Внеклассное мероприятие на марийском языке "Шыман ончалам мый авамын шинчашке"

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

 Средняя общеобразовательная школа села Чишма

муниципального района Бирский район Республики Башкортостан

План-конспект внеклассного мероприятия,

посвященный Международному женскому дню 8 марта

«Шыман ончалам мый авамын шинчашке»

(5-7 классы)

Шыман ончалам мый авамын шинчашке

Цель: 1.Тÿнямбал ÿдырамаш кече дене палдараш.

            2. Аван вий-куатшым ончыкташ.

            3. Ава дек йöратыме, пагалыме, аралыме кумылым ешараш.

Оформлений: ава нерген калыкмут-влак, ава да йоча сÿрет, ава нерген книга выставке, презнтаций

Эртарыме радам.

1-ше вÿдышö.         Кынелза чылан да колыштса

                                  Тÿня тÿњалтыш кондымо мутым.

                                  Тиде мут пеш чот тошто, а вийже ялт юзо!

                                   Кынелза! Чылан рыњ шогалза!

                                   Тиде мут нигунам ок öндале!

                                   Тиде мут сандалык пыжаш!

                                   Тиде мутышто илыш тÿњалтыш!

                                   Кынелза! Мый ойлем тудым раш:

                                   АВА!    

2-шо вÿдышö. Тиде мутым тÿняште ик айдемат пелештыде кодын огыл. Чыла йылме дене тудо ик семынак ныжылгын йоњга: ава, мама, мам, мути…

1-ше вÿдышö.         Тачысе пайремнам Тўнямбал ўдырамаш кечылан пöлеклена. Уло тўнямбалне 8 Март ўдырамашым аклыме, пагалыме кече семын палемдалтеш. Вожшо тудын акрет Римыш нањгая. Юнона мландавам пеш пагаленыт. Тудо калыклан сай игечым, поян лектышым, пиалым пöлеклен. Тудлан сўан, аза шочмо годым кумалыныт.

Тыгак 8 мартыште 1857 ийыште Нью-Йоркышто пашазе ўдырамаш-влак икоян улмыштым ончыкташ, протестым каласашлан тӱшкан урем дене эртеныт. Нуно паша жапым иземдаш, пашадар оксам кугемдаш йодыныт. Погынымашым шалатеныт.

    2-шо вÿдышö. 1910 ийыште Копенгагеныште Тўнямбал ўдырамаш-влакын конференцийыштышт Клара Цеткин 8 мартым Тўнямбал ўдырамаш кечым ышташ йодын. Тудо ўдырамаш-влакым икгай праван лияш, йорлылык ден кучедалаш манын йодын.

      8 март Тўнямбал пашазе ўдырамаш-влакын шке правашт верч кучедалме кечылан чотлаш тўњалыныт.

     Кызыт 8 март – тиде ўдырамашым пагалымым ончыктышо шошо пайрем, тиде аван пайремже.

                    Лум лончо кеч кўжгö

                    Пўнчер чодыраште,

                    Пушењге тўњат

                    Кызытеш ок лакем, -

                    Пуэм авамлан

                    Мый пеледыш аршашым,

                    Пеледыш аршаш-

                    Шергакан пєлекем.

1-ше вÿдышö. Кажне секундышто туняште 3 айдеме шочеш. Икымше шÿлалтышыже, ончалтышыже,  шинчавÿдшö, воштылмашыж гычак ава йочан илышыж дене илаш тÿњалеш. Пуйто тидланак гына тудо ош тÿняшкыжат толын. А йочалан аван кажне шÿлалтыштыже кÿлеш.

   Кузе кече шке шокшо кечыйоллаж дене мландым вÿдылеш, тугак аван йöратымашыжат йочан илышыжым ÿмыр мучко ырыктен шога.    Ава шке йочажым илыш умылаш, сай ден осалым ойыраш, тÿнян сöраллыкшым шижын мошташ туныкта. Тиде огыл мо тÿням куча? Тиде огыл мо тукым кокласе кыл?

   Аван шÿмжö эн шыма да поро, кидше эн пушкыдо да ныжылге. Эн ÿшанле чонжо. Аван ыштен моштыдымо пашажат уке дыр.

   Тудын тутко шÿмжö чыла шижеш, ушыжо чыла нерген шона, чонжо чыла верч ойгыра.

   Василий Дмитриевын «Ава» почеламутшым колышташ темлена.

Ава – могае ныжылге шомак.

Ава – эн первый ойлымо мутем…

Ме тиде мутым эреак шыман

Каласена, чон кумылнам пыштен.

Ава шум-чон ок йукшо нигунам,

Эреак шошо  семын пеледеш,

Да кече гае шокшыж ден мемнам –

Кеч-куш она кай – порын леведеш.

2-шо вÿдышö. Ава йочаж верч илышыжымат пуаш ямде. Икшывыже темше, таза, весела, пиалан лийже манын, чылажымат ышта. Ава тиде кугу тÿняш тöрза. Тудо тÿня сöраллыкым почеш: чодыран да олыкын,  кечын да тылзын, шÿдырын да каван. Тиде шинчымашым йоча эн ончыч ава деч налеш да ÿмыржö мучко ок мондо.

   Альбертина Иванова шкежат ава, садлан тиде тема тудлан моткоч лишыл. Шÿм вошт колтен, тудо ты темым почеш. «Ава кид» почеламутым колышташ темлена.

Адак сирень шыман тÿкалтыш

Лоза копаж ден окнашкем,

А ушыштем – тура тошкалтыш,

Авам ончале шинчашкем.

Кÿзем. Шÿмем кÿлтка лекшашла,

Кизамым тудын дек шуем…

Вет илыш курыкыш кÿзашак

Ава ÿнарым пöлеклен!

Садлан чолган мый ÿмыр мучко

Эртем. Шÿртнем гын, кынелам.

Ок чаре нимогае шучко,

Мый илыш кÿкшытым налам.

Садак шинчам авай воктеке,

Копашкыже таем вуем…

Тыгак ушнен вÿд мланде дене,

А Мланде Кече – ик ушем.

1-ше вÿдышö. Аван вий-куатшым нимо денат тањастараш огеш лий. Ава шке йочаж верч тулыш, вÿдыш пураш ямде. Кÿлеш гын, кÿ пырдыжым шалата, шке шÿмжым пöлекла. Айста меат шке аваналан куштымашым пöлеклена.

(Марла куштымаш).

2-шо вÿдышö. Авалан мланде марте вуйнам савена. Изи годым тудын деч поснаже иленат огына керт. Но, кугурак лиймек, шке йöратымашнам шылтена. Ончыкташ мондена,торжалык дене петырена, нелеш налына. Сурт гыч лектын кайымыда годым шарныза, ава вуча. Ава чон ойгыра.

 Нелылыкыш логалыда гын, поро ой-канаш дене полша, осал паша деч арален кода. Ава нигум шке йочажлан осалым ок шоно. А те нигунам шке авадам торжа шомак дене эмгатен огыдал? Йоњылыш, осал шомакым ойленда гын, жапыштыже тöрленда мо? Палыза, ава чыла проститла, но ÿмыржо гына мыняр-гынат кÿчыкемеш. А мом ыштыман, кунам торжа шомак дене аван кумылжо вола? Тÿњалтышлан ю шомак-влакым палаш темлена.

1-ше вÿдышö.                            - Ку курыкат вик лапканеш,                                                             

Кунам шомак ты йоњгалтеш.   (ТАУ)

       - Пöлеклем чыла мый, нал,

Кунам ойлет: …   (ВУЕШ ИТ НАЛ)

        - Каем гын пöрт гыч лектын,

Ойлен кодем: … (ЧЕВЕРЫН)

        - Ава шула, кунам ойлем,

Кузе мый тудым …(ЙÖРАТЕМ)

        - Кунам эрдене мый ужам,

Ойлен колтем шыман  … (САЛАМ)

2-шо вÿдышö. Юзо мут гына огыл, пашаште полшымо аван чонжым куандара. А кузе те мöњгышто аваланда полшеда? Кастене, паша гыч толмеке, авада диваныш возын каналтен кия, але, вольыкым ончен, кочкаш шолтен, пöртым эрыктен, пелйÿд марте куржталеш? Шарныза, те гына тудын пашажым куштылемден кертыда.

1-ше вÿдышö. Кунам ава йывырта? Теве нунын вашмутышт:

·         Кунам эргым але ÿдырем эрдене школыш кайымыж деч ончыч вакшышым поген, пöрткоргым эрыктен кода.

·         Кунам мыйын йодмемым вигак шукта.

·         Кунам икшывем поро, мыйым умылен моштышо.

·         Кунам эргым ваштареш огеш кычкыре.

·         Куна эргым але ÿдырем моктат.

·         Кунам йочам йодеш: «Авай, ноенат вет, мо дене полшаш?»  и т.м.

2-шо вÿдышö. Ме кушкына, лишыл ењым шагал годым шоналтенат она шуко. А вет мемнан кушмына дене пырля аванажат шоњгемеш, ÿмыржö кÿчыкемеш. Садлан аван тазалыкше нерген шоналташ ида мондо. Тидын нерген поэт деч ныжылгын нигö ойлен огеш керт. Михаил Делянов «Пу кидетым, авай» почеламутшо дене тидым пеш чын каласен.

Пу кидетым, авай, итак вожыл!

Кошкен манын ойлаш итак тошт.

Учо ењла ом шогылт, ом воштыл,

Ом йöрате ончаш парня вошт.

Пу кидетым, авай, итак вожыл,

Тудо туртын, иземын гынат,

А вÿргорно, ужам: кÿртньывоштыр,

Раш волгалтын, шинчаш палдырна.

Пу кидетым, авай, итак вожыл,

Кидет лийын уста да шыма.

Вет шукталтын, ой-ой! Мыняр сомыл! –

Ўмыр корно гына раш пала.

Пу кидетым, авай, итак вожыл,

Кидет дене кертат кугешнен.

Жапын-жапын шижат тудын коржмым,

Паремдет шÿм тураш лишемден.

Пу кидетым, авай, итак вожыл,

Копам дене мыят ырыктем.

Тыйын кид шыматен неле годым –

Илем шижын тачат чоныштем.

1-ше вÿдышö. Ава – юмо, суксо. Тудо илышым  мланде ÿмбалне куча. Ава нерген моткоч шуко калыкмут уло. Кузе те нуным паледа, терген ончена. Мый тÿњалам, а те кошартеда.

Ава деч кугу… (от лий).

Ава деч ласка …(иктат уке)

Ава чевер кече да …(кава)

Ава вурса гынат… (йöртаен вурса)

Ава кумыл лай …(порсын ден кумо)

Аван шÿмж öкече …. (дечат шокшырак)

2-шо вÿдышö. АВА! Мутшак муро семын йонга. Тиде мурызо, композитор-влакын эн йöратыме темышт. Мурын куатле мутшо, ныжылге семже аван чонжым савыра, шÿм-кылже лывырга. Меат айста аваланна мурым пöлеклена.

(Такмак-влак)

1-ше вÿдышö.  Мутат уке, АВА – тÿняште эн кугу Айдеме.

   Нине йодыш-влаклан вашмутым пуыза.

- Кöн тынаре шÿмжö сае,

Шокшо, пушкыдо, ласка?

АВАН!

- Шочшыж верчын шÿшпык семын

Кöн йÿдомыжо уке?

АВАН!

- Кöн тынаре поро кумыл,,

Курымешлан ок мондалт?

АВАН!

- Патыр воин-эрге-влакым

öо тыге ончен куштен?
АВА!

- Шочмо-кушмо шерге мландым

Кö саклен илаш куштен?
АВА!

- Кö тынаре лишыл, сае,

Шокшо кумылан, ласка?

АВА!

- Курым мучко кече гае

Кö тынаре шымата?

АВА!

2-шо вÿдышö. Шуко сылне ойым ава нерген колыштна, ойлышна. Айста ава нерген эпитет-влакым иктыш чумырена. Ава могай? (Шыма, ныжылге, поро, ласка, йöратыше…)

1-ше вÿдышö.  Ава деч кугу иктат уке. Тÿняжат ава деч тÿњалын. Ида мондо тидым.

   Мероприятийнам Михаил Якимовын шомакше дене кошартыме шуэш:

Тек эре кава лийже канде,,

Тек эре пеледалт шога мланде,

Тек эре лиеш сай авана,

Тек эре ме пырля лийына.

Ава кумыл – пелед толшо шошо,

Ава шÿм – келшымаш,  куатна

Ава – тиде тÿнян илыш вожшо,,

Аван вий ден пöрдеш мландына.

   Йöратыза, пагалыза, чаманыза, аралыза авадам!

   Чылаландат пеш кугу тау. Вес гана вашлиймеш. Чеверын!

.