Иджадий иш - «Акъмесджит шеэримнинъ тарихи»

«Акъмесджит шеэримнинъ тарихи»

   Ресмий оларакъ Акъмесджитнинъ тарихининъ сайисы 1784 сенесинден келе, амма шу кунънинъ темель иттираз бильдирелер алля даа – бугуньки куньде мумкюн Неаполь Скифскийнинъ виранесини Петровский йилгъане къасабасында, учынджы асрда миллаттан эвель пейда олунгъанына, Потёмкинънинъ губерния шеэринден эвель Къырым ханлыкъ девиринден мында юфакъ шеэр бар эди – Акъмесджит.

Бугуньки куньде Къырым пайтахтынынъ сакинлерининъ арасында шеэрнинъ эки ады бар, - Владимир Гуркович тарихчисы айта. – Славян халкъларнынъ чокълугъы ве дигер миллетлери тарихий адыны риайет этелер – Симферополь, бу мешкъун ерни 1784 сенесинде Екатерина 2нынъ юксек ферманынъдан алды. Къырымтатарларнынъ арасында белли олгъан Акъмечит (яни Акъмесджит) – 18нджы асргъадже ерлешме.  Симферополь ве Акъмесджит бу къайде боюнджа догъру – ким насыл истесе ойле айта биле. Симферополь деген ад бойле терджиме ола биле: « шеэр - умумий ярдым », « файдалы шеэр », « шеэр – джийыштырыджы яни «сим»+ «ферос» - эр шей кетирем ». Къырымтатар ады Акъмесджит рус тилине « белая мечеть » деп терджиме олуна ( «акъ» - белый, «месджит» - мечеть ).

          Бираз адамлар билелер ве акъылларында барлар, не ерде ерлешкенлер Сталин ве улу Екатериналарнынъ эйкеллери, насыл олгъан Пушкин сокъагъы, шу ерлерде трамвай юргенлери ве насыл олгъан Куйбышева мейданы.

- 50 сенелери сонунъда, пек чокъ шейлер олып кечти, меркезде реконструкциялар ола башланды. Эски биналарны джоймакъ башладылар, Ленин мейданынъы къурмакъ башладылар, сонъдан Эв Шура пек тесир этип денъиштире башлады, шу ерлерде «Симферополь» деген кинотеатри ерлешти. «Океан» деген  ресторан ве магазинънинъ еринде пек эски эвлер ерлешкен эди… Хошсыз бакъмакъ бир ерлерни дефинъ этмекни, гъайрыдан сырагъа тизилювлер – шу эвлерге пек чокъ йыл эбет, бельки де олар коргенлер ве билелер. Бизде пек чокъ устун тутып бу биналарны йыкъыта билелер янъыдан тамирлевине ерине. Тек эски фотолардан биз шу шеэримизнинъ корюнув тарихини сакълап ола билемиз.

           Симферопольде улькешинаслыкъ, къавмият ве бедиий музейлери, Илья Сельвинский адлы музей эви, И. Франко адлы ильмий китабханеси, бир къач театрлер: М. Горький адына Рус академик драма театри, Къырым джумхуриетнинъ Девлет академик музыкалы театри, Къырымтатар девлет академик музыкалы драма театри, филармония, къокъла театри, цирк. Бундан гъайры шеэрде туристик ёнелишликли муэссислери бар: сеяат ве зиярет Крымтур компаниясынынъ бюросы ве Таврия адлы турбаза. Симферопольде ерлеше Къырым регионынъынъ меркезий архиви – Къырым  Джумхуриетнинъ Девлет архиви.

6 июнь 2009 сенесинде Симферополь Тарих музеи ачылды, 1784 сенесинден башлап тарихини алып бара, Екатерина 2 девиринден 2009 сенесинъинджез келе. Экспонатлари шу музейде белли весикъалар, фотосуретлер, картиналар ве паралар – бу эписи симферопольликлернинъ бахшышлары. 2011 сенесинден башлап Къырымда екяне земаневий ичтимаий медений меркези – Карман ерлеше.

Симферопольнинъ бир къач белли олгъан ерлери:

- Турк баскъынджыларындан къутарув тиклиташи – В. Долгорукий адына сокъагъы, Александр Невский ибадетханесининъ мейданында. Бу ерде 1771 сенесинде генерал В. М. Долгорукийнинъ рус ордусынынъ штабы ерлешкен. 1842 сенеси тиклиташ ерлешилди. Бир къач кере реконструкцияланды ве политкорректлигине коре тиклиташнынъ язувлари денъише биле эди.

- А. В. Суворовге эйкель – Салгъыр озеннинъ ялысында (Р. Люксембург сокъагъында, «Украина» гостиницаси). 1777 ве 1778 – 1779 сенелеринде бу ерде А. В. Суворовнынъ  команданлыкъ урус ордусынынъ пекинген лагери. Эйкел (бюст) 1951 сенесиде къойылгъан, 1984 сенеси эйкель денъишильди Суворовнынъ толу шекильде редутнинъ четинде тасвирленген.

- Эйкель – танк, Гъалебе сквернинъ 3 июнь 1944 сенесинде ерлешкен, Симферопольнынъ бошатмасына 13 апрель 1944 сенесинде 19 танк Краснознамённый Перекоп корпусына хатыра. 2000 сенелерде реконструкция сквери олгъандан сонъ танк постаменти реконструкция олды ве пек узакъ ерге алып кетильмед, Къырым джумхуриетининъ Девлет шурасынынъ бинасынынъ янына.

- А. С. Пушкин эйкели – Пушкин ве Горький сокъакъларнынъ кошесинде. Сентябрь 1820 сенеде улу рус шаири, Дженюб ялысындан къайткъанда, Симферопольни зиярет этти. Эйкельтраш – А. А. Ковалёва, мимар – В. П. Мелик – Парсданов. 1967 сенеси къоюлди.

- Айвазовский агъа – къардашларгъа эйкель, Советская мейданында. Эйкельтрашчилер Л. Токмаджян эвлятларынен, мимар – В. Кравченко.

- 1нджы гражданлыкъ мезарлыгъы – Объездная сокъагъында. Мында комюлди академик баталь рессамлыкъны Н. С. Самокиш, Лука архиепископи (Войно - Ясенецкий), белли большевичка Л. М. Книпович, комиссар 51 дивизиясынынъ алев бригадасыны И. В. Гекало, гизлилер В. К. Ефремов, И. А. Барышев, А. Ф. Перегонец, Игорь Носенко, Зоя Рухадзе, Лёня Тарабукин, Владимир Дацун, Евгения Дерюгина ве дигер иштиракчилер немсе – фашист баскъынджыларгъа къаршы куреш. Чешит вакъытларда мында комюлды рус – турк дженклеринден чыкъкъан иштиракчилер, Севастопольнынъ джесур имаеджилери 1854 – 1855 сенелери. 

- Кебир Джами мечити, шеэрнинъ эски бинасындан – Курчатов, 4 сокъагъында. 1508 сенеде къурулгъан, 1740 ве кетче гъайрыдан къурылгъан.

- Граф М. С. Ворнцовнынъ сабыкъ шеэр четиндеки эви – Вернадский 2 проспектинде (парк «Салгирка»). Ампир стилиндеки эв, интерьери меракълы росписьте. Янында ашхане корпусы, Бахчасарай сарайына услюблештирильген. Мимар – Ф. Эльсон. Эки бина 1827 сенесинде къурулгъан.

- Л. Н. Толстой яшагъан эви (1854 – 1855 сенелери) -  Толстой, 4 сокъагъы.

- В. А. Жуковский яшагъан эви (1837 сенеси) -  Жуковский, 13 сокъагъы.

- Н. С. Самокиш яшагъан эви (1922 – 1944 сенелери) – Жуковский, 22 сокъагъы.

- Палеолитик туракъы Чокъурча къобасында – Луговая сокъагъында, Юфакъ Салгъырнынъ ялысынынъ огюнде. Иптидаий адамнынъ туракъы 40 – 50 бинъ йылларнынъ яшайиши.

- Неаполь Скифский шеэрлиги, кеч скиф девлетнинъ пайтахты – Петров къаясында, Тарабукин ве Воровский сокъакъларнынъ районында.

- Скиф шеэрлиги Кермен – Къыр – Ф. Э. Дзержинский адына совхознынъ террториясында.

- Белли олмагъан аскернинъ мезарлыгъы – медениет ве раатлыкъ паркинда Ю. А. Гагарин адына. Мезарлыкъ янында эбедиен атеш янылды. Эйкель Гъалебенинъ 30 йыллыгъына ачылды – 8 майыс 1975 сенесинде.

- Таранов – Белозёровнынъ сабыкъ эви – К. Маркс 28/10 сокъагъында («эскиприим эв ялынъыз ве къаста аскерлерге», шимди Д. И. Ульянов адлы тиббий окъув юрти ерлеше). 1826 сенеси къурулды. Мимарджылыкъ эйкели.

- «Богатырь Тавриды» адлы бешюз йыллыкъ эмени – бала багъчасында. Бу терекнинъ чевре кевдеси – 6 метрнынъ янында, тач диаметри – 30 метр. Онынъ янында исе бир къач 300 – 500 йыллыкъ эменлери даа уфакълары осе.

- Трансформатор подстанциясынынъ туюми ве электрик диреки Симферополь трамвай сафыны – 20 асрнынъ башындаки техника эйкели. Пушкин ве Гоголь сокъакъларнынъ кошесинде.