Төрсн, өссн һазрм – тег,
Төрл-садм, үрдм энд.
Эднәс эңкр юмн нанд
Эн делкә деер уга.
Хальмг Таңһчин олн-әмтнә шүлгч Нуура Владимирин далн тавн насна өөн таңһчд өргмҗтәһәр темдглглҗәнә. Нуура Владимир-хальмг улсин шүлгч. 1938 җилд Yлдчнә Әәмгин. Буһу хотнд багшин өрк-бүлд төрсмн. Хальмгуд Сиврүр туугдхд эн тавта бәәҗ. Сиврт сурһуль дасад эдл-ахун механизаторин училищ төгсәнә. 1957 җилд Хальмг Таңһурн ирнә. Энүнә түрүн шүлгүднь хальмг улсин амн үгин зөөрлә өөрхн залһлдата.Нуура Владимирин кесг шүлгүдин түүрвәч.
Урдк болн эндрк цаг, эндрк өдр, төрсн һазр-усн, улсин күңкл оюн-билг, күн болн әмдрл, йиртмҗ шүлгләнә һоллгч төрнь.
Күн көрстә һазр деер бәәдг, һазр деер әмдрдг йоста. Кен күн болһнд эн һазр деер нег эңкр шуһу, булң бәәдл – тернь төрсн, эврә һазр-усн (хотн, худг). Эврә һазр-усна шим-шүүснә күчәр, уур-аһар киилҗ бооҗад, өсәд, «һарнь – һанзһд, көлнь дөрәд күрәд», күн болдг мөн.
 |
Зуг күн болһнд өссн-боссн һазраснь өөрхн, эңкр юмн уга.
Энүнд худл уга: хальмг күүнә эңкр һазрнь – эң зах уга тег. Төрсн һазр аав-ээҗин гер өвкнрин һазр. «Теегәсм юмн салһҗ чадшго» гидг шүлгт түүрвәч иигҗ келҗәнә:
Намаг хортн биш – үкл
Нарта теегәс салһҗ чадшго.
Төрскн дурго болх йовдл
Төрүц эн насндан һарһшгов.
Мел андһар төвҗәх мет бадг шүлг. Кииснь, кишгнь, әмнь теегтә холвата, тегәдчн шүлгч теегән магтна, буульна, амн үгән өгч, андһарлҗана.
«Ора болн җора орчлңд», өргн у хальмг теегт улан цус шиңгрәсн ор һанцхн, элк урсхсн өөрхн, зүрк зууньрулсн халун, чееҗ герлтксн цегән нег хотн Нуура Владимирин хәәртә одн, темдгтә төрсн һазр.
Җирһлин берк амтн орсн
Җиңнсн дууһинь соңсх болһн
Ɵрчим әмтәхн седкл телҗ.
Хурц үг хәәлһнд, оллһнд уул келән медлһн-диилврин нег үүднь.
Теегин үрнә чееҗәс үүдәгдсн эн үгмүд өвкнрин авц-бәрцин ашнь медүлсн деерән, уул келнә босхмҗин нег түлкүр зааҗана.
Ишкә герт бәәсн өвкнр
Кишгән келнә билгәр үлдәҗ.
Төрскн келн гисн – өвкнрин уул келн, экин келн болдг, тегәдчн төрскн келн – хальмгин үн уга билгнь. Төрскн келн – улсин хамгин эңкр, хәәртә ик байн зөөр. Эн экин келндән кен болвчн дурта.
Уул хальмг келнә седв Нуура Владимирин шүлгләнд чигн сергәгднә. Хурц болн ахр янзта шүлгүднь энүнә туст сән герч болна.
Туслң уул хальмг келнә туск хойр ахрхн шүлг Нуура Владимирин урн бүтәлд харһна. Эн хойр шүлг нег зүүтә, керсү нег ухата, нег күслтә – күүнд төрскн келнәс эңкр юмн уга.
Түүрвәч келнә чинриг айта гидгәр илдкҗ чадҗ. Күн төрлһтнә онц темдгнь – келн, тегәд келн күмнд ямаран туста, олзта, ямаран нилчтә болдгиг эн дурдҗах шүлгт иигҗ медүлсн бәәнә:
Кен медлһн – нутг секлһн,
Ке-сәәхнәр бийән тетклһн.
Олц тоотн орминь илм,
Очр чолунас даву мергн.
«Кел медлһн – нутг секлһн» - яһсн сәәхн үгви?! Эн ахрхн товчта зәңгд ямаран нәрн гүн ухан тогтсн болх. Утхинь цәәлһхлә, кемҗән уга күүндвр һархмн. Умшх, соңсх болһн сонр болчкад, сенр, сәәхн болчкад, шин, кенд болвчн медгднә, күүнә дотрк седкл булана. Ончта сән деерән олмһа келтә эн шүлг – түүрвәчин ик олвр, билгин йоста диилвр.
Келән һәәлсн, уул келән мартсн күүнә седкл сергәх сүв-селвг болм шүлг гиҗ медгднә.
Бас нег шүлгин нернь «Төрскнә келн», эннь тавн бадгас үүдәгдсн бәәнә.
Аң, шовун – әмтә тоот
Алдл уга келән аңхрна.
Түмн җилә тууҗан кристалл
Түрмҗ
уга сәәнәр тодлна.
Нүдәрн үзҗ, һарарн бәрҗ болх юмнла дүңцүләд, түүрвәч келнә чинриг зөвтәһәр медүлҗәнә. Кристалл гиснь – берк үнтә шил чолун.
Эндр келән мартснь – төрскндән
Эңкр үрн болҗ чадхий?
Хагссн оңһц аюлас эзән
Харсҗ, үкләс авч һархий?
Уул экин келндән хару күүнә санан-тоолвр эн бадгт келгдҗәнә.
Мөрнәннь хурдн, тохма цевринь
Медҗ, эцк ардан үлдәлә.
Тедү метәр келнә хурцынь
Төв, сенр шүлгтән хадһлнав.
Әм өгсн эк, теҗәл өгсн һазр, өвкнрин билг болсн экин келн – һоллгч төр.
Дүринь багтах үгәр төрҗ,
Дүмбр кергинь мөңкрүлхәр седнәв.
Үгим әмтн тодлсн болхла,
Үйдән нөкд болсн темдг.
Товчлад келхлә, эн бадг шүлгин утхнь Нуура Владимирин урн билгләнә идәһинь, чинринь медүлҗәнә.Энүнд цәәлһвр керг уга, умшач ухалад, ашинь зөвтәһәр үнлх.
Төр-седвнь кесг: урдк
болн өдгә цаг, хальмг тег,өвкнрин күңкл оюн билг, хәләц, заңшл, дурн, бичкдүдин
делкә, уул хальмг келн, күн болн әмдрл. Нәрн шинҗтә шүлгч уул хальмг келндән
икл харута: «Бумбин орна сүмсн болсн, бурхна билгин дееҗинь авсн, өөрдин келнә
айс мини өрчд даңгин нар урһана. Хаврин хурын цевринь, хар булгин серүһинь, көк
ноһана шиминь авсн келн яс-үсәрм орҗ ирхлә, ям-гемән мартҗ баһрнав.
Хорта сүринь шантрадг, хорын тәәлвр болдг мини өвкнрин келн нанд чидл урһана».
Кел медлһн – нутг секлһн,
Ке-сәәхнәр бийән тетклһн.
Оцл тоотын орминь илм,
Очр чолунас даву мергн.
Күн төрлһтнә онц темдгнь – келн. Энүг эн дөрвн мөр йир төвәр медүлҗәнә. Уул келн гисн – өвкнрин келн, экин келн болдг, тегәд чигн төрскн келн – хальмгин үн уга билтнь, хәәртә, кемҗәлгдшго байн зөөр.
Шүлгин утхиг цәәлһхлә, бүкл тууҗ болхмн, олмһа умшач эврән ухалх гиһәд, санаһан иим үгәр медүлҗәнә.. Әм өгсн эк, теҗәл хәәрлсн һазр, өвкнрин билг – уул келнә күчнд. Иим санан-тоолврта, үгтә шүлг хальмг күүнә чееҗәс үүсх зөвтәнь ил медгднә. Шүлгч – йоста хальмг эркн негнь:
Йоста залу күүнә авц
Эмг экәсн баһдан даслав.
Эрдмин булг – тууляр ээҗ
Элким девтәҗ, намаг өсклә.
Билгләнә хаалһдан олн төрмүдәр бичдг шүлгч: йиртмҗин тускар йир нәрнәр, ухан-седклән тәвҗ бичнә. «Модн болн күн» гидг шүлгтән модн яһҗ урһдгиг медүлнә – модн һазрас урһна, орань теңгр тал сунна, болв модна уңгнь, сорлт мет, тәвлго бәрнә, һазр деер бәәх әмтнә үрднь оддур ниснә. Цагнь болад, модн һазрур унна, хагсу модн дәрвкҗ шатна. Күн болхла җирһлиннь туршарт асҗ, нернь туурна.
Күүнә заң-бәәрин тускар, күүнә келсн үгин тускар соньмсулҗ бичнә. «Үгин күчн», «Зөвтә үгд зүркн хандг» гидг шүлгүдинь умшхд йир соньн. Үнн седкләсн келсн үг буру хандсинь зөв эргүлдг гисн уга шүлгүдтән медүлҗ бичнә. «Зөвтә үгд зүркн хандг, зүркн байрлдг, зөвтә үг зөөрәс даву тусан күргдг», - гидг уха зааҗана.
Эндр Нуура Владимир – хальмг улсин шүлгч гидг цолта, зокъялч, зальта үгтә седкүлч, Әрәсән Федерацин болн Хальмг Республикин сойлын көдләч – далн тавта болснднь манд ик байр.
Хальмгин урн үгин билгләнд гүн ухани үндстә, байн хурц келтә, нигт утхта үүдәврмүд зокасн, иткмҗтә эврә умшачан авчксн нертә шүлгч Нуура Владимирин далн тавн насна өөнин байринь хувалцҗ, әрүн седкләсн йөрәҗәнәв:
Атхсн наснтн өлзәтә,
Амлсн үгтн алтрҗ,
Чееҗ сарул, седкл делгр,
Зүткҗ нәәрүлсн шин үүдәвртн
Җивхлң сүртә, гүн утхта,
Дуту уга – дүүрң болҗ,
Олн-олн умшачин зүркнд
Омгшалт үүдәҗ, оошагдх болтха!
Эрүл-менд, гем-шалтг уга,
Зуурдын зовлңгас гетлҗ,
Зун наснд күрхиг
Зуңкван гегән евәтхә!
Цаһан санаһарн билгтәһәр шүлгүдән нәәрүлҗ, умшачан байрлулҗ, уралан улм сәәхн зокъялмуд маднд бичтхә. Эн шүлгүд умшад, сурһмҗин тускар, амн үгин зөөр хадһлтха, эврәннь төрскн келндән хару болтха-гисн уха зааҗ өгчәнә. Мини ухан тоолврар умшачнр эврән цааранднь ухалад, ашинь һарһтха гиҗ тоолҗана. Эндр чигн олна җирһлд шунҗ орлцад,сурһульчнрла харһлт кеһәд,әмтнд тусан күргҗ йовна.Насни турштан дамшлтан дорас өсҗ йовх баһчудтан белгләд,сүв-селвгән күргҗ медүләд,эврәннь үзмҗтә җирһләрн олнд үлгүр болҗ йовх күн-Нуура Владимир.
Олзлсн литератур:
1. Шүүврт белдлһнд өгчәх дөңцл медрл, 11-ч класс, Ользеева С. З., Элст, 2004 җ.
2. Хальмг үнн
3. Хальмг келн, көдлмшин девтр, Дорҗин Г.С., Хөөчин Э.Г., Элст, 2008 җ.
4. Шүлгүд, Нуура В.
5 Хальмг утх зокъял 8кл Цеденова С.Н.Коксунова Н.Б. Элст2012җ
Шүлгләнә сурһмҗ
 |
Рабочие листы
к вашим урокам
Скачать
Хальмг Таңһчин олн-әмтнә шүлгч Нуура Владимирин далн тавн насна өөн таңһчд өргмҗтәһәр темдглглҗәнә. Нуура Владимир-хальмг улсин шүлгч. 1938 җилд Yлдчнә Әәмгин. Буһу хотнд багшин өрк-бүлд төрсмн. Хальмгуд Сиврүр туугдхд эн тавта бәәҗ. Сиврт сурһуль дасад эдл-ахун механизаторин училищ төгсәнә. 1957 җилд Хальмг Таңһурн ирнә. Энүнә түрүн шүлгүднь хальмг улсин амн үгин зөөрлә өөрхн залһлдата.Нуура Владимирин кесг шүлгүдин түүрвәч.
Урдк болн эндрк цаг, эндрк өдр, төрсн һазр-усн, улсин күңкл оюн-билг, күн болн әмдрл, йиртмҗ шүлгләнә һоллгч төрнь.
Күн көрстә һазр деер бәәдг, һазр деер әмдрдг йоста. Кен күн болһнд эн һазр деер нег эңкр шуһу, булң бәәдл – тернь төрсн, эврә һазр-усн (хотн, худг). Эврә һазр-усна шим-шүүснә күчәр, уур-аһар киилҗ бооҗад, өсәд, «һарнь – һанзһд, көлнь дөрәд күрәд», күн болдг мөн.
6 664 849 материалов в базе
Настоящий материал опубликован пользователем Таняева Елена Борисовна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт
Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.
Удалить материал
Ваша скидка на курсы
40%
Курс профессиональной переподготовки
500/1000 ч.
Курс повышения квалификации
72/144/180 ч.
Курс повышения квалификации
36 ч. — 144 ч.
Курс профессиональной переподготовки
300/600 ч.
Мини-курс
4 ч.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.