Статья на тему "Кеше исемнәре тел белемендә һәм әдәбиятта"

Кеше исемнәре тел белемендә һәм әдәбиятта

1.Исемнәрдә булган лексик күренешләр.

а) исемнәрнең мәгънәви яктан синонимлыгы.

Алынма исемнәрнең дә бер өлеше мәгънәви яктан төп татар исемнәрен кабатлап, синоним исемнәр ясый. Мәсәлән, татар исеме Арслан, русларда -Лев, Аслан – инглиз телендә, Хәйдәр, Канзәфәр – гарәпләрдә, Ширгали- фарсы телендә. Борынгы төрки телендә - Руслан. Бу исемнәр барысы да арслан мәгънәсендә йөриләр.

Синоним - исемнәргә мисаллар таблицасы.

Гарәп исемнәре

Фарсы исемнәре

Бүләк

Һадиә, Наилә, Тәскирә

Ядкәр

Котлыбай, Ураз

Сәгадәт, Бәхет

Фәрвәз,Фәрвәҗ

Көнбикә

Шәмсениса

Мәнәвәрә, Раушания

Юлдыбай

Сәфәрбай

Илгизәр

Юлдаш

Сәфәр,Сәхиб

Илгиз

Сылу, Гүзәл

Вәсимә,Ямал,Бәдига

Бикә

Ниса

Бану, Биби

Азат

Ахрәр

Бу таблицадан алынма исемнәр лексик-семантик яктан чын татар исемнәренең мәгънәләрен кабатлап килгәнен күрәбез. Шуңа күрә исемнәрдә синоним күренеше барлыкка килә дия алабыз.

б) исемнәрдә омоним күренешләре.

Ләйсән- ул язның беренче яңгыры. Менә шул яңгыр исемен кешеләр балаларына кушалар. Матур исем.

Зөһрә- йолдыз исеме, димәк , бу исемнең мәгънәсе яхшы.

Зифа- матур буйлы, зифа буйлы.

Булат- тимернең югары сыйфатлысы. Яхшы мәгънәле исем һ.б.

в) исемнәрдә антоним күренешләре.

Акбаш-Карабаш, Яхшыбикә-Яманбикә һ.б.

2. Исемнәр әдәбиятта ничек чагыла.

а) Язучылар исемнәр турында.

«Сабыйга исем эзләгәндә,ул исемне җыйнак, җиңел әйтелешле, яхшы мәгънәле булырга тиешлеген истә тоту зарури». ( Гамзат Цадаса)

«Исемсез кыз»

Җирдә яши кешеләр

Исем алып, ат алып.

Исемсез кала алмый

Хәтерләрдә сакланып.(Фәнис Яруллин)

б) Исемнәр җырларда да яңгырый.

Исемең матур. Кем куйган?

Сине күреп кем туйган? «Рәйхан»

Бибинур, Бибинур,

Кояш сиңа сипкән нур. «Бибинур»

Зимфирәкәй, кемгә гөлләр өздең

Арышларда йөргән чагыңда? «Зимфирәкәй»

Шулай ук «Раушаниям», «Рамай», «Ләйсән», «Галия», « Гөлнара», «Зөлфия»һ.б. җырлар да бар.

в) Исемнәр табышмакларда

1.Азиядәге бер тауның исемен алам,беренче иҗеге әйбернең төсен белдерә, икенче иҗеге-йорт хайванының исеме. (Алтай – тау исеме)

2. Көндез – кыз, төнлә - егет.( ай һәм кояш – күк җисемнәре атамалары.)

3. Беренче иҗеге – боерык фигыль.

Икенче иҗеге – атау җөмлә.

Икесе бергә - кыйммәтле металл исеме.( Алтын)

4.Төшсә суга, батмыйдыр,

Ут кабынса, янмыйдыр,

Күмсәң җиргә, чермидер,

Беләсезме, ул нидер?

5.Әйбергә дә ябышкан,

Дөньяга да ябышкан,

Сиңа да ябышкан,

Миңа ябышкан.

6. Бер җиз комган

Бар җиргә дә кунган, ябышкан.

7.Йомшак тәнгә тәңкә ябышкан.