Doklad -aaraștırmak AYLÄ. AYLÄ PAALILIKLARI.

Kioroglo N.P.

Üüredici gagauz dili hem literaturasında

I didaktik kategoriyası

Çadır dolayın teoretik liţeyi

M.P.Guboglunun adında

Doklad -aaraștırmak

Tema: AYLÄ. AYLÄ  PAALILIKLARI.

 Dedelerin baașıșı- o bizim yașamamız,

Onnar  iҫin cȍmert aklında tutması- bizim șűkűrlűűműz.

Garun Agaţarskiy

"Aaҫ bűűyer, ҫiҫek aҫȇr ozaman,

Aҫan kȍk yașamak verer.

Ȍlӓ dӓ Soy Aacı-

Taa kaavi o, angısı kȍklerini aklında tutȇr”.

Taa evelki vakıtlarda aylӓ en ȍnemli eri kaplardı, ҫűnkű kӓr o herbir halkın eni evlat boylarını bűűdӓrdi hem kaavileștirӓrdi. Aylӓylӓn gururlanardılar hem ona umutlanardılar. Aylӓ- o en ȍnemli, ne herbir insanın yașamasında var. Burada biz űűreneriz yașamaa, dostlarlan davranmakları savașȇrız dűzmӓӓ, sevmӓӓ, yakındakılar iҫin dűșűnmӓӓ da cuvap etmӓӓ aҫık űreklӓn geeri. Herbirimizӓ deyni o dayak , elbetki, aylӓ.  Aylӓ – o kuytu er, neredӓ herbirimiz yașamak zorluklarından saklanmaa savașȇrız, hem, bana kalsa, taa ҫok yalnızlıktan hem korkudan kurtulmak bulȇrız.                                                                                          Kendi aylenin, tamızlıın, soyun geҫmișini en ȍnemli - lӓӓzım bilmӓӓ, ҫűnkű kaybeler senselӓ baalantıları. Kendi dedelerinnӓn gururlanmaa isteyiș hem onnarın ȍrneendӓ evlad boylarını terbietmӓӓ- te bu baș motivleri  o adamda, angısı koruyȇr kendi aylӓ istoriyasını.

Şindiki zamandaș  űűrenicilerӓ deyni bu bilgi eni maanayı kableder: nicӓ kaybelmemӓӓ bűűk informaţion alanda (prostranstvo) da aylӓ paalılıklarını korumaa?

Evelki zamannardan kendi soy aacının bilmesi sayılardı namus ișiydi, sayılardı hem tutturulardı. Soyun istoriyasının ȍrneklerindӓn űűrenӓrdilӓr diil salt memleketin  istoriyasını, ama da ne o ii yașamak, ne o yaptık, nesoy tabeet ҫizileri vardı soyda, nesoy  bașarılar hem paalılıklar geҫirilӓrdilӓr evlad boyundan evlad boyuna. Eveldӓ sȍlӓrdilӓr, neredӓ kendin duramayacan, soy tutacek.

Hem taa mutlaka lӓӓzım bilmӓӓ, ani kendi tamızlıını aaraștırması ҫıkarȇr  adamı ȍbűr  fikir uuruna, neredӓ  ȍz saygının duygusu, kendi dedelerin iҫin gururluu peydalanȇr.

        Benimcӓ, aylӓ paalılıkları  gagauz halkımıza deyni, evlat boylarımıza  pek ȍnemni, ҫűnkű halk, ani bilmeer kendi istoriyasını, adetlerini kaybeler er űzűndӓn.

“AYLÄ -  O  İLK  ER,
NEREDÄ  İNSAN  LÄÄZIM  ÜÜRENSİN  İİLİK YAPMAA”.
               (V. SUHOMLİNSKİY)

Ne o aylӓ? Aaraștırmamızı  ҫekettik sȍzlüktӓn: 1)«Aylӓ – barabar  yașayan yakın hısımnarın grupası.» S.İ. Ojegov                                                                                     2)«Aylӓ- insannarın grupası,angısı ana- bobalardan,ușaklardan, torunnardan hem yakın hısımnardan dűzűlmӓ, ani barabar yașȇȇrlar.”D.N.Ușakov

Ama nicӓ yazdılar bizim űűrenicilerimiz, aylӓ – hepsi bașlantıların ҫeketmesi. Hısımnarın hem yakındakıların dolayında ușak ilk lafını sȍleer, ilk adımnarını yapȇr. Bizim liţeyimizdӓ sorduk  űűrenicilerӓ 3 “a”,6 “b”,11 “B”klaslardan: “NE O AYLÄ?”(bir laflan).  Da biz esaba aldık, ani kűҫűk  űűrenici taa sık baalı evlӓn, aylӓylӓn. Ama salt ușak ҫekeder bűűmӓӓ, onun dűnnesi genișlener: okul, dostlar, sport, klub.  Bűűk klaslardan űűrenicilӓr artık duymȇȇrlar okadar sık kan baalantıyı aylӓylӓn, angısı vardı taa ieri. Taa sık o bakȇr evӓ nicӓ yapıya, angısında doyuraceklar, giidereceklӓr, gecelemӓӓ kolvereceklӓr.  

DİAGRAMADA  GȌRERİZ, Kİ  HEPSİ ÜÜRENİCİLERȀ  DEYNİ   AYLȀ - O  ANA- BOBALAR, SEVGİ, İNANMAK!

 

İkincilӓӓ, sorduk, nesoy asoţiaţiyalar peydalanȇr onnarda, ișittiynӓn lafı – aylӓ.

Üҫűncű sorușumuz, KİMDȀN DÜZÜLER  AYLȀ? Bu soruș gȍsterdi, ani ҫoyun űűrenicilerin aylesi dolu: ana, boba, mali, dӓdu hem ușaklar.

Bizim űűrenicilerimizin birisi – Jelezoglo Artȍm yazdı șiiri “Mamu”

Bizim liţeyimizdӓ  her yıl geҫer yortu “BENİM SEVGİLİ MALİM”, angısında űűrenicilӓr gelerlӓr kendi malilerinnӓn.  Bu yortunun en baș neeti – terbietmӓӓ saygıyı  kendi aylӓ azalarına, unutmamaa  hristian nasaatlarını.

Elbetki, ani hepsi aylelӓr ayırlanȇrlar, benzӓmeerlӓr biri –birinӓ.  Ayırlanȇrlar  onnar kendi tabeetlerinnӓn, adetlerinnӓn, atmosferasınnan, aylӓ paalılıklarınnan. .  Tradiţiyalar geҫerlӓr evlat boylarından evlat boylarına.  Adam duuȇr bu dűnneyӓ, bűűyer da dűșűnmӓӓ bașlȇȇr: Kim bӓn? Neredӓn  bӓn ? Neredӓn  benim kȍklerim?

 NE O AYLÄ PAALILIKLARI?” Sȍzlűrtӓ bulduk bu annamaları: AYLȀ  PAALILIKLARI -  1) SAYIMNIK, FAYDA.  2) O, NEYİ  ADAM  AYIRICA PAASIZ  EDER ŐMÜRÜNDÄ, NEDÄ  GŐRER  ŐMÜRÜN GERÇEK  MAANASINI.                                            Psihologlar ayırȇrlar bu paalılıkları:

    Soţiallı

    Politikalı

    Ekonomikalı

    Ruh

    AYLȀ

Onnarın arasında en ȍnemli- AYLȀ PAALILIKLARI,ҫűnkű  ayledӓn hepsi ҫekiler!

Bizim sorușturmamızda  biz  ișittik  bu paalılıkları:

Üűrenicilӓr 2 “a” hem 3 “a” klastan  “gagauz  halkın istoriya , kultura hem tradiţiyaları” uroonda  kendi soy (aylӓ) aaҫlarını  hazırladılar. Bu  ișin neeti- bilmӓӓ ,unutmamaa  hem saymaa kendi hısımnarını, ayleni!

    Ama unutmamaa deyni, lӓӓzım herbir  gűnű, yortuyu, olușu  ayledӓ geҫirmӓӓ! Taa bir aylӓ paalılıı, angısı biz sayȇrız, ani mutlaka koruyȇr, tutȇr  ayleyi- RUH (DİN) PAALILIKLARI! Herbir insan kendiycesinӓ dua eder, angıların maanası bűűktűr! M. Çakirin din kiyatlarından “Dua saalar iҫin”

Bizim aaraştırmamızda temelä alındı bu gagauz avtorların yaratmaların materialları:

·        Dmitriy Kara Çoban -annatma “Nıșannar”

·        M. Çakirin din kiyatları (dualar)

·        G.Gaydarci  -annatma  “İki ool”

·        D.Tanasoglu - “Uzun kervan” romanından parҫalar

Aaraștırdık  literatura uurunda da bu temayı, ҫűnkű literatura – incӓzanaatın en  duygulu hem dűnneyin gȍrűműnűn tanımasının șekillerin birisiydir(один из способов познания мира)! Űűrenicilӓr resimnedilӓr gagauz yazıcılarımızın yaratmalarına gȍrӓ  resimneri.     

  

Yaraștırdık D.K.Çobanın annatmasını „Nıșannar” rus literaturasından yaratmaylan „Всё оставляет своё след” hem rumın literaturasından  yaratmaylan „Nici lemnul nu iartă”, angılarında bir tema aҫıklanȇr, hristiannik nasaatı- prostetmӓk!

  D.Tanasoglunun romanın terbietmӓk neeti bűűktűr- unutmamaa hısımnarımızı, kȍklerimizi, istoriyamızı!

   Romanın “BALKANDAN AYIRILMAK”payında var bu sıralar:”…Sora dӓdu Tanas ҫıkardı meșindӓn bir deridӓn

kesecik, da, aҫip onu, dedi:

     -Tӓ burayı koydum biraz toprak bizim harmandan, duuma topraamızdan bir auҫ.  Al da tașı yanında, kuvet verir, aklına getirir Balkannarı, bizi, ani kalȇrız, hem dӓ mezarlarda, kırlarda gȍműlű girgin dedelerimizi, ҫocuum!

    Dӓdunun  yașlandı gȍzleri…Todur, alıp, ȍptű o topracıı: -Emin ederim, dӓdu, sana hem duuma    erlerimizӓ!

    -E, Allaa yardım etsin, ҫocuum! …”

Sonunda, isteeriz sȍlemӓӓ- koruyun  kendi aylӓ  paalılıklarını, ki  onnar  dedelerdӓn eni evlat boylarına geҫerilsinnӓr, kalarak osoy  “űzűmcűk “, angısı hepsi  ayleleri ayırȇr biri birindӓn.Sȍleyiștӓ  sȍlener, ani șen, kısmetli insannar ҫıkȇrlar  kaavi, dostlu ayledӓn.Ama  kurmaa  bȍlӓ  ayleyi  yardım  ederlӓr  yortular, ani dolu eveldӓn kalma  adetlӓrlӓn, angıları yașamanın  arifliini korumușlar, hem eni  adetlӓr, angılarını kendimiz kurȇrız. Hepsi onnar  yardım ederlӓr bizӓ kuvetleștirmӓӓ aylemizi hem kaybetmemӓӓ aylӓ paalılıklarımızı!

 

    

 

Dirlik hem kısmet sizin aylenizӓ!

BİBLİOGRAFİYA

·        Dmitriy Kara Çoban annatma “Nıșannar”

·        M. Çakirin din kiyatları (dualar)

·        G.Gaydarci  annatma  “İki ool”

·        D.Tanasoglu  “Uzun kervan” romanından parҫalar

·        wikipedia.

·        http://works.doklad.ru/