Кілемге қолданатын ою-өрнек әуендері мен ерекшеліктері

Кілемге қолданатын ою-өрнек әуендері  мен ерекшеліктері

                                 Жамбыл орта мектебі

                                         технология пәнінің мұғалімі 

                            Қазбекқызы Ардақ

      Қазақ ежелден-ақ ұлттық бұйымдарды өз нақышына келтіріп әсемдеумен бірге, өзіндік қайталанбас мәнеріне және жоғарғы сапада өңделуіне аса мән берген. Қазақ халқының құпиялы сырға толы және ерекше тоқу мәнерімен құнды саналатын қолөнерінің бірі - кілем тоқу өнері.

       Өнер тарихында кілем тоқу өнері, біздің заманымыздан бұрынғы VI-V ғасырларда қалыптасқан. Дәлірек айтқанда, казан төңкерісіне дейінгі және екінші дүниежүзілік соғысынан кейінгі жылдары археологиялық қазба-экспедиция ұйымдары қайта құрылып, Таулы Алтай өңіріндегі 2-ші және 5-ші Пазырық, Нойын-Ұлы қорғанында (1929 жылы М.П.Грязнов, 1949 жылы С.И.Руденко) зерттеу, қазба жұмыстары жүргізілген. Қорғаннан табылған түкті және тақыр кілемдер (Эрмитаж, Санкт-Петербург) қазақ халқының қалыптасып, дамыған, өркендеген қолөнерінің мәңгі жалғасымына бірден-бір тірек болған.

        Қалыптасу кезеңінен бастап  кілем өрнектері сюжетті болып келеді. Кілем өрнектерінде ислам діні енгенге дейін тірі жандыларды бейнелеген. Адам, аң, құс бейнелері шынайы түрде кілемге тоқылды. Орта ғасырларда қазақ жеріне ислам діні енгеннен кейін жалпы қолөнер бұйымдарында бейнеленген сюжеттік композициялар схемеланған өрнек мотивтеріне ауысты.

        Тамырын тереңнен жайған кілем тоқу өнерінің қазақ халқында құнды саналу себебі: біріншіден, тұрғын үйдің сәні болса, екіншіден, ұзатылатын қыздың жасауының бас бұйымы.  Қазақ кілемдері жергілікті, рулық, тайпалық белгілерге байланысты ерекшеленіп, әртүрлі атпен аталынды. Олар: "адай кілем", "қоңырат кілем", "торғай тұр", "талас кілем", "керей түр", "найман кілем", "жібек кілем", "масаты кілем", "қалы кілем", "қараман кілем", "ақтаңлақ кілем", "түкті кілем", "тақыр кілем", "орда кілем" (бұрынғы хандык заманда хан сарайына арналып тоқылатын кілем түрі, оның көлемі шамамен 10х4м.), "алтыауыл кілем', "шигул кілем" (Торғай облысының үлгісі), кейін XX ғасырдың екінші жартысынан бастап жаңа түрлері пайда бола бастайды, олар "түрікмен түр", "парыс кілем", "арабы кілем" "пәтүнүсгүл", "мәскеугүл", "самаурынгүл" (күмбезгүл табақшасы тәріздес), "шешенгүл" кілемдері. Бұл аталған кілем түрлері Қазақстанның оңтүстігі мен солтүстігін, батысы мен шығысын баяндай отырып, әрбір жердің әлеуметтік шындығын және өзара байланыстылығын көрсетеді.

       Түкті кілем көркемдеуде халық шеберлері ою-өрнектерді орынсыз қолданбай, оларды нышанына қарай байланыс мотивтеріне мағыналық түрғыда сәйкес келетін өрнектерді бір-біріне қауыштырып отырған. Бұған қазақ халқының аңыз әңгімелері дәлел бола алады. Мәселен, бір ғана оюмен немесе бірнеше өрнектердің жанасуымен келтірілген нұсқаларда болған, я болатын жағдайды аңғарған, яғни қошқармүйіз, төртқүлақ (шаршы) тәріздес болып бейнеленсе, сол жердегі байқуаттылықты, байлықты, молшылықты, тоқшылықты білдіреді.

       Кілемге көркемдеп тоқылатын зооморфтық, космогендік, геометриялық  және өсімдік тектес мотивтегі ою-өрнектер кеңінен қолданылады. Мәселен: ''мүйіз', "қошқармүйіз"', "түйетабан", "бота мойын", '"құсқанат", "қарғатұяқ'", "ботакөз", "итқұйрық", "құстұмсық", "сыңармүйіз", "өркеш', "омыртқа", "қаңқа", "тышқан із", "иттабан'', "сыңарөкше", "жіліншек", "құстаңдай", "табан"', "қазмойын"', "қоянқұлақ", "үшгүл", "теріс бұтақ", "балықкөз, "жұлдыз", "аштархан", "түндік ою", 'түркімен теңру", "сұлама", ''тұмар тарақ", ''қармақ' "өрмекші", "сырға теру", "тікмүйіз", "тұмар", "тұмар балдақ", "'балдақ", "бестаңба", және т.б.

        Түкті кілем көркемдеуде шеберлер бұл аталмыш өрнектерді басқа да ою - өрнектер мотивтері мен классификацияларын өзара қауыштырып, өзіндік ерекшеліктеріне қарай байланыстырып композициялаған. Сонымен қатар сол ою-өрнектердің классификациясынан өрнектерге белгілі бір нұсқалы ат қойып, топтастырған, Яғни космогендік, өсімдік тектес, зооморфтық (жан-жануарлар тектес), геометриялық ою-өрнектер. Жер, су атауларына байланысты өрнектерден кұралған композицияны кілем көркемдеуде '"табақша" немесе ‘гүл" деп атаған. Мұндай композициямен құралып топтасқан табақшалар өзіндік ерекшеліктерімен таныла отырып, өрнектеріне қарай әртүрлі аталымдары ажыратылады. Атап айтсақ:

"Жұлдыз гүл" табақшасы;

"Күмбез гүл" табақшасы;

"Өрмекші орда" табақшасы;

"Сегізбұрышты гүл" табақшасы;

"Шигүл'" табақшасы:

'Пәтнүсгүл"   табақшасы;

"'Шатыр   гүл" табақшасы;

"Шет ою".

        Бұл аталынған көрсетілген өрнек табақшалар түкті кілемдердің тек ортаңғы шеруіне ғана әшекейленіп көркемделеді. Сондай - ақ, түкті кілемнің орта бөлігін айнала қоршалып тоқылатын шет қаймалары да өрнектеліп көркемделеді. Олар да кілемдердің орта табақшалары сияқты шет ою деп аталады. Бірақ кілемнің шетіне өрнектелінетін оюлар табақшаланбай жалғасымда үйлесетін ою-өрнек мотивтік классификацияларынан кұралып, қауыштасып көркемделе комозицияланады. Яғни: "сырға теру", "шынжара", "балық кез", "теріс бұтақ", "қаңқа", "омыртқа", "қосмүйіз", "төрт үшкіл", "төртқұлақ", "қажары", "кереге"'. "сырға", "сырға тұмар", "тұмарша", "балдақ сырға", "балдақ", "орамал балдақ", "өрмекші", "иттабан", "жүлдызша", "аштарха"', "тұмар балдақ", "құстаңдай", "тікмүйіз", "құманбау", "теңіз",

"бестаңба", "ботамойын", "өркеш", "жіліншік", "кұсқанат", "түндік ою", "сұлама", "ирек", "тұмартарақша балдақ", "тұмар тарақ", "түркімен теру", "ботакөз", "қармақ" өрнектері тоқылады.