Ашық сабақ тақырыбы: Өкпенің тіршілік сыйымдылығы. Тыныс алудың жүйкелік және гуморольдық реттелуі. Тынысалу мүшелерінің аурулары

ОҚО Отырар ауданы  Жамбыл атындағы мектеп-лицейі

Биология пәнінің ІІ санатты мұғалімі: Дәулетбай Ақмарал Серікқызы

Өкпенің тіршілік сыйымдылығы.

Тыныс алудың жүйкелік

және гуморольдық реттелуі.

 Тынысалу мүшелерінің аурулары

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Тыныс алу қозғалыстары, олардың  реттелуі.
Тыныс алу орталығы. Қорғаныш рефлекстері: жөтелу және түшкіру.  Өкпенің тіршілік сиымдылығы. Тыныс алу мүшелері зақымданған жағдайда алғашқы көмек көрсету. Тыныс алу мүшелерінің аурулары: тұмау, өкпе туберкулезі- ауа арқылы берілетін аурулар. Кох таяқшасы-туберкулездің қоздырушысы. Тыныс алу гигиенасы.  Жасанды тыныс алдыру туралы білім беру.
Дамытушылық: Оқушылардың алған білімдерін жадында сақтау қабілетін дамытып жетілдіру, зейін қойып тыңдауға үйрету, өз беттерінше ізденуін қалыптастыру. Сабаққа белсенділіктері мен қызығушылықтарын арттыру.
Тәрбиелік: Оқушылар арасында ұйымшылдықты және сыйластықты ояту. Тұлғалық ізгілік қасиеттерге баулу және ұқыптылыққа, салауатты өмірге тәрбиелеу.

•      Сабақтың типі: аралас сабақ.

•      Сабақтың әдісі: топқа бөлу, түсіндіру, сұрақ-жауап, баяндау.

•      Көрнекілігі: интерактивті тақта, слайдтар, электронды оқулық.

•      Пәнаралық байланысы: медицина, химия

•      Сабақтың құрылымы:

І. Ұйымдастыру кезеңі. оқушыларды түгендеп, топқа бөлу.

Топ ережелерін сақтау
Топ басшысын сайлау

Топ басшысы өз топ мүшелерін кезеңдер бойынша балл қойып отыру

Ең жоғары балл-3

Ең төменгісі-0

         Бағалау парағы:

қ/с	Оқушының аты-жөні	Үй тапсырмасы	Қосымша сұрақтармен тапсырмалар	Жаңа сабақ	Жаңа сабақты бекіту	қорытынды

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі 

ІV. Бекіту.

V. Қортындылау

VІ. Үйге тапсырма

VII Бағалау 

                  Үй тапсырмасын сұрау:

§40 Тыныс алу мүшелері

§41 Өкпенің құрылысы мен қызметі

1-    топ: Мүшелер құрылысына кесте толтыру

Тыныс алу мүшелері	Атқаратын қызметі	Құрылысы
Мұрын, кеңсірік
Көмей
Кеңірдек
Ауа тамыр
Өкпе

2-топ “Cәйкесін тап”Төмендегі терминдердің (1-10) дұрыс анықтамасын (І-ХІІ) тап. 

1.Сілемейлі қабықша.                  І. Асты көмейге жібермейді.
2. Өкпе көпіршіктері                  ІІ. Кеңірдекті қабыстырмайды
3.Өкпе                                           ІІІ. Ауаны залалсыздандырады
4. Ауатамыр                                ІҮ. Оң және сол жақ өкпеге кіреді.
5.Кеңірдек                                    Ү. Тыныс алу жолының басталуы.
6.Бөбешік                                    ҮІ. Өкпенің сыртын қаптайды.
7.Көмей                                       ҮІІ. Кеуде қуысын астарлап жатады.
8.Шеміршекті жартысақина      ҮІІІ. Дыбыс сіңірлері орналасады.
9.Сіріқауыз                                  ІХ. Тыныс алу жолының ең ұзын бөлігі.
10.Мұрын қуысы                Х. Көмей мен өкпе капиллярларын қосады
                                                ХІ.Өкпемен қандағы газ алмасу орны..
                                          ХІІ. Газдардың диффузия жүретін орны. 

3-топ Сұрақ жауап

1.     Ауаның ағзаға кіретін жолы

2.     Дыбыс сіңірлері, арасындағы кеңістік орналасқан

3.     Ер адамдағы көмекейдің орташа ұзындығы

4.     Кеңірдектің ұзындығы

5.     Ауатамырдың ең жіңішке тармақтары

6.     Тыныс алғанда оттектің құрамы

7.     Өкпенің сыртын қаптайтын қабықша

8.     Адамда өкпенің саны

9.     Дыбыс шығаруға көмектесетін мүше

10. Тыныс алу орталығының орналасқан жері

Тыныс алу мүшелері	Атқаратын қызметі	Құрылысы
Мұрын, кеңсірік	Шаң мен ұсақ ағзалардан тазартылып, дене температурасын қабылдайды, оның иісін анықтайды	Сілемей, кірпікшелі эпителий, қылтамырлар, иіс сезу рецепторларынан тұрады
Көмей	Дыбыс шығаруға қатысады	Дауыс шылымдығының саңылауы, дыбыс байламдары,  өңдіршек және басқа шеміршектер
Кеңірдек	Ауаның еркін өтуін қамтамасыз етеді	Ауа өткізетін жартылай өткізетін дөңгелекті шеміршек
Ауа тамыр	Өкпе көпіршіктеріне қан таратады	Ауатамырлық тармақшалар (бронхиолдар)
Өкпе	Газ алмастырады	Сіріқауыз, сол жақ өкпе 2, оң жақ өкпе 3, өкпе көпіршіктері

1-топ

2-топ

І – 6

ІІ – 8

ІІІ - 10

ІҮ - 4

Ү – 10

ҮІ – 9

ҮІІ – 9

ҮІІІ - 7

ІХ – 4

Х – 5, 4

ХІ – 2

ХІІ - 2

                                   3 – топ

1. Мұрын қуысы, ауыз қуысы,

аңқа, жұтқыншақ, көмей, кеңірдек

және ауа тамырлары

2. Көмейде

3. 44 мм

4. 9-12 см

5. Ауатамырлық тармақшалар /бронхиола/

6. 21 пайыз

7. Өкпесірқауызы (плевра)

8. Екеу (оң жақ және сол жақ)

9. Көмей

10. Сопақша ми

Қосымша: Әр топ бір суреттен түсіндіру

Жоспары

1.     Өкпенің тіршілік сыйымдылығы

2.     Тыныс алудың жүйкелік және гуморальдық реттелуі

3.     Жасанды тыныс алу жолдары

4.     Тынысалу мүшелерінің аурулары және оның гигиенасы

5.     Темекі шегудің тыныс мүшелеріне зияны.

Өкпенің тіршілік сыйымдылығы → тыныстық сыйымдылық (500 мл) +

тыныс алудың қосымша сыйымдылығы (1500 мл) +

тыныс шығарудың қосымша сыйымдылығы (1500 мл).

 ӨТС = 500 мл + 1500 мл + 1500 мл = 3500 мл

Дем алып, дем шығарғандағы өкпе көлемінің ұлғайып-кішіреюінің сызбанұсқасы (стрелка ауаның өту бағытын көрсетеді)

Өкпенің тіршілік сыйымдылығын өлшейтін (анықтайтын) арнайы құралды спирометр дейді.

Тыныс алудың жүйкелік және гуморальдық  реттелуі.

Сопақша мида тынысалу, тыныс шығару орталығы орналасады. Тынысалу орталығы жөтелу, түшкіру сияқты қорғаныш рефлекстерін тудырады.

Гуморальдық реттелу. Адреналин мен тироксин гормондары да тыныс алуды жиілетеді.

Тынысалу мүшелерінің аурулары

 және оның гигиенасы

Туберкулезбен ауырғандағы өкпенің беріштенуі-сурет

Өкпені жарақаттайтын ауру – туберкулез.

Туберкулез (латынша «tuberculum» – төмпешік)

Ауырған адам терлегіш, әлсіз, дене қызуы көтеріңкі болады. Тамаққа тәбеті тартпайды, жөтеледі, қан түкіреді.

Күтіну шаралары: витаминді, қуатты тамақ ішу; бойды таза ұстау; таза ауада көп серуендеу; дәрігер белгілеген дәрілерді уақытында ішу.

Тұмау – бүкіл ағзаны әлсірететін өте кең тараған қауіпті жұқпалы ауру. Асқынғанда басқа аурулардың тууына себепші болады. Аурудың дене қызуы көтеріледі, түшкіреді, жөтеледі, тамақтың иісін, дәмін сезбейді. Иіс, дәм сезу мүшелеріне қатты әсер етеді. Мұрын қуысындағы капилляр қантамырларының қабырғалары кеңейіп, кілегейлі қабықшадан сұйық заттар көп бөлінеді.

Тұмаумен ауырғанда гигиенаны сақтау керек:                                                                      а) ыдыс-аяқ, төсек-орынды бөлектеу;             ә) бөлмені ауық-ауық тазалау;                               б) желдеткішті ашып, таза ауа кіргізу;    в) жатып емделу және т. б.;                        г) терең тыныс алу;                                                    д) спорт, дене шынықтыру, дене еңбегімен шұғылдану.

Ірі қалаларда өнеркәсіп орындарынан, автокөліктерден бөлінетін улы газдар да ауаны ластайды.                                 Ол үшін өнеркәсіпте қалдықсыз технологияны енгізу, тазартқыш қондырғылар орнату қажет.                                      Сынып бөлмесінің де ауасының тазалығын қадағалап отырыңдар.

 Үзіліс кезінде терезені ашып желдетуді ұмытпаңдар!

Темекі шегудің тыныс мүшелеріне зияны.

Темекі түтінінде адам ағзасына зиянды 200-ден астам улы заттар болады. Бұл заттар сілекейде еріп, асқазанға түседі де, оның кілегейлі қабығын жарақаттайды. Темекі түтіні тыныс жолының кілегейлі қабығын қабындырады. Темекі түтінінде болатын күйе (сажа) мен қара май (деготь) ұсақ бронхиолалар мен өкпе көпіршіктерін бітеп тастайды. Өкпе ағзаны оттекпен толық қамтамасыз ете алмай газ алмасу бұзылады Темекінің түтініндегі радиоактивті заттар ағзаға жиналады. Темекіні көп шеккен адамның өкпесі қатерлі ісікке көбірек шалдығады. Темекі құрамындағы улы зат – никотин. Ол орталық жүйке жүйесін зақымдайды. Көп мөлшерде болса, адам үшін өте қауіпті, өліп кетуі де мүмкін. Темекі, әсіресе жас ағзаны тез уландырады. Жас достар! Темекіге әуестенбеңдер!

•      Ер адаммен ,әйел адамның сөйлегендегі дыбыс ерекшеліктері неде?
тыныс алудың жиілігі мен тереңдігін тудыратын тынысалу орталығының қозуы:

•      Тыныс алғандағы ауаның микробтар мен шаң-тозаңнан тазаруы, жылынуы:

•      Туберкулез қоздырғышы:

1.Тәжірибе 

                Жасанды тыныс алу жолдары.                                                        а) аурудың басын шалқайта қатты заттың үстіне жатқызу;                         ә) түймелерін ағытып, кеудесін жалаңаштау;                                                                   б) мұрны мен аузын дәкемен жауып, минутына 16 рет ауа үрлеу;                            в) суға кеткенде етпетінен жатқызып, өкпесін судан тазартып құстыру;    г) жүрегі тоқтап қалса кеудесін қос қолдап ырғақты басу;                                 д) әрбір 5–6 рет басқаннан соң аузына ауа үрлеу;                                                   е) тамыр соғуын ұдайы тексеріп (қадағалау) тұру.

Жасанды тыныс алуда көрсетілетін жәрдем (бағдарша кеуде қуысын қолмен басу бағытын көрсетеді)

1. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы дегенімізі не?
Терең тыныс алғандағы жұтқан және шығарған ауа

2. Өкпенің тіршілік сыйымдылығын өлшейтін құрал. спирометр

 3. Тыныс алу орталығын ата. Сопақша мида
 4. Гуморальдық реттелу дегеніміз-

Қандағы СО₂ концентрациясына байланысты. Неғұрлым қан құрамында СО₂ көп болса, соғұрлым адам жиі тыныс алады.

6.     Тыныс алу ауруларын ата.
Тұмау, туберкулез, суық тию.
6. Дем шығарғаннан кейінгі резервті көлем  
7 Темекінің тыныс алу мүшелеріне зияны 
Бронхиолалар мен өкпе көпіршіктерін бітеп, орталық жүйке жүйесін зақымдайды. 

 8. Жасанды тыныс алдыру дегеніміз не?

Адам суға кеткенде, ток соққанда, газбен уланғанда есінен танып қалғанда көрсетілетін көмек

Сергіту:

ШАРТЫ:

Тұмау болса – сол қол көтеру.

Туберкулез болса – оң қол көтеру.

Темекі шегу болса – денені бұру.

                       Ауырған адам терлегіш, әлсіз, дене қызуы көтеріңкі болады.

                       Иіс, дәм сезу мүшелеріне қатты әсер етеді.

                       200-ден астам улы заттар болады

                       Тамаққа тәбеті тартпайды, жөтеледі, қан түкіреді.

                       Құрамындағы улы зат – никотин

                       Мұрын қуысындағы капилляр қантамырларының қабырғалары кеңейіп, кілегейлі қабықшадан сұйық заттар көп бөлінеді.

                       Жас ағзаны тез уландырады

                       Орталық жүйке жүйесін зақымдайды.

Үйге тапсыра:

Өкпенің тіршілік сыйымдылығы.

Тыныс алудың жүйкелік

және гуморальдық реттелуі.

 Тынысалу мүшелерінің

 аурулары.