ТІЛДЕР – МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ ҚАРЫМ - ҚАТЫНАС НЕГІЗІ

ТІЛДЕР – МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ ҚАРЫМ - ҚАТЫНАС НЕГІЗІ

Советова Гульнур Алматовна

Қарағанды гуманитарлық колледжі

Мемлекет аралық байланыстардың кеңеюі, жаһандану процесінің күшеюі мәдениетаралық қарым-қатынас сияқты қоғамдық феномен әкелді.

Әр мәдениеттің өзіндік тілдік жүйесі бар, сөйлеушілер соның көмегімен бір–бірімен қатынасады. Мұнда тіл адам өмірінің түрлі салаларында-өндірістік, қоғамдық, рухани салаларындағы қызметінің нәтижелерінің жиынтығы ретінде анықталатын мәдениеттің құрамдас бөлігі. Алайда ойдың өмір сүру формасы ретінде, ең бастысы, қатынас құралы ретінде тіл мәдениетпен бір қатарда тұр. Тіл көріністің осы ерекшеліктерін дамыту мен бекітуде үлкен роль атқарады: тіл арқылы қоршаған әлем бағаланып, түсіндіріледі. Ақиқаттың түрліше түсіндірілуі тілде көрініс тауып, тілдің көмегімен беріледі.

Кез келген халықтың мәдениетінде тілдің мәні өте зор. Тіл-мәдениеттің айнасы, онда адамның маңайындағы нақты әлем ғана емес, халықтың менталитеті, ұлттық мінезі, әдет – ғұрпы, салт – дәстүрі, моралі, нормалар мен құндылықтар жүйесі, әлем суреті кӛрінеді; Тіл-мәдениеттің қамбасы, себебі белгілі халықтың жинақтаған барлық білімі, шеберлігі, материалдық және мәдени құндылықтары оның тілдік жүйесінде – фольклорінде, кітаптарында, ауызша және жазбаша сөздерінде сақталған; Тіл-мәдениетті жеткізуші, себебі ол ұрпақтан ұрпаққа тіл арқылы беріледі. Балалар инкультурация үрдісінде ана тілін үйренумен қатар алдыңғы ұрпақтың жинақтаған тәжірибесін де меңгереді; Мәдениет-әлемді қабылдау құралы, сондай – ақ сол әлемнің құрылымы. Онда әр халықтың тарихының өзгешелігін танытатын бірегей, айрықша сипат бар. Қорыта айтқанда, белгілі бір қоғамда тілдің, мәдениеттің жиынтығы сол қоғамның одан әрі дамуына, басқа адамдармен қатынас және араласу үшін алғы шарт болады.

Кез келген елдің тілі мен мәдениеті  өз деңгейінде күрделі де, сан қырлы сипатта болып келеді және ол әлемнің тілдік бейнесін жасауға негіз болады. Ал әлемдегі халықтар мен мәдениеттердің өзара қарым-қатынас орнатып түсінісуі мәдениетаралық коммуникация теориясының пайда болуына негіз болды. 

Көп мәдениеттілікті білу, олармен қарым–қатынас жасауда дайындықты қамтамасыз етеді. Көп мәдениетті кеңістік мәдениетаралық қарым-қатынас процесінде қалыптасатынын атап өту керек. Х.Томас оған төмендегідей анықтама береді. Белгілі бір тұлға басқа мәдениеттің адамдарымен 80 қарым-қатынас жасауда олардың өзгеше қабылдау,таным, ойлау жүйелерін,олардың мінез-құлықтары және құндылықтар жүйесін түсінуге тырысып, өзінің мәдени жүйесіне жаңа іс тәжірибелер алмасып, өз мәдени жүйесін бӛгде мәдениетке сәйкестендіруін өзгертуге тырысқан жерде көп мәдениетті білім орын алады. Көп мәдениетті білім өзге мәдениетті таңдау мен қамтып зінің жеке мәдени жүйесін талдауға ықпал етеді. Ресей зерттеушісі А.В.Шафрелков көп мәдениетті білімнің белгілі бір қоғамдағы бар барлық әртүрлі мәдени құндылықтар,норма, үлгілер мен мінез – құлықтар түрлерін сақтауға және дамытуға бағытталғанын және оның әртүрлі мәдениеттердің өзара әрекетіне және диалогтар принципіне негізделетінін растайды.

Қазіргі таңда мәдениеттердің бірін-бірі ӛзара дамыту мақсатындағы өзара қарым қатынастары мен ӛзара тәуелділіктің күшею процесі орнығып отыр.

Мәдениетаралық қарым-қатынас екі құрамдастастан – тіл мен мәдениеттен тұрады. Қазіргі коммуникативтік кеңістік күрделі жүйеден тұрады, онда негізгі орындардың бірі қарым-қатынастың әр түрлеріне тиесілі. Себебі адам өзін әр түрлі жағдайларда түрліше ұстайды, сөйтіп әрбір жеке жағдайда басқа адамдармен ерекше қатынас орнатады. Сонымен қатар қарым-қатынастың сипаты мен ерекшеліктері ақпарат беру құралдарымен, тәсілдерімен, коммуникация субъектілерімен, мақсаттарымен және басқа кӛптеген себептермен анықталады. Қарым-қатынастың төмендегі түрлерін атап көрсетуге болады: этника аралық, іскерлік, әлеуметтік, халықаралық, тұлғааралық, бұқаралық, мәдениетаралық және басқалары.        

Тілдік қатынас (коммуникация) әр түрлі қоғамдық қатынастардың нәтижесінде адамдарға тән ойлау арқылы жарыққа шыққан сөйлесімнің тіл арқылы жүзеге асуы, яғни адамдардың аса маңызды қатынас құралы болу – тілдің негізгі және елеулі функциясы. Ал мәдениетаралық коммуникация жай қатынас құралы емес, түрлі мәдениет иелерінің арасындығы қатынас құралы ретінде қарастырылады, бұл - коммуникация үрдісіне культурологиялық көзқарас тұрғысынан қарауды қажет етеді. Ол түрлі тілдік қауымдастықтар өкілдерінің арасында өзара түсіністікті қамтамасыз ететін болғандықтан  олардың  тілдік және мәдени деңгейлерінің өзара тең дәрежеде болмаса да шамалас болғаны абзал. Түрлі мәдениет өкілдері арасындағы мәдениетаралық коммуникацияның тиісті деңгейде өтуі көбіне жағдаяттық контекске байланысты болады. Ұлттық мәдениет, ұлттық мінез-құлықтыңкөріністері коммуникацияның арқасында өрнектеледі. Коммуникацияның ауызша және ауызша емес символдары белгілі бір халықты, оның сипаттарын, мәдениетін, салт-дәстүрін айқын сипаттап береді. Мәдениетаралық коммуникацияда мәдени шегараның болуы негізді.

Мәдениетаралық қарым-қатынасқа түскен әрбір коммуникант өзін және әңгімелесушісін «өзінікі» және «бөгде» деп қарастырады. Мәдениетаралық қоммуникацияда коммуникант өзін еркін сезіну үшін өзімен тілдік қарым-қатынасқа түскен өзге ұлт өкілінің тек тілін ғана емес, сол ұлттың (елдің) мәдениетін, салт-дәстүрін, ұлттық мінез-құлқын білуге тиіс.

Қорыта айтқанда, лингвомәдениеттану мен мәдениетаралық коммуникация тіл үйренушілерге тілді ғана емес, сол елдің тарихын, мәдениетін салт-дәстүрін, рухани болмысын білдірту арқылы тілді меңгертудің маңыздылығын алға тартатын лингвистикалық сала. Тіл үйренушіге ұлттық мәдениеттің бояуын түсіндіру,ұлттық мінездің қырларын ашу, ұлттың тарихы мен мәдениетін паш етудің бір жолы – лексикалық бірліктердің прагматикалық мәнін ашу, сол арқылы тіл үйренушінің елге, халыққа, тілге, мәдениетке, салт-дәстүрге деген қызығушылығын ояту.

Пайдаланған әдебиеттер

1. Персикова Т. Н. Межкультурная коммуникация и корпоративная культура. – Москва, 2002. – 168 c.

2. Садохин А. П. Межкультурная коммуникация: Учебное пособие. – Москва: Альфа-М, 2004. -244 c.

3. Тер-Минасова C.Г. Язык и межкультурная коммуникация. – Москва, 2000. – 82 с.

4. Бурак А. Л. Translating Culture: перевод и межкультурная коммуникация. Этап1: уровень слова. – Москва: «Р. Валент», 2002. – 89 с.

5. Гудков Д. Б. Теория и практика межкультурной коммуникации. – Москва: ИТДГК «Гно- зис», 2003. – 237 с.

6. Мәдениетаралық коммуникация бойынша практикум /құраст. Омарова Р. А., Кен- жетаева Г. К., Демесінова Г. Х., Мағзұмов Х. Б. ― Павлодар, 2007.