Доклад на тему: "Аиле дегерликлери. Сандыкъ хазинеси"("Семейные реликвии.Народные сокровища")

АИЛЕ    ДЕГЕРЛИКЛЕРИ.    

    « САНДЫКЪ ХАЗИНЕСИ»

«КЪЫЗ КЪУНДАКЪТА, ДЖИЕЗ САНДЫКЪТА»  -  Аталар сёзлери

    Эвель-эзельде  къоджагъа чыкъаджакъ къызнынъ джиезлери сандыкъта сакълангъан.Девирлер денъишип, сандыдыкъ ерине  мот-мот долаплар кельди, сандыкълар четке чекильди. Амма эпси бир къартанамызнынъ энъ къыйметли шейлери, несильден-несильге кечкен  йипишли къушакълар, фырланта,  марама, боюнджакъ  ве купелер   кене  де сандыкъ ичинделер.Къартлар миллетимизнинъ маневий хазинесининъ ташыйыджыларыдыр ве бизим вазифемиз шу хазинени сакъламакъ, къорчаламакъ, яшатмакъ ве келеджек несиллерге еткизмек.

  Шейнинъ тарихий икяеси – къоранта тарихы, инсаннынъ тарихыдыр.Бойле гузель урф – адет эр бир къорантада бар, бу сырада - бизим къорантамызда да.

         Эвимизде, языкълар олсун, бойле шейлер пек чокъ  къалмады. Бунъа себеп     халкъымызнынъ сюргюн этилюви. 

        Къартаналар нагъышлагъан юзбезлер, марамалар, кесе къапакълары. Бу шейлер бизим халкъымызнынъ ве медениетимизнинъ  къыйметли зенгинлиги  ве инджилери.  Дегерликлер  -  бу айры сакълы  ве  урьмет  этильген шейлердир. Олар кечмишнинъ хатырасы.

    Эдибе битамызнынъ эвель заманлардан сандыкъта сакъланып  кельген марамасы, бизим айлемизде  къыйметлидир.        

  Асырлар тарихыны кечкен, несиль  - несильден бизим кунюмизге  къадар етип кельген бу мараманынъ тарихы пек меракълыдыр.

     Эдибе битама  бу мараманы  онынъ анасы багъышлагъан, шунынъ ичюн о бизим аилемизде  къыйметли дегерликтир. Эдибе къартанам 1939 сенеси  Къырымнынъ дюльбер кошелеринден биринде,  Байдар коюнде  дюньягъа кельген.  Сюргюнлик вакътында  къоранталарында дёрт джан эдилер: анасы Пакизе, таталары -  Адиле,Джевиде ве битам Эдибе. Бабалары эмек ордусында экен.   Эдибе битамнынъ къартанасы Себия  вагонларда  сувукъ олгъаны ичюн  бу мараманен  Пакизе къызынынъ башыны орьткен. Себия къартананынъ о вакъытта он бир баласы олгъан, эр бирине юрегинде севгиси синъирсиз экен. Балаларыны, торунларыны   козь бебеги киби къорчаламагъа тырышкъан.

НАГЪЫШ  -  КЪАДИМИЙ САНАТЫМЫЗНЫНЪ  БИР СААСЫДЫР

   Эдждатларымыз та къадимий девирлерде миллий нагъыш эсасларыны иджат эткенлер. «Татар ишлеме», «телли ишлеме», «мыкълама ишлеме» адлы усуллар миллий нагъышымызнынъ чешитлери сайыла. 

   Эр бир уста озь нагъышында яшагъан ерининъ табиат чизгилерини косьтермеге     арекет эте. Меселя, ялы боюндаки нагъышларда денъиз,осюмликлер,дагъ. Шималь беттеги нагъышларда исе – чёль, от, атларнынъ тасвирлерни корьмек мумкюн.

   Бу  мараманынъ  орьнеклери симметрия шекилинде нагъышлангъан,  эм сагъ эм сол тарафында нагъышлар бир-биринен уйгъунлашып текрарлана.

  Къырымтатар къадын-къызлары  башларына марама  иле орьтип, мусульманлыкънынъ акъикъий асылыны акс эткенлер. Марама дюльбер олмасы ичюн эвель заманлардан башлап, нагъыш иле нагъышлай экенлер. Мараманынъ орьнегинде  тасвир этильген икметнинъ  манасы мусульманлыкънынъ эсасы сайылыр.

   Марама  -   миллий урбанынъ дюльбер къысымы олмакънен  бир сырада, темсиллик даиресини зенгинлештирип  кельген иман, темиз-паклик, гъурурнынъ маналарыны ифаделей.

    Халкъымызнынъ медениетини ве санатыны яхшы анъласакъ, келеджек несилимиз де санатнен меракъланып,  юксек севиеге котерир.

    Эки тарафлы татар ишлеме техникасынен ишленген мараманынъ орьнеги ойле  нагъышлангъан ки, онынъ онъ я да терс тарафыны тапып оламазсынъ. Беяз мараманынъ эки четинде ёлакълар. Къырым чёллерини, оларнынъ кенълигини хатырлата. Ёлакъларнынъ арасында ерлешкен эки сыра чечеклер Къырымнынъ дюльбер, юксек дагъларыны анъдыра.

   Буюк омюр кечирген бу дегерликни къолгъа алсанъ,  о  девирнинъ  рухуны сезмек мумкюн. Эдибе битамнынъ айткъанына коре, мараманы эки усул иле байламакъ мумкюн.

Къыз бала токъулгъан мараманы феснинъ устюне такъа ве эвли олмагъаныны тасдыкълай эди. Эгер де марама къаданнынъ боюнына  сарылгъан олса, онынъ эвли олгъаныны анъламакъ мумкюн эди.

     Бойле дегерлик  мектебимизге  багъышлангъаны ичюн  мен пек гъурурланам.Бу марама мектебимизнинъ  барлыгъы дегиль де, халкъымызнынъ,тарихымызнынъ, медениетимизнинъ къыйметли барлыгъыдыр.

КЕЧМИШИМИЗДЕН        АЙЫРЫЛМАЙЫКЪ

Мектебимизде   медениетимизни   эм  де  урф-адетлеримизни   акс эткен этнографик музеимиз  бар,  о,   15 апрель 2003 сенесинден  берли семерели чалышмакъта.

    Бу музей ярдымынен  мектебимизде медениетимизнинъ кечмишини, тарихыны  акс эттирген, медениетимизни гъайырдан тиклемек ве ань - анелеримизни башкъа миллет векиллерине танытмакъ, экспонатларны сейир этмек, эм де къырымтатар къорантасынынъ яшайышы акъкъында малюмат алмагъа имкяны  бар.

   Мен мектебимизнинъ музейине  тарихий малюматлар джыям. Араштырув группасынен  бирликте  халкъымызнынъ  урф- адетлерини, тарихыны, медениетини таныштырув макъсадынен : «Бизим кечмишимиз», «Эснафчылыкънынъ чешитлери», «Аиле дегерликлери» ве  башкъа  мевзулар боюнджа сергилер тешкиль этемиз. Мында койдешлер  корюшюви, языджыларгъа багъышлангъан эдебий акъшамлар    ве байрамлар кечиремиз.

       Музеймиздеки экспонатларнынъ такъдири халкъымызнынъ такъдири киби меракълыдыр, чюнки, бу экспонатлар да сюргюнликте олып, озь тарихий Ватанына къайттылар.

      Урбалар, нагъышлар, къуюмджылыкъ эсерлери, бакъыр савутлар   -   бутюн бу экспонатлар чебер усталарымызнынъ эснафлары  акъкъында, зеинлеримизде  (акъылымызда) къдимий ань – анелеримизни сакъламакъталар.  Усталарымыз яраткъан аджайип  нагъышлар, орьнеклер  терен мана  ташып,  инсанларны къаза – белядан   къорчалай эдилер.

       Музеимиз  кечмишимизни, бугуньки кунюмизни ве келеджегимизнинъ бир темсилидир, чюнки эр бир аиледе, озь  Ватанына, медениетине, тарихына, тилине мукъаддес(азиз) урьмет,  севги ашламакъта.

АСЫРЛАР     ТЕРЕНЛИГИНЕ      ДАЛГЪАНДА

Къырымтатарларнынъ  никях  мерасимлеринде   ишлемелерге айырыджа эмиет берильген. Меселя, келин тарафы азырлагъан нишан богъчасында келин озь къолунен ишлеген учкъур, тизбез, эки кисе, къумуш йиплернен  нагъышлангъан кучюк  кисе, киев мендиллери (явлукъ, пошу),чорап бавлары олмакъ керек эди.Эбет,  бойле шейлернинъ сайысы чокъча да ола биле эди.

    Богъчадаки шейлерге, меселя, йипек кольмеклер,  чораплар, саат къапы ишлемели дивар ястыкъ къаплары къошула эди. (1. 229-нджи саифе)

    Келиннинъ ишлемелери  эм янъы тувгъанларгъа, эм  сайгъылы  мусафирлерге,эм мунасебетинен тешкилятландырылгъан хошу ве  куреш гъалиплерине багъышлана тургъан. Той арфесинде чалгъы – чагъананен келин  джиезини нумайыш этюв мерасими откерильген келин  одасынынъ  ортасында тавангъа махсус бир  алкъа  пекитильген ондан чешит  тарафкъа йиплер  чектирильген ве бу йиплерге  келиннинъ джиези  асылгъан. Сонъра бутюн бу шейлер  кошелери кумюшнен ишленген богъчаларгъа  сарылгъан.

      Адети  узре, къырымтатар къызлары озьлерининъ келинлик  джиезлерини я да, башкъаджа этип айткъанда, « докъузлама»ларыны (9 предметтен ибарет богъчасыны) 9 яшындан,  къызлар  азырлап  башлагъанлар.

     Амма йигирминджи асырнынъ 20-нджи сенелеринде, эски  адетлер, ань-аневий ишлемелернинъ пек чокъ чешитлери гъайып олдылар.( 1. 101-нджи саифе)

            Орьнекли  безлернинъ бир чешити сайылгъан эвджиярлар  -  къырымтатар орьнекли токъумаджылыгъы ве      ишлемелернинъ  парлакъ нумюнесидир. Бизлернинъ  бу чешити  къырымтатарларнынъ турмушында гъает кенъиш  къулланылгъан.

      Эвджиярлар савут - саба  рафларыны,  мусафир одасынынынъ я  да,   ятакъ  одасынынъ   диварлары, таванларыны  яраштыра  эдилер. Бундан  гъайры,  эвджиярлар  келин  джиезининъ  айырылмаз  бир  къысмы  сайыла  эдилер. Зенгин  келинининъ  джиезинде  400 – 500 эвджиярлар,  фукъаре  союнда  исе 200 -300  эвджия ола  тургъан. (1.230-нджи саифе)

    Умумен, къырымтатарларда келин джиезине  буюк  эмиет  берильген. Къорантада  къыз бала  догъылмасынен  онъа джиез азырлап башлагъанлар. Бу  иш дживаннынъ нишанлыву  ве тою  арасындаки  девирде хусусан джанлангъан.  Къарарнен  ярым  йыл  девам  этке бу  девирде,  къорантада джеми къадын  эллери ярдымынен зарур мыкъдардаки  эшьялар  текмилленип,  богъчадан  ер  алгъанлар.