Календарно-тематическое планирование по башкирскому языку (5класс)

Башҡортостан Республикаһы Тәтешле районы муниципаль районы Аҡсәйет ауылының урта дөйөм белем биреү мәктәбе муниципаль

                                                                  бюджет дөйөм белем биреү учреждениеһы

 МБ ултырышында ҡаралды                                                                   Килешәм:                                           Раҫлайым:

 Протокол №____                                                                                    Директор урынбаҫары                      Аҡсәйет урта мәктәбенең                                              «_____»___________2017й.                                                                    Дәүләтбаева Л.Р.                               директоры Ғәлимов И.М.

                                                                                                                 “____”________2017й.                        Приказ № ___ 

                                                                                                                                                                               “_____”__________2017й.                        

“Башҡорт  дәүләт теле” предметынан календарь-тематик план

(эш программаһына ҡушымта)

5-се  класс

                                                                                                                                                                          Төҙөнө:

                                                                                                                                                                          башҡорт теле һәм әҙәбиәте

                                                                                                                                                                          уҡытыусыһы

                                                                                                                                                                          Нурисламова Ифира Рәмзи ҡыҙы

2017й.

Аҡсәйет

                                                                                         Календарь-тематик план

5-се класс

№	Дата		Дәрестең темаһы	Дәрес тибы	Эшсәнлек төрө	Уҡыусыларҙың белеменә ҡарата төп талаптар	Йыһазлау	Контроль төрө	Өйгә эш
	план буйынса	Фактик
I сирек 7 сәғәт
1	06.09.		Башланғыс кластарҙа үтелгәндәрҙе ҡабатлау	Ҡабатлау	Ҡабатлау, күнегеүҙәр дәресе	Уҡыусыларҙың телде аңлау һәм үҙ фекереңде әйтә белеү өсөн туплаған белем, оҫталыҡ, күнекмәләр йыйынтығын дөрөҫ, урынлы ҡулланыуға ирешеүҙе талап итеү; телдән һәм яҙма формала бәйләнешле һөйләм күнекмәләрен булдырыу	Дәреслек,	Анализ текста Һөйләм  тәржемә итеү	3-сө күнегеү 5-се күнегеү
2	13.09.		С.Муллабаев “Шатлыклы иртә”. Б.Бикбай. “Туған тел”, “Рус теле” Р.Ғарипов. “Туған тел”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе	Тасуири  уҡыу, текст өҫтөндә эшләү	Яҙысы тураһында ҡыҫҡаса мәғлүмәт бирә белеү. Әҫәрҙәрҙе тасуири уҡыу, йөкмәткеһен һөйләү. Мәктәпкә, уҡыуға ҡарата һөйөү тойғоһон үҫтереү	Дәреслек, портрет Дәреслек, портрет, кассета №1		“Р.Ғариповтың  “Туған тел” шиғырын ятларға
3	20.09.		Фонетика һәм орфоэпия. Өн һәм хәреф. Башҡорт теленең өндәр системаһы. Уларҙы белдергән хәрефтәр.	Яңы материал	Һүҙҙәге өндәр составын тикшереү, дөрөҫ әйтеү һәм яҙыу	Уҡыусыларҙың фонетика буйынса белемдәрен тәрәнәйтеү. Тел белеменең фонетика бүлеге һөйләм өндәрен,  орфоэпия бүлеге һүҙҙәрҙе дөрөҫ әйтергә, орфография бүлегенең дөрөҫ яҙарга өйрәтеүен үҙләштереү.Өн һәм хәрефте айыра белеү. Транскрипция		Һүҙгә фонетик анализ	10-сы күнегеү Схема төҙөргә
4	27.09.		“Әминбәк” әкиәте	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе	Әкиәт уҡыу, һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү, һүзлек эше, Һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү, характеристика биреү	Әкиәт менән танышыу, йөкмәткеһен һөйләү,  һорауҙарға яуап биреү. Әкиәттәге уңғай һәм кире образдарҙы табыу, уларға хас сифаттарҙы билгеләү Халыҡ иҗады тураһында ғомүми мәғлүмәт биреү,  уның жанрҙары. Әкиәт  тураһында мәғлүмәт биреү. Уның төрҙәре			Уҡырға, йөкмәткеһен һөйләргә өйрәнергә
5	04.10.		Тартынтынҡы өндәр.	Яңы материал	Тартынҡы өндәрҙе дөрөҫ әйтә белеү, фонетик күнегеүҙәр.	Тел белеменең фонетика бүлеге һөйләм өндәрен,  орфоэпия бүлеге һүҙҙәрҙе дөрөҫ әйтергә белеү		Һүҙгә фонетик анализ	24-се күнегеү
6	18.10.		М.Кәрим “Сыйырсыҡ балаһы”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе	Һөйләшеү үткәреү, һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү, һүҙлек эше	Яҙыусының тормош юлы тураһында белешмә биреү.  Тәбиғәткә ҡарата һөйөү тойғоһон арттырыу	Дәреслек, портрет		Сыйырсыҡ балаларына характеристика бирергә
7	25.10		Һуҙынҡы өндәр, уларҙың һаны һәм составы. Башҡорт телендәге һуҙынҡы өндәрҙең әйтелеше	Яңы материал	Башҡорт  телендәге һуҙынҡы өндәрҙе дөрөҫ әйтә белеү, фонетик күнегеүҙәр	А, ә,и, ө-хәрефтәре бер һуҙынҡы О,ы,э,у,ү-икешәр өнгә билгеле булыуы. Е,ё,ю,я –хәрефтәре тартынҡы һәм һуҙыңҡы өн ҡушылмаһын белдереп йөрөүҙәрен аңлатыу		Һүҙгә фонетик анализ	42-се күнегеү
II сирек 8 сәғ.
8	08.11		Д.Бураҡаев “Урал тауҙары”. “Тыуған ер” ҡобайыры.	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе	Һөйләшеү үткәреү, һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү, һүҙлек эше	Яҙыусының тормош юлы тураһында белешмә биреү.  Тыуған яҡҡа, илгә, тәбиғәткә һөйөү тойғоһон үҫтереү	Дәреслек, портрет, Урал тауы фотоһүрәттәре		“Тыуған ер” ҡобайыры ятларға
9	15.11		Б.т.ү.Изложение  “Урманда”	Һөйләм үҫтереү дәресе		Материалды үҙләштереүҙе тикшереү
10	22.11		Р.Ниғмәти “Йәмле Ағиҙел буйҙары” (поэманан өҙөк)	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе	Уҡыу, һорауҙарға яуаптар биреү	Яҙыусы тураһында ҡыҫҡаса белешмә биреү. Тасуири уҡыу күнекмәләрен нығытыу. Тәбиғәткә һаҡсыл ҡараш тәрбиәләү	Дәреслек, портрет, Ағиҙел төшкән һүрәттәр, фотолар		Өҙөктөң тәүге дүрт юлын ятларға
11	29.11		Хаталар өҫтөндә эш. Башҡорт телендә сингармонизм законы (практик планда уның төрҙәре менән таныштырыу)	Яңы материал		Башҡорт телендәге өндәрҙең үҙенсәлеген, акустик һәм артикуляцион үҙгәрештәрен күрә белергә өйрәтеү; телдән һәм яҙма һөйләм оҫталығын камилләштереү. Сингармонизм законы тураһында төшөнсә биреү		Һүҙгә фонетик анализ	55-се күнегеү 59-сы күнегеү
12	06.12		Ф.Иҫәнғолов “Хәмит күпере”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе	Яңы әҫәр менән таныштырыу, һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү, һүҙлек эше	Яҙыусының тормош юлы тураһында белешмә биреү	Дәреслек, портрет, кассета №1		Вәлит менән Хәмит образдарына характеристика яҙырға
13	13.12		Контроль диктант “Тәбиғәт ҡосағында”	Белемдәрен тикшереү, контроль дәрес		Материалды үҙләштереүҙе тикшереү	Диктанттар йыйынтығы
14	20.12		М.Кәрим “Ҡыш бабай бәләкәй саҡта”. Проза телмәре һәм шиғри телмәр. Хикәйәләү тураһында төшөнсә	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе. Теория өйрәнеү дәресе	Яңы әҫәр менән таныштырыу, һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү, һүҙлек эше	Яҙыусы тураһында белешмә биреү.			Йөкмәткеһен һөйләргә
15	27.12		Хаталар өҫтөндә эш.Н.Мусин “Ҡоралайҙар”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе		Яҙыусының тормош юлы тураһында белешмә биреү. Тәбиғәткә һөйөү тойғоһо үҫтереү. Тәбиғәткә ҡарата һаҡсыл ҡараш тәрбиәләү	Дәреслек, портрет		Кешенең матурлығы нимәлә?

                                                                                                              III сирек

10 сәғ.

16	17.01		Ижек. Ижектәрҙең төрҙәре	Яңы материал				Һүҙҙәрҙе ижектәргә бүлеү	66-сы күнегеү
17	24.01.		Башҡорт халыҡ ижады. “Аҡъял батыр” әкиәте		Яңы әҫәр менән таныштырыу	Халыҡ иҗады тураһында ғомүми мәғлүмәт биреү,  уның жанрҙары. Әкиәт  тураһында мәғлүмәт биреү. Уның төрҙәре			Уҡырға, йөкмәткеһен һөйләргә әһерләнергә
18	31.01		Т.ү.Инша “Ҡышҡы уйындар”	Һөйләм үҫтереү дәресе		Уҡыусыларҙың үҙаллы  эшсәнлеге, һорауҙарға яуап биреү.
19	07.02		Д.Бүләков “Яралы китап”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе		Кешеләр араһында дуҫлыҡ, бер-береңә иғтибарлы булыу мәсьәләләренең актуальләштерелеүе	Дәреслек, портрет		Уҡырға, йөкмәткеһен һөйләргә
20	14.02		Хаталар өҫтөндә эш. Һүҙҙәрҙе юлдан юлға күсереү	Ҡабатлау				Һүҙҙәрҙе ижектәргә бүлеү	75-се күнегеү
21	21.02		Ә.Вахитов “Өс бөртөк бойҙай”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе		Яҙыусының тормош юлы тураһында белешмә биреү.  Хикәйәне аңлатмалы уҡыу. Йөкмәткене үҙләштереү. Ҡабат хеҙмәт темаһын күтәреү.	Дәреслек, портрет		Уҡырға, йөкмәткеһен һөйләргә
22	28.02		Һүҙьяһалыш һәм уның һүҙ составы. Тамырҙаш һүҙҙәр	Яңы материал	Һүҙҙең тамыры һәм ялғауы, бер үк һүҙҙең формаһы	Уҡыусыларға һүҙ төҙөлөшө һәм һүҙ яһалышы буйынса системалы белем биреү; һүҙҙә тамыр,ялғауҙы айырыу,тамырҙаш һүҙ табыу		Һүзлек диктанты	112-се күнегеү
23	07.03		М.Кәрим “Дан кәпәс түгел”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе		Хикәйәне аңлатмалы уҡыу. Йөкмәткене үҙләштереү.  Тыуған илгә һөйөү, ветерандарға ихтирам тойғоһо тәрбиәләү			Һуғышта булған олатайҙар тур-да белешмә
24	14.03		Контроль диктант  “Өс таған”	Белемдәрен тикшереү, контроль дәрес		Материалды үҙләштереүҙе тикшереү	Диктанттар йыйынтығы
25	21.03		Хаталар өҫтөндә эш.Н.Мусин “Атайымдың ос һәнәге”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе	Яңы төшөнсәләр менән таныштырыу, һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү, һүҙлек эше	Яҙыусының тормош юлы тураһында белешмә биреү. Хеҙмәткә уңай мөнәсәбәт тәрбиәләү	Дәреслек, портрет		Уҡырға

IV сирек

8 сәғ.

26	04.04		Баҫым, уның үҙенсәлектәре. Башҡорт һәм рус телендә интонация һәм уның төрҙәре. Төп өлөштәре: логик баҫым, пауза, фраза баҫымы, телмәр методикаһы, тойғо баҫымы	Яңы материал	Фраза баҫымы, пауза,логик һәм тойғоло баҫымдар, һөйләм көйө	Уҡыусыларҙы башланғыс синыфтарҙа алған белемдәрен тәрәнәйтеү; баҫым һәм башҡорт телендә һүҙ баҫымының урыны тураһында төшөнсә биреү		Һүзлек диктанты	85-се күнегеү 93-сө күнегеү
27	11.04		Ә.Әминев “Әсикмәк”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе		Әмир Әминев тураһында ҡыҫҡаса белешмә биреү			Йөкмәткеһен һөйләргә
28	18.04		Омоним, синоним, антоним һүҙҙәр	Ҡабатлау		Омоним, синоним, антоним тураһында төшөнсә биреү			150-се күнегеү
29	25.04		М.Кәрим “Өс таған”. Образдарға характеристика	Әҫәрҙе анализлау дәресе	Әҫәр менән танышыу, һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү	Кешеләр араһында дуҫлыҡ, бер-береңә иғтибарлы булыу мәсьәләләренең актуальләштерелеүе	Дәреслек, портрет		Уҡырға. Инша “Минем дуҫым”
30	02.05		Фразеологик берәмектәр	Яңы материал		Фразеологизм тураһында башланғыс төшөнсә биреү,һөмләмдә уларҙы табыу һәм мәғәнәһен аңлатыу			182-се күнегеү
31	16.05		З.Хисмәтуллин “Урман ҡунағы”	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе	Һөйләшеү үткәреү, һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү, тормош юлы менән танышыу, йөкмәтке һөйләү, образға бәйәләмә биреү	Яҙыусы тураһында ҡыҫҡаса мәғлүмәт бирә белеү. Тәбиғәттең матурлығын һүрәтләү, кешене бөйөк зат булараҡ бәйәләү. Тәбиғәткә һаҡсыл ҡараш тәрбиәләү	Дәреслек, портрет		Уҡырға, йөкмәткеһен һөйләргә әҙерләнергә
32	23.05		Контроль диктант  “Тыуған яҡ”	Белемдәрен тикшереү, контроль дәрес		Материалды үҙләштереүҙе тикшереү	Диктанттар йыйынтығы
33	30.05		Хаталар өҫтөндә эш.М.Кәримдең “Ғүмер миҙгелдәре “ китабынан “Ап-аҡ мөғжизә” хикәйәһе	Әҙәби әҫәрҙе өйрәнеү дәресе	Әҫәр менән танышыу, һорауҙарға яуап биреү, биремдәр үтәү	Яҙыусы тураһында ҡыҫкаса мәғлүмәһт бирә белеү. Әҫәрҙең йөкмәткеһенә төшөнөү, төп образга характеристика биреү	Дәреслек, портрет		Уҡырға

                                                                                                                                                                                                                         Ҡушымта 1

                                                                           Контроль диктанттар

                                                                            Тәбиғәт ҡосағында.

        Балыҡҡа ҡайҙа барырға?

        Ауылдан байтаҡ алыҫ ятҡан Ҡондоҙло күленә йүнәләбеҙ. Беҙ йәш саҡта өҫтәрендә аунаған ҡырҙар, яландар, тауҙар айырым бер яҡынлыҡ менән ҡаршы алған кеүек тойолалар. Уларҙың һәр береһе мине ҡыуандыра.

       Бөтә ер йөҙө яҙҙың гүзәллеге менән солғана, һәр ерҙә тын ғына, аҡрын ғына бер шатлыҡ һиҙелә. Алда йәшел туғай башлана. Был киң һәм тулҡынлы үлән диңгеҙенең тап уртаһынан борғаланып-борғаланып аҡҡан йылға үҙенең көмөштәй ялтыраған төҫө менән бөтә тирә-яҡтың күркен әллә нисә ҡат арттырып ебәрә.

       Беҙ шул матурлыҡтар уртаһынан барабыҙ. Ана беҙҙең алдыбыҙҙа йәшел ялан уртаһында ҙур түңәрәк күл ялтырай… Ни тиклем матурлыҡ!

                                                                                 Өс таған.

        Көн буйы яуған ямғыр кискә ҡарай ҡапыл туҡтаны. Китмәҫкә килгәндәй түшәлеп торған болоттар әллә ҡайһы арала таралып  та өлгөрҙө, тик ҡайҙалыр бейектә аҙашып ҡалған һуңғы тамсылар һирәк-мирәк тамғылап ҡуя. Ошо тамсылар менән Гөлнур урамда уйнай. Тамсы уның усына тама, һәм Гөлнур шарғылдап көлөп ебәрә.

        Айҙар һеңлеһе Гөлнурҙы саҡырып алды ла Яҡупты алып килергә ҡушты.Ялан аяҡтары менән бысраҡты сәпелдәтә-сәпелдәтә, Гөлнур Яҡуптарға табан йүгерҙе.

        Яҡуп иптәштәрен оҙаҡ көттөрмәне. Күл буйындағы юл урауыраҡ булһа ла, ул тегеләр янына шунан китте.

        Оҙаҡламай улар өсәүләп балыҡҡа төшөп киттеләр.

                                                                                 Тыуған яҡ.

        Тыуған яҡ! Нисек һағындырғанһың һин, йөрәгемде ҡайһылай елкендереп ебәрҙең.Баҫыуҙарыңда диңгеҙҙәй арыш-бойҙайың да, ап-аҡ нәфис ҡайындарың да, үлән араһындағы буҙ турғайҙарың да, сәстәремдән иркәләп иҫкән йоп-йомшаҡ елдәрең дә миңә бик яҡын.

        Тыуған яҡҡа ҡайтыу ҡалай күңелле! Илһеҙ ҙә, ерҙеҙ ҙә ғүмер ҡороу аяныстыр ул. Кешенең ус аяһындай ғына булһа ла төйәге булырға тейештер.Ҡуш йоҙроҡ хәтлем генә булһа ла, йөрәктең дә бит тамырланыр, йәшәү өсөн һут алыр ере булыу мотлаҡ. Шунһыҙ кеше үҙен етем тойор ине, йөрәге һыҡрар ине.

         Тыуған ауылым, илем, Ватаным булыуға ысын-ысынлап шатланам мин. Кешенең тыуған ере булыу бик ҙур бәхет тә баһа!Шунан да ҙурыраҡ бәхеттең булыуы мөмкинме һуң!

                                                                                                                                                                                                                             Ҡушымта 2

                                    Уҡыу-уҡытыу программаһында планлаштарылған һөҙөмтәләрҙе үҙләштерелеүен баһалау

1. Класта һәм өйҙә башҡарыла торған яҙма эштәр өйрәтеү һәм тикшереү характерында була.

Уларға түбәндәгеләр инә:

-        башҡорт теленән төрлө типтағы күнегеүҙәр;

-        тәржемә эштәре (башҡорт теленән рус теленә һәм киреһенсә);

-        һорауҙарға яҙма яуаптар һәм иншалар;

-        тел  буйынса аналитик һәм дөйөмләштереү тибындағы схемалар, проекттар һ.б. төҙөү.

2. Башҡорт теленең ағымдағы, сирек йәки йыл аҙағында, шулай уҡ уҡыу йылы башында инеү диктанты, ҙур темаларҙан һуң йомғаҡлау контроль эштәре үткәрелә. Ағымдағы контроль эштәр программаның өйрәнелгән материалын үҙләштереүҙе тикшереү маҡсатында уҙғарыла. Уларҙың төрө һәм үткәреү йышлығы өйрәнелә торған материалдың ҡатмарлылығынан, уҡыусыларҙың белем кимәленән сығып билдәләнә. Ағымдағы контроль эштәр өсөн уҡытыусы йә тотош дәресте, йә уның бер өлөшөн генә файҙалана ала.
3. Уҡыу йылы башында инеү диктанты, сирек һәм йыл аҙағында йомғаҡлау контроль эштәре мәктәп администрацияһы менән берлектә төҙөлгән график буйынса үткәрелә. Контроль эштәрҙе сиректең беренсе көнөндә һәм дүшәмбелә үткәреү тәҡдим ителмәй.

Программа материалының үҙләштереү кимәле уҡыусыларҙың дәрестәрҙә телдән биргән яуаптарына һәм яҙма эштәренә ҡарап баһалана. Бының өсөн башҡорт теленән һәр класта түбәндәге күләмдә контроль эштәр, яҙма эштәр үткәреү ҡарала:

Яҙма эштәрҙең төрҙәре:

Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙә башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә яҙма эштәрҙең төрлө формалары ҡулланыла. Уларҙың ҡайһы берҙәре өйрәтеү маҡсатында үткәрелә. Шулай ук яҙма эштәр (бигерәк тә юғары кластарҙа) уҡыусыларҙың белем һәм күнекмәләрен тикшереү өсөн дә файҙаланыла. Яҙма эштәрҙең рус телле мәктәптәрҙә киң ҡулланыла торған түбәндәге төрҙәрен күрһәтергә мөмкин:

- һүҙҙәрҙе, типик һөйләмдәрҙе күсереп яҙыу;

- һүҙлек диктанттары;

- аңлатмалы, иҫкәртмәле, һайланма диктанттар;

- һорауҙарға яуаптар;

- тестарға яуаптар яҙыу;

- изложениелар;

- иншалар.

                                                             Уҡыу йылы эсендә контроль характерҙағы яҙма эштәрҙең күләме:

Эш төрҙәре	Кластар
	5	6	7	8	9
Диктант	3	4	4	4	4
Изложение	1	2	3	3	3
Инша	1	2	3	3	3

Телдән биргән яуаптарҙы билдәләү нормалары

Үтелгәндәрҙе ҡабатлау, уҡыусыларҙан яуап алыу, уларҙың башҡорт теле буйынса белемдәрен, белеүҙәрен һәм күнекмәләрен тикшереү, иҫәпкә алыу, шуның менән бергә, алған белемдәргә таянып, тел берәмектәренә, күренештәренә аңлатма бирергә өйрәтеү алымдарының береһе иҫәпләнә.

Уҡыусының яуабын баһалағанда,түбәндәге критерийҙар менән эш ителергә тейеш:

1)      Яуаптың тулы һәм дөрөҫ булыуы;

2)      Үтелгәнде аңлы үҙләштереү, аңлау кимәле;

3)      Яуаптың телмәр төҙөлөшө,әҙәби тел нормаларына ярашлы булыуы.

      Уҡыусының  телдән биргән яуабы үтелгән материалдың уҡытыусы тәҡдим иткән өлөшөнә логик эҙмә-эҙлекле аңлатманы эсенә алған бәйләнешле телмәр булырға, яуап биреүсе баланың өйрәнелгән ҡағиҙәләргә, билдәләмәләргә таянып эш итә белеүен күрһәтергә тейеш.

     Әгәр уҡыусы:

1)      тәҡдим ителгән теманы тулы аңлатһа,тел төшөнсөләренә дөрөҫ билдәләмә бирһә;

2)      Үтелгән материалды тулы аңлауын, белемдәрен практик ҡуллана белеүен күрһәтһә;

3)      Материалды эҙмә-эҙлекле һәм әҙәби тел нормаларына ярашлы аңлатһа, уның яуабы «5» билдәһе менән баһалана.

    Әгәр уҡыусы «5» билдәһен ҡуйыу талаптарына ярашлы яуап бирһә, ләкин һирәк яһала торған хаталар ебәреп тә уҡытыусы иҫкәртеүенән һуң уларҙы төҙәтеп барһа, телендә, телмәр төҙөлөшөндә һирәк-һаяҡ яңылышлыҡтар китһә, уның яуабы «4» билдәһе менән баһалана.

  Әгәр уҡыусы тәҡдим ителгән темаға ҡараған төп төшөнсәләрҙе аңлауын һәм белеүен күрһәтһә, ләкин

1)      Материалды тулы аңлата алмаһа ,төшөнсәләрҙең һәм ҡағиҙәләрҙең билдәләмәһендә  хаталар ебәрһә;

2)      Әйткән фекерҙәрен тулы һәм иҫбатлауҙы нигеҙләй белмәһә,үҙ миҫалдарын килтерә алмаһа;

3)      Яуабында эҙмә-эҙлелек  һаҡланмаһа,телмәр төҙөлөшөндә хаталар булһа,уның яуабы «3» билдәһе менән баһалана.

   Әгәр уҡыусы һоралған материалдың күберәк өлөшөн белмәүен, билдәләмәләрҙе һәм ҡағиҙәләрҙе әйткәндә уларҙың төп фекерен боҙоуға килтерә торған хаталар ебәрһә, материалды икеләнеүҙәр менән системаһыҙ аңлатһа, уның яуабы «2» билдәһе менән баһалана

 V синыфта туған әҙәбиәттән телдән һәм яҙма рәүештә үткәрелә торған эш төрҙәре

ü  Таныш булған художестволы, фәнни-популяр һәм публицистик тек­старҙы ҡысҡырып етеҙ уҡыу.

ü  Ятланған художестволы әҫәрҙәрҙе йәки уларҙың өҙөктәрен тасуири һөйләү.

ü  Тасуирлауҙарҙы үҙ эсенә алған ҙур булмаған эпик әҫәрҙәрҙе, уларҙың өҙөктәрен тулы итеп йәки ҡыҫҡартып һөйләй  һәм

яҙып аңлата белеү.

ü  Өйрәнелгән әҫәр буйынса яҙма һәм телдән фекер йөрөтөү характе­рындағы инша төҙөү.

ü  Телдән һүрәт яһау, йомаҡ, әкиәт, хикәйә ижад итеү.

ü  Үҙ аллы уҡылған әҫәрҙәр, һынлы сәнғәт әҫәрҙәре, ҡаралған кино­фильмдар, телевизион тапшырыуҙар хаҡында

 (унда һүрәтләнгән ваҡиға һәм геройҙарға үҙ ҡарашыңды белдереп) телдән баһа бирә белеү.

ü  Предмет-ара бәйләнештәр. Башҡорт теле. Хикәйәләү, тасуирлау, фекер йөрөтөү.

ü  Ябай план. Телмәр стиле. Художестволы һөйләү, фәнни стиль. Әйберҙәрҙе тасуирлау элементтарын эсенә алған

хикәйәләү характерындағы текстарҙың йөкмәткеһе буйынса тулы изложение төҙөй белеү.

ü  Тасуирлау, хикәйәләү һәм фекер йөрөтөү характерындағы инша яҙыу.

Әҙәби белем кимәлен диагностикалау, ағымдағы һәм йомғаҡлау контроле

ü  Уҡыу йылы башында уҡыусыларҙың әҙәбиәт буйынса белем кимәлен төркөмдә һәм индивидуаль диагностикалау, уның артабанғы үҫешен асыҡлау.

ü  Тасуири уҡыу күнекмәләрен үҙләштереүҙе тикшереү (шул уҡ ваҡытта яттан һөйләүҙе), әҫәрҙе ятҡа һөйләгәндә башҡарыу интерпретацияһының үҫеше, ролләп уҡығанда тексты сәхнә­ләштереү.

ü  Һөйләгәндә монологик телмәр күнекмәләрен асыҡлауҙа сара булып, һәр төрлө һөйләү һәм әҫәрҙең сюжетын һәм персонаж - геройҙарҙың характерын аңлау.

ü  Әҙәбиәттән әхлаҡи-этик проблема буйынса иншалар яҙма телмәр мәҙәниәтенең кимәлен һәм әҙәби әҫәрҙең төп йөкмәт­кеһен аңлауҙы диагностикалауҙың төп формаһы булып тора. Әҙәби һәм публицистик темаларға иншалар.

ü  Уҡыусыларҙың проект эшмәкәрлеге менән етәкселек итеү буйынса дәрес-консультациялар. Әҙәбиәт буйынса уҡыусылар­ҙың белем сифатына һәм үҫешенә үҫтерешле контроль булып зачет, семинар, коллоквиумдар һәм башҡа формалар тора.

V-IX класс уҡыусыларының башҡорт теле буйынса белемдәрен,белемдәрен һәм күнекмәләрен баһалау нормалары

Телдән биргән яуаптарҙы билдәләү нормалары

Үтелгәндәрҙе ҡабатлау, уҡыусылар6ан яуап алыу,уларҙың башҡорт теле буйынса белемдәрен, белемдәрен һәм күнекмәләрен тикшереү, иҫәпкә алыу, шуның менән бергә, алған белемдәргә таянып, тел берәмектәренә, күренештәренә аңлатма бирергә өйрәтеү алымдарының береһе иҫәпәнә.

Уҡыусының яуабын баһалағанда,түбәндәге критерийҙар менән эш ителергә тейеш:

-Яуаптың тулы һәм дөрөҫ булыуы;

-Үтелгәнде аңлы үҙләштереү,аңлау кимәле;

-Яуаптың телмәр төҙөлөшө,әҙәби тел нормаларына ярашлы булыуы.

      Уҡыусының  телдән биргән яуабы үтелгән материалдың уҡытыусы тәҡдим иткән өлөшөнә логик эҙмә-эҙлекле аңлатманы эсенә алған бәйләнешле телмәр булырға,яуап биреүсе баланың өйрәнелгән ҡағиҙәләргә,билдәләмәләргә таянып эш итә белеүен күрһәтергә тейеш.

     Әгәр уҡыусы:

-тәҡдим ителгән теманы тулы аңлатһа, тел төшөнсәләренә дөрөҫ билдәләмә бирһә;

-үтелгән материалды тулы аңлауын,белемдәрен практик ҡуллана белеүен күрһәтһә;

-материалды эҙмә-эҙлекле һәм әҙәби тел нормаларына ярашлы аңлатһа, уның яуабы «5» билдәһе менән баһалана.

    Әгәр уҡыусы «5» билдәһен ҡуйыу талаптарына ярашлы яуап бирһә, ләкин һирәк яһала торған хаталар ебәреп тә уҡытыусы иҫкәртеүенән һуң уларҙы төҙәтеп барһа, телендә, телмәр төҙөлөшөндә һирәк-һаяҡ яңылышлыҡтар китһә, уның яуабы «4» билдәһе менән баһалана.

  Әгәр уҡыусы тәҡдим ителгән темаға ҡараған төп төшөнсәләрҙе аңлауын һәм белеүен күрһәтһә, ләкин

-материалды тулы аңлата алмаһа, төшөнсәләрҙең һәм ҡағиҙәләрҙең билдәләмәһендә  хаталар ебәрһә;

-әйткән фекерҙәрен тулы һәм иҫбатлауҙы нигеҙләй белмәһә, үҙ миҫалдарын килтерә алмаһа;

-яуабында эҙмә-эҙлелек  һаҡланмаһа,телмәр төҙөлөшөндә хаталар булһа,уның яуабы «3» билдәһе менән баһалана.

  Әгәр уҡыусы һоралған материалдың күберәк өлөшөн белмәүен,билдәләмәләрҙе һәм ҡағиҙәләрҙе әйткәндә уларҙың төп фекерен боҙоуға килтерә торған хаталар ебәрһә, материалды икеләнеүҙәр менән системаһыҙ аңлатһа, уның яуабы «2» билдәһе менән баһалана

Яҙма эштәрҙең күләме һәм уларҙы  баһалау нормалары.

I.Күсереп яҙыу. Был – яҙма эштәрҙең иң ябай төрө, һәм ул күберәк V – VI кластарҙа йыш ҡулланыла. Һирәкләп юғары кластарҙа ла күсереп яҙыуҙы файҙаланырға мөмкин. Күсереп яҙыу билдәле бер маҡсат менән башҡарыла. Йә ауыр яҙылышлы һүҙҙәргә иғтибар ителә, йә төшөп ҡалған хәрефтәрҙе өҫтәп яҙырға ҡушыла. Шулай уҡ башҡа төрлө өҫтәлмә эштәр ҙә ҡушылырға мөмкин. Бындай яҙмалар дәфтәрҙәге дөйөм талап нигеҙендә баһалана.

II. Диктанттарҙы баһалау

Уҡытыусы башта тексты уҡып сыға. Өйрәнелмәгән орфограммалы һүҙҙәр алдан уҡ таҡтала яҙылған булырға тейеш. Уҡытыусы синыфтың әҙерлегенә ҡарап, әйтеп яҙҙырыу темпын үҙе билдәләй.

Тексты орфоэпия, әҙәби тел нормаларына ярашлы уҡыу талап ителә. Уҡытыусыға ярҙам итеү маҡсатында йыйынтыҡ авторҙары текстар аҙағында грамматик эш төрҙәре тәҡдим иттеләр.

Диктант яҙылып бөткәс, уҡыусыларға тексты уҡып һәм тикшереп сығыу рөхсәт ителә. Ләкин диктантты баштан уҡ уйлап, аңлап, иғтибарлы яҙырға өйрәтергә һәм һуңғы тикшертеү менән мауыҡмаҫҡа кәрәк. Уҡытыусы тексты икенсе тапҡыр тулы килеш уҡып сыҡҡас та, грамматик эш тәҡдим ителергә тейеш.

Контроль диктантты тикшергәндә, түбәндәге хаталар төҙәтелә, ләкин баһалағанда иҫәпкә алынмай:

1) мәктәп программаһына индерелмәгән ҡағиҙәгә яҙылыштар;

2) әле үтелмәгән ҡағиҙәгә яһалған хаталар;

3) автор ҡуйған ҡатмарлы пунктуацияға хаталар;

4) механик рәүештө бер хәреф урынына икенсеһен яҙыу (мәҫәлән: ата урынына аша).

Диктантҡа билдә ҡуйғанда шулай уҡ хаталарҙың характерына иғтибар итергә кәрәк. Хаталарҙы иҫәпләгәндә тупаҫ булмағандары, йәғни грамоталылыҡты билдәләү өсөн әһәмиәте юҡтары, айырым билдәләнә. Бындай хаталарҙың икеһе берәүгә иҫәпләнә.

Түбәндәге хаталар тупаҫ булмаған хаталарға инә:

 1) ҡағиҙәләрҙең иҫкәрмәләренә ҡараған хаталар;

2) бәйләү юлы менән яһалған ҡушма яңғыҙлыҡ атамаларҙа ҙур хәрефтең яҙылышына хаталар;

3) бер тыныш билдәһе урынына икенсеһен ҡуйыу;

4) үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ялғауҙары яҙылышына хаталар.

Диктант бер генә билдә менән баһалана.

 «5» билдәһе — тупаҫ булмаған 1 орфографик, 2 пунктуацион хата булған эшкә,

«4» билдәһе 4 орфографик, 3 пунктуацион йә 1 орфографик, 6 пунктуациоң, йә орфографик хатаһыҙ, 7 пунктуацион хатаһы булған диктантҡа ҡуйыла. Әгәр хаталар араһында бер типтағылар булһа, 5 орфографик хаталы эшкә лә «4» билдәһе ҡуйырға мөмкин.    

«3» билдәһе 6 орфографик, 6 пунктуацион йә 3 орфографик, 9 пунктуацион, йә 12 пунктуацион хаталы эшкә ҡуйыла. Әгәр эштә өс бер типтағы хата ебәрелһә, 8 орфографик, 8 пунктуацион хаталы эшкә лә «3» билдәһе ҡуйырға мөмкин.

«2» билдәһе 9 орфографик, 9 пунктуацион йә 8 орфографик, 10 пунктуацион хатаһы булған диктантҡа ҡуйыла. Хаталар һаны 15 орфографик хатанан да артып китһә, «1» билдәһе ҡуйыу уҡытыусы ҡарамағында.

Әгәр контроль диктанттан һуң өҫтәмә грамматик, орфографик, лексик эштәр тәҡдим ителһә, уларҙың һәр береһе айырым баһалана.

 Грамматик биремдәрҙе баһалағанда түбәндәгеләрҙе иҫәпкә алыу тәҡдим ителә:

«5» билдәһе бөтә эште лә теүәл йә бер хата булғанда,

«4» билдәһе эштең яртыһынан күберәге дөрөҫ эшләнгәндә,

«3» билдәһе яртыһынан әҙерәге дөрөҫ әшләнгәндә,

«2» билдәһе бер эш тә дөрөҫ эшләнмәгәндә ҡуйыла.

III. Иншаларҙы һәм изложениеларҙы баһалау

Инша һәм изложениелар яҙҙырыу аша уҡыусыларҙың:

-теманы аса белеүе,тел сараларын инша йәки изложениеның темаһына һәм уларҙағы төп фекерҙе аңлатыу бурыстарына ярашлы һайлай белеүе,

-яҙғанда, грамматик нормаларға һәм дөрөҫ яҙыу ҡағиәлләренә таянып эш итеүе тикшерелә. Шуның өсөн иншаға ла,изложениеға ла һәр ваҡыт ике билдә ҡуйыла. Беренсе билдә менән- уларҙың йөкмәткеһе һәм телмәр төҙөлөшө, икенсе билдә менән грамоталылыҡ кимәе баһалана

                  Эштәрҙе баһалауҙың төп критерийҙары.

Билдә	Йөкмәтке һәм телмәр	Грамоталылыҡ
“5”	1. Эштең йөкмәткеһе темаға тулыһынса тап килә. 2. Фактик хаталар юҡ. 3. Йөкмәтке эҙмә-эҙлекле яҙылған. 4 Эштең һүҙлеге бай, һүҙҙәр урынлы ҡулланыла, морфологик категориялар һәм синтаксик конструкциялар күп төрлө.	1 орфографик йәки 1 грамматик хата булыуы мөмкин
“4”	1. Эштең йөкмәткеһе темаға тулыһынса тап килә. (Бер ни тиклем ситкә тайпылыштар булыуы мөмкин) 2. Йөкмәтке дөрөҫ, ләкин ҡайһы бер фактик хаталар бар. 3. Фекер ебендә бер ни тиклем эҙмә-эҙлелек боҙолған. 4.Телмәрҙең лексик һәм грамматик төҙөлөшө, дөйөм алғанда, шаҡтай төрлө. 5.Эш йөкмәткеһендә 2 һәм телмәрендә 3 кәмселек булыуы мөмкин.	2 орфографик йәки 2 пунктацион йәки бер орфографик һәм 3 пунктацион йәки 4 пунктацион, шулай уҡ 2 грамматик хата булыуы мөмкин
“3”	1.Эш теманан байтаҡ ҡына ситкә тайпылған. 2. Эштең йөкмәткеһе, нигеҙҙә, дөрөҫ, ләкин фактик хаталар бар. 3. Эҙмә-эҙлелек тулыһынса һаҡланмай. 4.Телмәр байлығы түбән, синтаксик конструкциялар бер төрлө. Һүҙҙәрҙең ҡулланылышында хаталар бар. Эш йөкмәткеһе яғынан 4 һәм телмәре яғынан 5 хата булыуы мөмкин.	4 орфографик йәки 4 пунктацион, йәки 3 орфографик һәм 5 пунктацион, йәки 7 пунктацион, шулай уҡ 4 грамматик хата булыуы мөмкин
“2”	1.Эш теманы асмай. 2. Бик күп фактик хаталар ебәрелгән. 3.Эштең бөтә өлөштәрендә лә фекерҙең эҙмә-эҙлелеге боҙолған, бәйләнеш юҡ, эш планға тура килмәй. 4. Эштең һүҙлеге бик ярлы. Ул бер типтағы ҡыҫҡа һөйләмдәр менән яҙылған, һөйләмдәр араһында бәйләнеш бик йомшаҡ.  Дөйөм алғанда эштең йөкмәткеһендә - 8, телмәрендә 7 хата ебәрелгән.	7/7,6/8,5/9,8/8 нисбәтендәге орфографик һәм пунктацион, шулай уҡ 7 грамматик хата булыуы мөмкин.

       Уҡыусының үҙаллығы, инша фекеренең оригиналлеге, композицион һәм телмәр төҙөлөшө эште баһалағанда иҫәпкә алынмай.               Оригиналь фекерҙең булыуы инша өсөн баһаны бер балға күтәрергә мөмкинлек бирә.

  Өйрәтеү характерындағы яҙыу эштәре, һүҙлек диктанттары был таблицалағы һандарға инмәй, улар ғәҙәттәге дәрестәрҙә үткәрелә. Уларҙың йышлығын билдәләү уҡытыусы ҡарамағына ҡалдырыла.

Әҙәбиәт буйынса

    Әҙәбиәт буйынса уҡыусы белемен баһалауҙың төрлө юлдары һәм үҙенсәлектәре бар. Исеменән үк күренеүенсә, әҙәбиәт дәресе уҡыусыларҙы әҙәпкә,тәртипкә, кешелеклелеккә  өйрәтеү менән бергә      матурҙы йәмһеҙҙән, яҡшыны насарҙан айырырға ла күнекмә бирә. Тимәк, һәр әҙәбиәт дәресе уҡыусыға тәьҫир итерлек, һоҡланып ултырырлыҡ та булырға тейеш. Шуның менән бергә һәр әҙәбиәт дәресендә  тиерлек уҡыусыбелеме лә баһаланырға, сиреккә,йыллыҡҡа билдәләр ҡуйылырға бурыслы.  Хәҙер әҙәбиәт дәрестәрендә баһалар     ҡуйылыу мөмкинлектәрен, юлдарын ҡарап үтәйек.

Уҡыу тиҙлеген тикшереү

Башланғыс кластарҙан алып, һәр бала билдәле бер кимәлдә, тиҙлектә шыма итеп уҡый белергә лә бурыслы. Ғөмүмән, етеҙ, дөрөҫ, тасуири уҡыу, уҡырға өйрәтеү әҙәбиәт дәрестәренең тәүге мөһим талаптарының береһе. Уны, йәғни   уҡыу тиҙлеген, 1 бала минутына күпме һүҙ укыуына ҡарап билдәләйҙәр. Һәр сирек һайын бер тапҡыр уҡыу тиҙлеге тикшерелә. Баһалар класс журналына ҡуйыла. Түбәндә 5-9 кластарҙа уҡыусы минутына күпме һүҙ уҡырға тейеш булған һандар килтерелә.   

Уҡыу тиҙлеге минутына түбәндәгесә билдәләнә:

Кластар	Һүҙ	Билдә	Эстән уҡыу (һүҙ)
5-се класс	70-85	230-250	95-110
6-сы класс	90-100	250-280	120-150
7-се класс	100-120	300-320	160-180
8-се класс	130-150	320-350	180-200
9-сы класс	160-200	350-400	250-300