарлар).

Оскус-оол: Хоктуг-даа куштар-дыр, элдеп-ле-дир он, оларнын чугаа домаа-даа менээ дузаладыг-ла боор он. (дигеш хоюн айдап чоруптар) (Ыт ээрер).

Караты-Хаан: Шивишкин кым-дыр кор ыт ээрий-дир сок де! Кайыынкайыын келген кижил, кай бар чорууру ол чуу кижил айтырып экел!

Шивишкин: Чор! Сок! Кедээр тур сойлук, чыт орталан ( дээш ытты кончуп тура харангаш огже кирип келир) Хойувус кадарчызы Өскус-оол-дур Хаан. «Дуза халдадырым чадавас, та дужамык-даа халдадырым чадавас-деп согледип тур хаан.

Караты-Хаан: Ындыг болза Оскус-оолду шайладынар!

Шивишкин:Хаанын айтыышкыны биле силерлерни огже кирип шайлазын-деп соглети!

(Шивишкин Өскус-оолду огже чалап кыйгырар Өскус-оол кирип келир)

Караты-Хаан: Чаа оглум , корген-билгенин чул? Мээн чангыс уруум арааш, олум кырында чыдып берген.Лама-хам-даа чадашкан дуза болбады. Мээн чангыс уруумну диргизип каар Кижи болза, эдим бээр мен, чангыс уруумну кадай кылдыр бээр мен. Хаан орнунга хаан кылдыр, дужулгем-даа болза, дужуп бээр мен»-деп-тир.

Оскус-оол:«Че,ындыг болза хам-лама чадашкан болганда, мен Дангынаны корзумзе хаан»

Караты-Хаан: «Өскус-оолга чайлап беринер»-дээрге хам-лама уннуп чоруптар.

Тоолчу:Өскус-оол көөрге уруг олум кырында  аксы аазатпаннаар чыдып-тыр.

Өкус-оол: Манаа улуг оттан ужудунар, от кыскажындан кызыдынар

Караты-Хаан: Шивишкин кайда баардын даалганы кууседип кор

Шивишкин: Ынчаан, ынчаан Хаан

Тоолчу: Улуг отту ужудуп кыскажын белеткеп тур эвеспе. Оскус-оол уругнун кулан орта чиртинейндир тутсуп-ла туруп-тур. Уругнун кулаандан шагаан ээремчик ажы-толун чуктеп алган бо уне кылаштап олурган. (Өскус-оол ээремчикти кыскашка кызыткаш отче октаптарга)

Дангына: «Авай,ачай аштаарымны суксаарымны. Соок суксундан беринер.

Кадын: Ийе,кызым чаагай ол ааржыдан кылган суксун бо уруум, чаптанчыгбайым чангыс кара авазынын, ачазынын алдын Дангыназы (дээш бажынче чыттап часыдар)

Тоолчу: Уруг-даа чуу боор суксуну ижип алгаш кан-кадык апарган туруп келир)

Караты-Хаан: -Мээн орнумга хаан бол! Чангыс уруум кадынын –на болзун оглум.

Тоолчу:Шак-ла мынчаар Шуваганчынын Дангынаны уруг кылып алыр дээн кузели –даа бутпээн.  Хаан, Кадын-даа чуу боор амыраанындан ар-албатызы биле шагаалап кирипкен чувен иргин. Мени база оске аалдын уруглары манай берген боор далажыптайын уругла байырлыг ! Менди чаагай! (тоолчу унуп чоруптар)

Башкарыкчы:Силерге база четтирдивис байырлыг!

Тыва улус шаандан тура

Самнаарынга ынак чораан

Челер-ой –деп танцывысты

Манаа демниг тевээлинер!

                                              Танцы-сам « Челер ой»

Өскус-оол:Дургедене, боданынар! Дурген чугаа эгелээн-дир!

Дангына: Баштай мени дыннанарам. Саат чока бадырып бээйн!

Билдим, билдим биче шынаа

Шынаалаза шыктыг алаак

Алаактаза арбын суруг

Суруглаза суг шаг

Иннектезе, итпек хойтпаке

Тодарлаза тодуг тога.

Өскус-оол: Шыдаарла-дыр, эрес-дир сен! Уруглар ам Узун тыныш-деп оюну ойнай каптар бис бе «Бир бала. Бир чарын. Бир кажык»

Башкарыкчы: Оолдар Өскус-оолдун Чава-бора адынга  белек кылдыр «Аъдым»-деп самывысты келген шагаажыларга бараалгадып берээлинерем че!

                                               Танцы-сам:«Аъдым»

Өскус-оол:Кончуг-даа аът малга ынык чылгычы оолдар-дыр эвеспе . ам аът шалбаалаарын коорээлинерем!

                                           Оюн: «Аът шалбалаары»

Өскус-оол:Дангына кайывыс чер-ле ченчен-мерген эвес чеченежий кааптаалы мени дынна чеве!

1 деп чул

-Хоорайывыс бир узун хоолайындан ыш унмес болза, каът бажын  чылыыр деп бе?

2-деп чул

  -ийи карак  биле  коргенин  уттур  деп   бе?

3-деп чул

Уш дашты салыпса ожук дажы болбас деп бе?

4-деп чул

ийи каът садигивиске ийи каътты немей тутса  дорт каът  болбас?

деп бе?

5-деп чул 

Бир холда беш салаа  бар эвес деп бе?

6 –деп чул 

-Алды арганы  ажыглаза  моге болбас деп бе?

7-деп чул-

7-ди акшага 7-ди акшаны катса кара хлеб  ортэ?

унмес деп бе?

8-деп чул

-Хоорайывыска 8 каът бажынны тудуп болбас деп бе?

9-деп чул

-9 чузун малды азыраза тодуг –догаа болбас деп бе?

10-деп чул

-бешке бешти  катса он деп сан унмес деп бе?

Өскус-оол, Дангына: Кайывыс-даа чечен-мерген-дир бис.Чечек черде,чечен менде!

Караты-Хаан:

Оран -Тандым оршээ!

Одум көзум оршээ!

Арат чонум менди-чаагай

Аал малыннар онча менди

Аш чут корбейин

Амыр чаагай бодаразын!

Кадын:

Чолукшуп-даа ойнап хоглеп хоорештивис

Чоннувстун Шага-Найыр будуузунде

Эрги чылды удевишаан

Чаа чылды уткуулунар

(Улу чылы кирип келир)

Хой чылы: - Амыр-ла бе уруглар !

Уруглар: - амыр-ла амыр !

Улу чылы:Бээр менче дыннанар,

Будун чылды силерге

Бугудеге баран болдум.

Мени танып корунерем

Кайы чылдын демдээ-дир мен уруглар?

Уруглар:-Хой!

Хой чылы: Мен анаа хой эвес, эртип турар хой чылынын демдээ-дир мен. Силернин удеп турар чылынар-дыр мен. Силернин–биле байырлажыр өйум келди уруглар, чоруур бертинде уруглар биле ойнап-хөглеп алыр дээш келдим.

Башкарыкчы:Хой чылы чоруур бертинде бистин биле ойнап-хөлеп алырдээш дээш келген-дир, уруглар. Хой чылы биле солун оюндан ойнаалынарам че!.

                                        Оюн: «Өртеннэжир»

Хой чылы: Ажыл-херээм будурдум

Ам мээн чоруур өйум келди

Эки ойнап-хөгленер уруглар, байырлыг !

Хой чылдын бергелерин

Мен-даа,сен-даа кым-даа утпас

Хой  чылы солушту

Экилерин шыгжап аалы.

(Аялга адаа-биле Мечи чылы кирип келир).

Башкарыкчы:

Кузеп манаан чылывыс

Мечи чылын уткуулунар

Бак-ла чуве ынай турзун

Бай-ла чуве бээр турзун!

Мечи чылы: Шагаа- биле амыр-менди эргим чонум! (мөгейер)

Шагдан тура маннаанынар

Чаа-чыл-даа моорлап келдим

Мечи  чылы силерге мен

Уутунмасулуг олча кежикти

Өг-буленерге өөрушку маннайны,

Сөнневишаан чедип келдим

Өскус-оол:

Шагаа хуну моорейлиг

Адыг-чарыш маргылдаалыг

Чадан адып,багданкагаал

Адааннажып моорейлежиил!

- Чылан  чылы-биле багдан тыртыжыпкаар-дыр уруглар. Кайывыс куштуг эвес бис,корээлинер, улу-чылы куштуг бе,азы мен  бе.

Оюн «Баг тыртыжары»

(Мечи чылы-биле Хаан баг тыртыжар. Хаан  уттурупаар).

Караты-Хаан:

-Оо,Мечи чылы куштуг болбайн канчаар, будун чылдын кучу-кужу синген болганда. Ынчангаш тынчаа унуп келген уткуп аланган Мечи чылывыска бугу-ле чуулдер эки болзун-деп йөөрээп каайн уруглар.

Башкарыкчы:

Чолукшуп-даа ,ойнап –хөглеп хөөрештивис

Чонувустун шага байыр–найырынга

Сеткил-сергек омак-хөглуг кириштивис

Черивисте өөрушку дег узулбезин !

Чаа-чылда чаа часты уткуп ооштаан

Шагаавысты келир чылын катап эргиил !

Шагаавыстын уламчызы даштын дагдан бадып чунгулаалынар уруглар!.

(Байырлал доостур).