"Құқықтану" мамандығында оқитын студенттерге "Кәсіби қазақ иілі" пәні бойынша бақылау жұмысына арналған әдістемелік нұсқаулық

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢИБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ЕКІБАСТҰЗ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖ

Қарастырды                                                       Бекітемін

ӘБ отырысында __________                                      ЕГТК директоры

№ ___ хаттама                                                     ___________А. В. Галкина

«____» _________2014 ж.                                        «___» __________2014 ж.

Кәсіби қазақ тілі пәні  бойынша

(пән атауы)

0201000 «Құқықтану» мамандығының студенттеріне арналған

(мамандық шифрі және толық атауы)

Пәнді оқып білуіне және бақылау жұмыстарына арналған

әдістемелік нұсқаулар (2-семестр)

Құрастырған: Жакупова Қ. Ж.

ТҮСІНІКТЕМЕ  ХАТ

Бүкіл оқыту үрдісінде коммуникативтік бағыт бере отырып, қазақ тілінен алған білімін іс жүзінде, кәсіби мамандығында, еңбек ету барысында пайдалана білуі көзделіп, оқушының жалпы дүниеге деген көзқарасы қалыптасады.

Қазақ тілін оқыту барысында қазақ халқының тарихы, әдебиеті, әдет – ғұрыпы, өнері, ақын- жазушылары және т.б. жөніндегі

Білім жинақталады және жүйеленеді.

Орта кәсіптік білім беру жүйесіндегі қазақ тілін оқытудың мақсаты:

-  Оқушылардың ақыл- ойын, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту;

-  Оқушылардың бойына имандылық, әдептілік, адамгершілік қасиеттерін сіңіру, отансүйгіштік сезімге тәрбиелеу;

-  Олардың қазақ тілін үйренуге деген қызығушылығын дамыту;

-  Іс қағаздарын қазақ тілінде жазуды меңгерту;

-  Болашақ мамандарға кәсіби тіл үйрету;

-  Оқушының зерделенген білімін өмірде кәсіби мамандығында қолдана білуін қалыптастыру;

-  Аударма жұмысын сапалы жүргізуді қалыптастыру.

Оқушылардың білімін бағалау көрсеткіштері.Ауызша (жазбаша)

«5»(өте  жақсы)-оқу  материалдарының  мазмұнын  толық  және терең менгергені үшін, өз ойын жүйелі, нақты жеткізгені, қатесіз жазғаны  және  қосымша  әдибиеттерді  пайдаланып  өз  пікірін  айта алғаны үшін.Жазба жұмысында 1-2 қате жібергені үшін.

«4»(жақсы)-оқу материалын толық меңгерген, дегенмен қосымша жауап беру үшін 2-3 сұрақты қажет ететіндігі үшін. Жазба жұмысында 2-3 қате жібергені үшін.

«3» (қанағаттанарлық)-оқу  материалын  біледі,  түсінген,  бірақ баяндау мен өз ойын жеткізудегі кемшіліктері, тақырыптан ауытқу. Жазба жұмысында 5-6 қате жібергені үшін.

«2»(қанағаттанарлықсыз)-жүйесіз  білім,  сөйлем  құраудағы кемшілігі,  өз  ойын  жеткізе  алмауы,  жазба  жұмысындағы стилистикалық, грамматикалық қателердің мейлінше көп болғандығы үшін қойылады

Бақылау жұмысының орындалуы  туралы нұсқаулық.

Бақылау жұмысы 12бетті дәптерде орындалады. Берілген  сұрақтарының жауаптары нақты,қысқа,бірақ мазмұны жағынан толық болуы тиіс.Жазуы анық, таза және жол аралығын сақтау керек. Бақылау жұмысының бірінші бетінде нұсқаудың нөмірі және тапсырмалары көрсетіледі. Әр сұрақтың жауабы  жаңа беттен басталуы керек.Бақылау ұмысының соңғы бетінде міндетті түрде қолданылған әдебиет тізімі көрсетілуі тиіс (оқулықтардың аты,авторы,шыққан жылы).Нұсқаудың нөмірі студенттің тегінің бірінші әріпіне  сәйкес  келу керек.

Бақылау жұмысының нұсқалары

А Б В Г Д ЕЖЗК Л М Н О П Р С	2, 4, 7, 1, 9 6, 8, 10 ,2 3, 5, 10, 1
Т У  Ф Ч Щ Ш Э Ю Я	11, 9, 2, 7 1, 9 , 8, 3

ФОНЕТИЧЕСКИЙ РАЗБОР В КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ | ФОНЕТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

Фонетикалық талдау Қазақ тілінде 42 әріп, 37 дыбыс бар.  Дауысты дыбыстар: (Гласные звуки в казахском языке)  Дауысты дыбыстар түрлері Виды гласных звуков Тілдің қатынасына қарай По подъему языка Жақтың қатынасына қарай По положению челюсти Еріннің қатынасына қарай По участию губ жуан твердые жіңішке мягкие ашық открытые қысаң сжатые еріндік губные езулік нелабиализованные а,о,ы,ұ,э,у ә,ө,і,ү,е,и а,ә,е,о,ө,э ы,и,і,у,ұ,ү о,ө,у,ұ,ү а,ә,е,э,ы,і,и Дауыссыз дыбыстар: (Согласные звуки в казахском языке)  Дауыссыз дыбыстар түрлері Виды согласных звуков Ұяң Звонкие Қатаң Глухие Үнді Сонорные б,в, г, ғ, д, ж, з к,қ,п,с,т,ф,х,ц,ч,ш,щ,һ й,р,л,м,н,ң,(у) Итого в казахском языке: ·         букв - 42, из них 15 гласных и 25 согласных + Ъ и Ь. ·         звуков - 37, из них 12 гласных и 25 согласных. Буындар: 1. Ашық: A, BA  2. Тұйық: AB  3. Бітеу: BAB, где A - дауысты (гласный звук)  B - дауыссыз (согласный звук) Пример фонетического разбора (Мысал): Сөз: Отбасы Отбасы1 - 3 буын, от - тұйық; ба, сы - ашық.  О - дауысты, жуан, ашық, еріндік;  т - дауыссыз, қатаң;  б - дауыссыз, ұяң;  а - дауысты, жуан, ашық, езулік;  с - дауыссыз, қатаң;  ы - дауысты, жуан, қысаң, езулік.  ____________________________ Сөзде 6 әріп, 6 дыбыс бар.

Морфологиялық талдау. Сөз құрамына қарай талдау үлгісі:
(Разбор слова по составу)
Колхозшылар орден (ді) алды.
колхозшылар - деректі, күрделі, жалпы зат есім (конкретное, сложное, нарицательное существительное)
колхоз – күрделі қысқарған түбір (сложное существительное, состоит из двух основ)
шы – зат есімнен зат есім тудырып тұрған жұрнақ (словообразующий суффикс существительного)
лар – көптік жалғау (окончание множественного числа)
орден (ді) – деректі, жалпы, жалаң зат есім, -ді- деген табыс септік жалғауы түсіп қалған 
(конкретное, нарицательное, простое существительное, выпало окончание винительного падежа –ді-) 
алды – болымды, сабақты, негізгі етістік (положительный , переходный, основной глагол)
ал – түбір (корень)
ды – жедел өткен шақ жұрнағы (суффикс недавно прошедшее времени) 
 
Сөйлемге кешендік талдау (комплексный разбор предложения)
1. Сөйлемнің түрі (вид предложения)
2. Құрмалас болса, сол құрмаластың қандай түріне жатады 
(Если сложное, то к какому виду относится)
3. ҚС-нің құрамында қандай жай сөйлемдер бар (Какие есть простые предложения в СП)
4. Жай сөйлемнің түрілері (Виды простых предложений)
5. Жай сөйлемді құрап тұрған сөз тіркестері (Словосочетания, образующие простое предложение)
6. Сөз тіркестерінің түрлерін нақтыла (Определить виды связей словосочетаний)
7. Сөйлем мүшелеріне талда (толық синтаксистік талдау)
(Выполнить полный синтаксический разбор предложения) 
8. Морфологиялық талдау жаса. Мұнда жеке сөз бен сөз тіркестерінің қай сөз табына жататынын, 
сол сөз табының қай түрлері екенін анықтау.
(Сделать морфологический разбор. Определить, к какой части речи относятся слова и словосочетания) 
 
Мысалы: Күн кешкіре келе бұлыңғырланып тұр еді, ұзамай қар жапалақтай бастады.
Жалғаулықсыз ыңғайлас сөйлем, СҚС, хабарлы, екі жай сөйлемнен тұрады.
Бірінші жай сөйлем – Күн кешкіре келе бұлыңғырланып тұр еді.
Екінші жай сөйлем – Ұзамай қар жапалақтай бастады.
Күн кешкіре бұлыңғырланып тұр еді. – жай сөйлем, жақты, жайылма,толымды.
Күн бұлыңғырланып тұр еді – күрделі етістікті сөз тіркесі, басыңқы сыңары – бұлыңғырланып тұр еді, бағыныңқы – күн, байланысу формасы –қиысу.
Кешкіре келе бұлыңғырланып тұр еді – күрделі етістікті сөз тіркесі, басыңқы –бұлыңғырланып тұр еді, бағыныңқы – кешкіре келе, мезгілдік қатынастағы сөз тіркесі, байланысу формасы – жанасу.
Ұзамай қар жапалақтай бастады. –жай сөйлем, жайылма, жақты, толымды.
Қар жапалақтай бастады – күрделі етістікті сөз тіркесі, басыңқы – жапалақтай бастады, бағыныңқы – қар, байланысу – қиысу.
Ұзамай жапалақтай бастады – күрд.етістікті сөз тіркесі,басыңқы – жапалақтай бастады, бағыныңқы – ұзамай, мезгілдік қатынаста, байланысы – жанасу.
Күн кешкіре бұлыңғырланып түр. 
Күн – баст, дара, зат есім, жалпы, жекеше түрі.
Бұлыңғырланып тұр еді – күрделі етістік, баяндауыш, 3-ші жақ, өткен шақ.
Кешкіре келе – көсемшелердің тіркесінен жасалған күрделі мезгіл пысықтауыш.
Ұзамай қар жапалақтай бастады.
Қар – дара зат есім, жалпы, бастауыш.
Жапалақтай бастады – күрделі етістік, күрделі баяндауыш, өткен шақ.
Ұзамай – дара етістіктің ауыспалы шақ түріндегі дара көсемше, мезгіл пысықтауыш. 
  -

Синтаксистік талдау үлгілері (примеры синтаксического разбора) 
 
Жай сөйлем (простое предложение) Тымақтың түрілмеген құлағы жағын сабалап, шекпенінің етегі 
делдие түсіп, еңкелей басып Омар Маратты қуып жетті.
қуып жетті – күрделі етістік , күрделі баяндауыш, /не істеді?/; 
(сложный глагол, сложное сказуемое,что сделал?)
Омар – жалқы есім, дара бастауыш, / кім?/; (собственное имя, простое подлежащее, кто?)
Маратты – жалқы есім, дара, тура толықтауыш /кімді?/; (собств.имя, прямое дополнение, кого?)
құлағы сабалап – үйірлі пысықтауыш, амал пысықтауыш, /қалай?/
(составное объстоятельство, образа действия, как?)
жағын – жалпы есімнен болған дара,тура толықтауыш, /несін?/;
(нариц.имя «жақ», простое, прямое дополнение, что?)
шекпенінің етегі делдие түсіп - үйірлі амал пысықтауыш, /қалай?/; 
(составное объстоятельство образа действия, как?)
еңкелей басып – күрделі амал пысықтауыш, /қалай?/; (сложное обстоят. обр.действия, как?) 
 
құлағы сабалап, шекпенінің етегі делдие түсіп, еңкелей басып – бірыңғай амал пысықтауыштар.
(данные сочетания однородные обстоятельства образа действия):
түрілмеген – есімше, дара анықтауыш, /қандай?/; (причастие, простое определение, какой?):
тымақтың – зат есім, ілік септікте, дара анықтауыш, /ненің?/: 
(существительное в родительном падеже, простое определение, чего?) 
 Салалас құрмалас сөйлем (сложносочиненное предложение)
Дәулет нағыз мерген екен: бір топ жігіт ертіп аңға шығып қайтып еді, қасындағы серіктерінің бәрі қайран қалып келді.
Көп сыңарлы (үш сыңарлы) СҚС. Бірінші сыңары - Дәулет нағыз мерген екен , екінші сыңары - бір топ жігіт ертіп аңға шығып қайтып еді, үшінші сыңары - қасындағы серіктерінің бәрі қайран қалып келді.
Соңғы екі сыңары бірінші сыңарды түсіндіріп түр, сондықтан бұл сөйлем – түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем.
(ССП с тремя прстыми предложениями. Первое - Дәулет нағыз мерген екен, второе и третье – поясняют первое предложение, поэтому это предложение – пояснительное ССП). 
 Сабақтас құрмалас сөйлем (сложноподчиненное предложение)
Жіңішке өзенмен қатар, бұлақ бастаулары мол, шалғыны қалың кең жайлау болғандықтан, бұл қонысқа Абай аулымен ілесе көшіп келген ауылдар аса көп.
Хабарлы сөйлем.(повествовательное предложение).
Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем. (СПП с придаточным причины).
Жіңішке өзенмен қатар, бұлақ бастаулары мол, шалғыны қалың кең жайлау болғандықтан – бағыныңқы сыңар (придаточная часть); 
баяндауышы -ғандықтан- тұлғасы арқылы жасалып тұр; баяндауыш – құрама етістік.
(сказуемое выражено данными аффиксами, составное сказуемое) 
Бұл сыңар себепті білдіреді (придаточная часть указывает причину)
Бұл қонысқа Абай аулымен ілесе көшіп келген ауылдар аса көп – басыңқы сыңар (главная часть); баяндауышы - тиянақты тұлғада тұр (сказуемое конкретизировано)
Бұл сыңар салдарды білдіреді (эта часть выражает следствие причины).

Лексикалық талдау.
Талдау реті
1.Сөздің неше мағыналы екенін білу.
2.Мағынасын ашу, қандай мағынада берілген.
3.Омонимін,синонимін, антонимін табу.
4.Тұрақты тіркесте беріле ме? .
5.Тұрақты тіркес құрамында кездесе ме?. 
6.Сөздік құрамында қандай топқа жатады?.
7.Стильдік тұрғыдан қандай лексикаға жатады?.
8Сөздің неше лексикалық, неше грамматикалық мағынасы бар.

                                      Талдау үлгілері

Қыз ұшса қияға, ұл ұшса ұяға.
1.Қыз-моносемия.
2.Қыз-1.Әйел жынысты адамның жастық шағын білдіреді.
Тура мағынада берілген.
3.-Омоним:1.Зат есім. (Әйел жынысты адамның жастық шағын білдіреді.)
2.Етістік. (Жану, ысу)
-Синоним:бойжеткен.
-Антоним:1.қыз-ұл.
2.қызу-өшу.
4.Тұрақты тіркесте беріледі: «тақия тігер»
5.Тұрақты тіркес құрамында:
«Қызға қырық үйден тыю» 
«Қыз елдің көркі.»
«Қыздың жиған жүгіндей»
«Қыздың жолы жіңішке»
«Қыздың жаны қырық»
6.Сөздік құрамында актив тобы.
7.Стильдік тұрғыдан жалпы халықтық лексика.
8.-2 лексикалық мағына береді.
-3 грамматикалық мағына береді.
(жалпы,деректі, адамзат)

1.       Мәтін (1-нұсқа)

Айтеке би

Айтеке би из племени Алим род Торткара, Младший Жуз, внук брата эмира бухарских ханов в Самарканде Жалантос Бахадура^[1], или из узбекского рода алчин^[2][3], других сведений о его биографии нет. Родился у подножия горы Казбиби в Узбекистане 23 марта 1644 года.

Но известно его решающее участие в совещанием по поводу объединения трёх жузов. И домашнее, и школьное (медресе в Бухаре) воспитание и образование он прошёл при наставничестве общественного и политического деятеля Жалантоса, известного строительством мечетей Ширдараи Тиллекара в Самарканде, приходившегося ему дядей.

В 20 лет Айтеке би был известным бием, в 30 лет стал старшим бием Младшего жуза и с тех пор его имя фигурирует рядом с другими великими казахскими биями Толе би, Казыбек би, а также с ханом Тауке.

Айтеке би — один из главных авторов степного свода законов «Жеты Жаргы» («Семь уложений»), способствовавший замене кровной мести, принципа кровь за кровьпринципом «справедливого наказания» и «откупа», дабы остановить цепь кровавой вендетты между казахскими родами. Помощник и советник Тауке-хана, сам батыр, вместе с Тауке участвовал в отражении джунгарского нападения на Сайрам. Совместно с Тауке-ханом, получившем название «великого», «благословенного», поскольку он сплотил казахские земли в рамках единого централизованного государства, имеющего собственную конституцию, он содействовал установлению определённого равновесия в отношениях с джунгарами и русскими, способствовал объединению усилий казахов, каракалпаков и киргизов против джунгарскогонашествия.

Ему принадлежит выражение о том, что бий должен быть на высоком нравственном уровне, дабы оставить в душах современников и потомков яркий след своими разумными решениями. Их справедливость Айтеке би связывает с умением «рассечь конский волос строго посередине».

Тапсырма

1. Мәтінді қазақ тіліне аудар
2. Көмекші  сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. Мәтіннің 2 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса
4. Деңгей, бірлестік сөздеріне лексикалық таладу жаса
5. Мәтіннің 7 сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса
6. Мәтін бойынша сөздік құрастыр

2.       Мәтін (2-нұсқа)

Толе-би

  Толе би Алибекулы - выдающийся общественный деятель, бий Старшего жуза, один из авторов свода законов "Жети жаргы", оратор и поэт.

Толе происходит из дулатовского рода жаныс, восходящего к Кудайберды, известного тем, что у него было девять сыновей. В их роду, принадлежащем к простонародью, до Толе не было ни баев, ни биев. Толе родился в 1663 г. в урочище Жайсан в Жамбылской области. Умер в 1756 г. в Акбурхан-орде, Ленгерском районе Шымкентской области. После смерти хана Старшего жуза Жолбарыса он правил Ташкентом в течение шести лет (1743-1749).

В стихотворении, посвященном детству хана Аблая, Бухар-жырау напоминает ему, что, находясь в трудной доле, тот был работником у Абилмамбета и пас верблюдов у уйсына Толе би. В поэме "Сабалак" Бухар воспроизводит беседу Толе с мальчиком-подпаском в разорванной одежде, в старом овчинном тулупе, с потрепанными волосами, на вид желтовато-смуглым, но с острым взглядом нахохленного соколенка. "Примечаю в тебе что-то особенное, как человек благородного происхождения выглядишь, как гордый сокол", - обратился к мальчику Толе. "Без роду я и без племени, нечем похвастаться, отца, матери, отчего дома и народа у меня нет, называйте меня как вам угодно". Так и прозвали его за обросшие волосы, рваную шапку, растрепанный вид Сабалак. Так и пас он овец, вечно с торбой, серьезный, неулыбающийся. Видно, понимал Толе толк в людях, раз приметил его. Ведь недаром говорят, что порода видна сызмальства.

Тапсырма

1. Мәтінді қазақ тіліне аудар
2. Арналған  сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. Мәтіннің 7 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса
4. Қоғамдық, автор сөздеріне лексикалық таладу жаса
5. Мәтіннің 2 сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса
6. Мәтін бойынша сөздік құрастыр

3.       Мәтін (3-нұсқа)

Право и культура казахов были тесно связаны с экологией, с естественным состоянием свободного человека, с кочевым образом жизни. Казахи веками жили в гармонии с экосистемой.

Одним из принципов кочевого образа жизни являлся принцип «жеты ата». Именно этот принцип являлся одним из главных, регулирующих родственные отношения между людьми. На практике он проявлялся в том, что каждый член сообщества должен был знать своих предков до седьмого колена, при этом браки между родственниками до седьмого колена были строго запрещены.

В казахском обществе вражда прекращается через брак молодых. Заключение брака означает примирение сторон и восстановление родства как «куда» – сватов. Однако на практике подобные браки встречались очень редко. Наши предки, известные исторические личности – вожди племен, бии, сказители, общественные и государственные деятели оставившие заметные следы, веками стремились к единству, целостности и не уставали к этому призывать. Мыслители степей создали своеобразный кодекс духа Степи, основой которого является сплоченность, духовность, нравственность, процветание народа.

Особое значение в степи имел институт «Дат». Дат определяется как "требование справедливости, выражение пожелания". Этим правом обычно пользовались при спорах, когда стороны хотели выразить собственное мнение. При этом человек, сказавший слово "дат" обязательно должен быть выслушан принародно, каким бы не было его мнение.

Также правом “дат” пользовались осужденные или приговоренные, и история казахского народа изобилует многими примерами, когда люди выражали свое несогласие и возражение действием хана или иных представителей ханской власти. В истории казахского народа право "дат" часто встречается при решении судов биев или при несогласии с решениями ханов. Право "дат" также строго соблюдалось при ведении дипломатических переговоров. Особое место в степи занимали бии – честные, неподкупные люди, с незапятнанной совестью, решавшие спорные дела и возглавлявшие роды. Бии выступали как объединители народа в государство, хан олицетворял собой государство

Тапсырма

1. Мәтінді қазақ тіліне аудар
2. Тарих  сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. Мәтіннің 2 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса
4. Дат, би, анықтама сөздеріне лексикалық таладу жаса
5. Мәтіннің 4 сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса
6. Мәтін бойынша сөздік құрастыр

4.       Мәтін (4-нұсқа)

Особенности формирования и развития казахского права «жаргы» и роль биев в его укреплении

Особенности формирования и развития казахского права «Жаргы» и роль биев в его укреплении При характеристике права казахского народа традиционного общества невозможно использовать современное общепринятое понимание права как совокупности правил и норм, обеспеченных силой государства и отражающих волю законодателя. Кочевое право гораздо сложнее, оно состоит не только и не сколько из писанных официальных норм, оно включает в себя сложную совокупность правовых ценностей, правовых образов, правовых понятий, правовых отношений, правосознания, институтов права и правовых процедур. Именно эти качества и дают нам основание определить казахское обычное право как уникальный правовой феномен, действовавший в течение тысячелетий, сохранившего казахский народ и его территорию для потомков. Право казахского народа закрепляла вольность, нравственные идеи, идеалы и принципы, воспринимаемые всем народом. Это и явилось фундаментальными причинами того, что оно выдержало испытание временем. Степное право обладает синкретичностью, в нем сливаются воедино нравственность, религия и мораль, оно растворено в политических, экономических, семейных и прочих институтах и процессах. Главное назначение права заключалось в способности его удержать людей вместе на огромных территориальных пространствах, быть инструментом примирения, а не наказания, сплачивать, а не разъединять людей.

Тапсрыма

1. Мәтінді қазақ тіліне аудар
2. Мінез сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. Мәтіннің 6 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса
4. Мәдениет, жарғы, бекітілген сөздеріне лексикалық таладу жаса
5. Мәтіннің 9 сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса
6. Мәтін бойынша сөздік құрастыр

5.       Мәтін (5-нұсқа)

Три законодателя и легенды века

В центре Казахского права «Жарғы» находился особая социальная категория - би, олицетворявший судью и судебную власть, вместе с тем на определенном этапе истории соединявший в своем лице законодателя, знатока источников, правил и процедур «Степного права», поэта и оратора, а главное - убежденный-моралист и преданный принципу справедливости. В данной статье речь идет и о трех выдающихся биях - Толе бие, Казыбек бие и Айтеке бие. Документальные материалы о них ограничены. Зато сохранились устные повествования, передаваемые из поколения в поколение. Их было в прошлые века немало. К сожалению, многие из этих «архивов» уничтожены, сожжены, закопаны, просто утеряны в годы жестокого преследования, арестов, голода, духовного и материального обнищания населения Степного края, периодически повторявшиеся в особенности в XX веке.

Ограниченность документального и писанного материалов о казахской правовой культуре не должно однако порождать какое-то недоверие к сведениям, воссоздающим ее историческую картину. Следует иметь ввиду традиционность и уникальность передачи информации из поколения в поколение, а также природную приверженность и адаптацию к запоминанию исторической хроники у кочевников-казахов. «Этой исторической памятливости казахов я поражаюсь и поныне», - писал знаток психологии народа Г. Бельгер. - Лишенный в течение веков письменности, зафиксированной печатно истории, архива, надежной научной документации, кочевник придавал исключительное значение родовой памяти, родословному древу по отцовскому и материнскому линиям, знанию семейных и родственных уз, устной шежире-летописи, закрепленной, запечатленной в преданиях, легендах, притчах, фольклоре - батырских дастанах-поэмах и религиозных киссах-сказах и т.д. Именно в них заключены история, душа, ментальность народа

Тапсрыма

1. Мәтінді қазақ тіліне аудар
2. Ағымдық  сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. Мәтіннің 2 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса
4. Мәдениет, жарғы, бекітілген сөздеріне лексикалық таладу жаса
5. Мәтіннің 4сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса
6. Мәтін бойынша сөздік құрастыр.

6.       Мәтін (6-нұсқа)

Суд биев в оценке деятелей национальной культуры XIX - начало XX веков.

Формирование национальной интеллигенции в Степном крае относится ко второй половине XIX и началу XX века. Оно тесно связано с Россией и русской культурой. Отдельные грамотные люди и раньше были, особенно в оседлых центрах, получившие образование в основном в соседних мусульманских центрах, служившие письмоводителями, переводчиками, духовными наставниками при ханах, султанах и родоправителей, обучали их детей начальной арабской грамоте. Редкие, наиболее одаренные уходили в ученые центры Востока. Собственно казахская национальная интеллигенция, воспитанная на передовых традициях светской русской европейской культуры, пусть численно на первых порах небольшая, была новой образованной прослойкой в обществе. Независимо от того, где служили, они тесно были связаны с жизнью кочевников и во многих случаях всегда несли в своем существе их образ бытия, взгляды и думы. Некоторые из них подымались до уровня известных ученых и мыслителей.

Представляют большую ценность описания, высказывания, и исследования представителей национальной интеллигенции, как знатоков, непосредственных носителей всего того ординарного и неординарного, малого и сущего в организации корпоративного, общинно-родового, индивидуального образа жизни казахских кочевников. Главное, они видели и жили в той хозяйственной, социальной, духовной среде, характерной для казахского кочевого общества со всеми его присущими атрибутами и моделями самоорганизации.

Тапсрыма

1.       Мәтінді қазақ тіліне аудар

2.       Ғасыр сөзіне фонетикалық талдау жаса

3.       Мәтіннің 9 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса

4.       Деңгей, құнды, зерттеу сөздеріне лексикалық таладу жаса

5.       Мәтіннің 10 сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса

6.       Мәтін бойынша сөздік құрастыр.

7.       Мәтін (7-нұсқа)

Казахский суд биев в памяти поколений

Казахский суд биев сохранился и утвердился в памяти поколений как независимое, профессиональное и мудрое правосудие.

В многовековой истории каждого народа бывают события, даты и личности, которым дают дань последующие поколения и гордятся ими, вспоминают о них как примечательные и важнейшие вехи, духовные рубежи пройденного ими жизненного пути. Бывают, хотя намного реже, и такие явления, институциональные структуры и учреждения, которые стойко держатся и овладевают памятью и умами новых поколений людей в силу того, что они имеют цивилизационное значение или даже общечеловеческую ценность. Они сохраняются и живут в их мыслях как ориентация на будущее и наследие, имеющие непреходящее значение. Таким памятным историческим явлением является казахское судопроизводство - суд биев, формировавшееся в недрах кочевого общества тюрков- казахов, составившее и получившее наименование «Золотой век» правосудия. Оно, когда его уже не было, оставалось вечно живым факелом в памяти народной.

Суд, как публичный орган, во все времена и эпохи был и остается критерием и символом власти и управления, по которому в первую очередь судили о власти, об ее приверженности к демократии и интересам народа. Как правило, такое представление превалирует у тех слоев населения, которые больше относятся к объектам - участникам судебного разбирательства, ощущающим на себе отношение и тяжесть судебной власти, и меньше всего проявляется у тех, кто стоит на верху власти и творит суд. В условиях Казахстана авторитет и престижность бийского судопроизводства, давно канувшего в пластах истории, стали достоянием сострадания и мечты всего общества, в том числе и ныне властвующих в нем слоев. Это парадоксально, но факт, говорящий о многом, о всеобщей ценности правосудия биев.

Тапсрыма

1. Мәтінді қазақ тіліне аудар
2. Ереже  сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. Мәтіннің 6 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса
4. Қаратау, халық, ру сөздеріне лексикалық таладу жаса
5. Мәтіннің 10 сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса
6. Мәтін бойынша сөздік құрастыр.

 

8.       Мәтін (8-нұсқа)

Казыбек би

Казыбек би - великий оратор, общественный деятель и посол, Принадлежал к Среднему жузу, к разделу Каракесек племениАргын. Его прозвище (Каз Даусты) в переводе с казахского гусиноголосый. Вместе с Толе би и Айтеке би один из трёх великих биев (судей) казахского народа и один из авторов первого систематизированного свода казахских обычаев «адат» (законов) «Жеты Жаргы».

Казыбек Келдибекулы (1667—1763) — известный в народе как Каз дауысты Казыбек («Казыбек, непревзойденный в слове и слоге», буквально «Казыбек с непревзойденным голосом»), получивший это название, как говорит легенда, от заклятого врага казахов, Контайчи Галдан Церена, пораженного и загипнотизированного его красноречием.

Родился он на берегах Сыр-Дарьи (точное место рождения неизвестно), детские и юношеские годы провел в Каратау и Улытау, принадлежал к Среднему жузу, к роду Каракесек племени Аргын. Отец Келдибек, дед Шаншар. Имя Шаншара было настолько известно и популярно, что дед по материнской линии — Сулеймен издалека прикочевал к Шаншару, которого за начитанность, мудрость прозвали Шаншар абыз.

Тапсрыма

1. Мәтінді қазақ тіліне аудар
2. Орта Жүз сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. Мәтіннің 4 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса
4. Қаратау, халық, ру сөздеріне лексикалық таладу жаса
5. Мәтіннің 1 сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса
6. Мәтін бойынша сөздік құрастыр.

9.Мәтін (9-нұсқа)

Преступное деяние

Преступление есть деяние. Деяние в уголовном праве понимается как акт поведения человека, который может быть выражен как в активной (действие), так и в пассивной форме (бездействие), способный причинить различного рода вредные, опасные для общества последствия: физический, моральный и материальный ущерб личности, нарушение нормального функционирования экономических институтов, вред окружающей среде и т. д.^[11]

Указание на то, что преступление представляет собой деяние имеет достаточно большое значение. Во-первых, вследствие этого преступлением может признаваться только акт поведения человека, а не его мысли и убеждения^[12]. Это положение восходит ещё к римскому праву: ещё в Дигестах Юстиниана Великого устанавливалось, что никто не несёт наказания за мысли (лат. cogitationis poenam nemo patitur). Деяние должно отвечать признаку отражаемости, то есть быть доступным для человеческого познания, должна иметься возможность составить его объективное (не зависящее от субъекта) описание^[13].

Следует отметить, что невозможность признания преступными мыслей и убеждений человека не означает невозможности признания преступным акта их внешнего выражения (устного или письменного), адресованного другим лицам: законодательством многих государств признаются преступными, например, оскорбительные иклеветнические высказывания, призывы к насилию, в том числе направленному на ниспровержение существующих институтов государственной власти. Криминализация таких деяний в целом не противоречит принципу свободы слова ввиду их объективной вредоносности.

Тапсрыма

1. Мәтінді қазақ тіліне аудар
2. Қылмыс сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. Мәтіннің 3 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса
4. Жауап, мүмкіндік сөздеріне лексикалық таладу жаса
5. Мәтіннің 5 сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса
6. Мәтін бойынша сөздік құрастыр.

10.Мәтін (10-нұсқа)

Термин «правоведение» объясняется как юридическая наука или специальность, которая занимается изучением государства и права в общей взаимосвязи. Наука рассматривает и даёт определения понятиям юриспруденции, а также занимается изучением основных отраслей права. Правовед теоретически и практически изучает проблемы предпринимательского, криминального, земельного и трудового права. Совершенствует свои знания в области законодательства стран. Владеет иностранными языками. Изучает оригиналы нормативных первоисточников, практику передовых стран мира. Обладает профессиональной мобильностью, способностью к быстрой адаптации ко всем изменениям в законодательстве. Карьера правоведа может развиваться в органах государственной исполнительной власти, местного самоуправления, суда, прокуратуры, юстиции, нотариата, юридических и экономических служб организаций, предприятий различных форм собственности.

Тапсрыма

1. Мәтінді қазақ тіліне аудар
2. Құқық сөзіне фонетикалық талдау жаса
3. Мәтіннің 4 сөйлеміне морфологиялық талдау жаса
4. Шетел, кәсіби, термин сөздеріне лексикалық таладу жаса
5. Мәтіннің 5 сөйлеміне синтаксиситік талдау жаса
6. Мәтін бойынша сөздік құрастыр.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Н.Қ. Мухамадиева. Кәсиби қазақ тілі.  I,II,III оқу кітабы. Алматы 2006
2. Қазақ тілі. (ересектерге арналған жеделдетіп оқыту әдістемесі). Алматы 2003.
3. А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров казахский язык для всех. Алматы «Атамұра» 2004
4. Ш.К. Бектуров, А.Ш. Бектурова Қазақ тілі. Ана тілі деңгейінде үйрету құралы. Алматы 2002
5. Қазақ тілі 10-11 сыныптарына
6. Қазақ әдебиетінің хрестоматиясы. Алматы «Мектеп» 2006.
7. Г. Смагулова. Фразеологизмдердің варианттылығы. Алматы «Санат» 1996.
8. Казахские пословицы и поговорки. Алматы 2005
9. Қазақ әдебиеті. Хрестоматия 11 – сынып. Алматы «Мектеп»  2002.
10. Т.М. Артықова. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі. Алматы «Атамұра» 2005  
11. Н.Қ. Мухамадиева. Кәсиби қазақ тілі.  I,II,III оқу кітабы. Алматы 2006
12. Қазақ тілі. (ересектерге арналған жеделдетіп оқыту әдістемесі). Алматы 2003.
13. А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров казахский язык для всех. Алматы «Атамұра» 2004
14. Ш.К. Бектуров, А.Ш. Бектурова Қазақ тілі. Ана тілі деңгейінде үйрету құралы. Алматы 2002
15. Қазақ тілі 10-11 сыныптарына
16. Қазақ әдебиетінің хрестоматиясы. Алматы «Мектеп» 2006.
17. Г. Смагулова. Фразеологизмдердің варианттылығы. Алматы «Санат» 1996.
18. Казахские пословицы и поговорки. Алматы 2005
19. Қазақ әдебиеті. Хрестоматия 11 – сынып. Алматы «Мектеп»  2002.
20. Т.М. Артықова. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі. Алматы «Атамұра» 2005  
21. Орысша-қазақша, қазақша-орысша сөздіктер