«Үлгермеушіліктің психологиялық себептері» баяндама

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

«Рымбек Байсеитов атындағы Семей қаржы-экономикалық колледжі»РМҚК

БЕКІТЕМІН

Директордың әлеуметтік

және тәрбие ісі  жөніндегі орынбасары

___________Б.Ж.Бахтиярова

«____»__________2016жыл

Тақырыбы: «Үлгермеушіліктің психологиялық себептері»

 кеңес беру жұмысы

Дайындаған: Байбатшаева Г.С.

Семей

2016-2017 оқу жылы

Жалпы білім беретін пәндер циклдық комиссиясы отырысында қарастырылды

Төрайымы __________К.Б.Қуанышева

Хаттама №

«   »желтоқсан 2016ж

Тақырыбы: «Үлгермеушіліктің психологиялық себептері»

Мақсаты: Үлгерімі төмен студенттердің білім сапасын арттыру себептерінің  диагностикасы

Психолог ғалым А.М.Гельмонт оқудағы үлгермеушілік себептерді оның категорияларына байланысты бөлуді міндет етіп қойған. Ол оқу пәндерінің саны мен үлгермеушілік тұрақтылығына байланысты үлгермеушіліктің 3 түрін бөліп көрсеткен. 

1.      Жалпы және тұрақты үлгермеушілік - ұзақ уақыт бойы барлық немесе көптеген пәннен үлгермеу. 

2.      Жекелеген, бірақ салыстырмалы тұрақты үлгермеушілік – бұл бір немесе екі үш қиын пәндерден үлгермеу. 

3.      Эпизодтық тұрғыдағы үлгермеушілік – бірде жеңіл пәннен бірде екінші пәннен үлгермей қалу. 

I категория себептері ретінде: оқушының алдыңғы дайындығының төменгі деңгейі әр түрлі себептерге байланысты қолайсыз жағдайлар (дене кемістіктері, ауру, тұрмыс жағдайының нашарлығы, ата-ананың қамқорлығының жоқтығы); оқушы тәрбиесінің жетіспеушілігі (жалқаулық, тәртіпсіздік); ақыл – ойының дамуының әлсіздігі.

II категория алдыңғы кемшіліктер, оқылатын пәнге деген оқушының қызығушылығының жетіспеушілігі, оқудағы қиындықтарды жеңуде ерік әлсіздігі;

III категория дұрыс оқытпау, оқудағы бақылаусыздық, сабаққа дұрыс қатыспау, сабақтағы зейінсіздік, үй тапсырмаларын жүйелі орындамау.

А.М. Гельмонт барлық жағдайларда белгіленген немесе бекітілген үлгермеушілікті айтады, яғни үлгермеушілерге ол «тоқсан аяғына қанағаттандырылмаған бағалардан тұратын ауыр жүкпен келетін» оқушыларды жатқызады.

Ю.К.Бабанский еңбектерінде үлгермеушіліктің себеп салдарының байланыс жүйесі сипатталған. Ол оқушылардың оқу мүмкіндіктерін зерттеп, үлгермеушіліктің 2 негізгі факторларын осы түсінікке біріктірген. Оның түсінігінше оқу мүмкіндіктері бұл тұлғаның оқу іс –әрекетіндегі кейбір мүмкіндіктері және ол тұлғаның сыртқы әсерлермен қарым-қатынаста болатын ерекшеліктерінің синтезі.

Ішкі жағдай себептеріне ол – балардың ақауларын, олардың дамуын, білік, білім дағдыларының толық еместігін жатқызады. Сыртқы жағдайлар себептеріне біріншіден, педагогикалық себептерді жатқызған.

Үлгермеушіліктің психологиялық себептерінің негізі

Үлгермеушіліктің негізі – бір ғана себеп емес, көбінесе бірнеше себептердің жинақталған әсері болып табылады. Солардың ішінен негізгілері ретінде: оқыту әдістерінің жетілдірілмеуі, оқушылардың танымдық іс-әрекетін дамытудағы кемшіліктер, әсіресе ойлау қабілетінің қалыптаспауы, оқушы мен оқытушы арасындағы жағымды қатынастың болмауы, басқалармен салыстырғанда жақсы оқушы болудың қорқынышы, және т.б.Үлгермеушіліктің мәнін толық түсіну үшін үлгермеуші оқушылардың ерекшеліктерін анықтап, қарастыруғы болады. Үлгермеуші оқушыларға тән жалпы ұқсастық болғанмен, олар бір-бірінен айрықша ерекшеленеді. Күнделікті олармен жұмыс тәжірибесінде, үлгермеушіліктің әрбір нақты жағдайын, әрбір оқушымен жекелеген жұмыс істеу жолдарын талап ететіндей, үлгермеушіліктің түрлі ерекшеліктерімен кездесіп отырамыз.Оқушылардың үлгермеушілігін ұзақ уақыт зерттеу, оның түрлі типтік тұрғыдан көрінуінен деген қорытындыға тіреледі. Үлгермеуші оқушының түрі (типі) оның оқудағы жетістігін анықтайтын, көп уақыт бойы үлгермеудің нәтижесінде пайда болған тұлғаның маңызды қасиеттерінің өзіндік үйлесімділігімен сипатталады.Көптеген авторлар үлгермеуші оқушыларды әр түрге топтаудың негізі етіп өздері зерттеп анықтаған үлгермеушілік себептерін алған. Көбінесе, осылайша Л.С.Славина ұсынады: үлгермеуші оқушылардың түрлері Славина бойынша басымырақ себептеріне байланысты бөлінеді. Үлгермеушілердің бір тобын оқуға деген түрткісі жоқ оқушылар құраса, ал екінші тобын оқуға деген қабілеті жоқ балалар, ал үшінші түрін оқу дағдысы дұрыс қалыптаспаған, дұрыс жұмыс істей алмайтын балалар құрайды.

Үлгермеушіліктің себептері:

Педагогикалық	Психологиялық	Физиологиялық
Ø Білім беру процесінде белсенділіктің төмендігі Ø Білім берудің нәтижесінің төмендігі Ø Сабақты жие жіберу Ø Оқытушы тарапынан көмектің аз берілуі Ø Ата аналар тарапынан балаға көмектің көрсетілмеуі	Ø Білімді жүйелі түрде меңгермеуі Ø Тәртіпсіздігі Ø Эмоциялық тұрғыдан байқалатын әлсіздіктері Ø Оқыту процесіне ілесе алмаушылық (теория) Ø Білімді қалыптастыру дағдыларына ілесе алмаушылық (практика) Ø Танымдық қабілетінің төмендігі	Ø  Жалпы ағзаның әлсіздігі Ø  (аурушаң) Ø  Жүйке жүйесіің әлсіздігі Ø  Көру, есту қабілеттерінің төмендігі Ø  Жүйке жүйесінен  зақым алған

Жасөспірімдердегі үлгермеушілік – бұл оқушының оқу тапсырмасына деген зейіннің аз болуы. Бірақ олардың өмірге деген іс-әрекеттері кеңейеді, яғни спортпен шұғылданады, ойындарға көп барады т.б. көрінеді. Көптеген жасөспірімдер орта мектеп жасында үлгерімі төмендер қатарына ілігеді.Олар көбінесе өздері таңдаған мамандыққа керек пәндерге қызығушылық танытады. Егер алған «жаман» бағасы өзінің таңдаған мамандығына қатысты болмаса, оған олар мейлінше сабырлылықпен қарайды.

Үлгермеуші оқушыларды түрге бөлгенде кейбір зерттеушылер оқушының тұлғалық құрылымына және оқу оқуының сипатына негізделген. Осындай жолмен П.П.Блонский оқудың жалпы типалогиясын құрып, үлгермеушілердің түрлерін бөліп көрсеткен.

Психолог З.И.Калмыкованың зерттеулері «үйретілудің» (обучаемость) жалпы және арнайы түрлерінің болатынын дәлелдеген.

И.В.Дубровина, М.К.Акимова және В.Т.Козлова зерттеулерінде үлгермеушілердің негізіне жататын психологиялық себептерді 2 топқа біріктіріп, соған байланысты балалардың ерекшеліктерін сипаттаған. Ол себептер:

1. Баланың танымдық іс-әрекетіндегі кемшіліктер.

2. баланың мотивациялық дамуындағы кемшіліктер.

Көрсетілген психикалық процестерінің ерекшелігі оқушылардың өздерін ұйымдастыра алмауынан, өз еркімен зейінін басқара алмауынан және зейінін шоғырландырғысы келмейтіндігімен тығыз байланысты. Олар көбінесе ой жұмысынан қаша отыра, оларды белсенді ойлаудан құтқаратын, «айналып өтетін» жол іздейді. Осының себебінен ойлау жүйесіне жүйелі интеллектуалдық жүктеме түспеуінен ойлау деңгейі бірте-бірте төмендейді. Осы кезді байқап, дер кезінде көмек көрсетілмесе оқытылуы төмен деңгейдегі бала бірте-бірте сыныптастарынан артта қала бастайды. Оған деген сыныптастарының көзқарастары да өзгереді, мұғалімдерінің стереотиптік пікірлері қалыптасады, ең бастысы өзіне деген сенімділігі жоғалады да, өзін төмен бағалаушылар қатарына қосады.

Психологиялық процестерінің ерекшеліктеріне тән үлгермеушіліктің психологиялық типологиясын Н.И. Мурачкевский ұсынған: бұл жағдайда ол негіз етіп келесі қасиеттерді алған:

1.      Ойлау қасиеті 

2.       Жеке адамның бағыттылығы. 

Оқу үлгерімін тежейтін қиындықтар мен кедергілер

Оқу үлгерімін тежейтін себептер өте көп, олардың ішінен негізгі жеті кедергіні атап өту орынды.

1.      Іс-әрекеттің табиғи қарқыны. 

2.      Регресс. 

3.      Антиципация. 

4.      Артикуляция. 

5.      Көрудің кеңістігі. 

6.      Зейіннің деңгейі. 

7.      Жады. 

Сонымен, үлгермеуші оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін сипаттай келе, үлгермеушіліктің негізінде жатқан психологиялық себептердің көпшілігін 5 топқа біріктіруге болады.

1 топ – жүйке жүйесіндегі жекедара психикалық ерекшеліктер:

2 топ – таным әрекетіндегі жетіспеушілік;

3 топ – мотивациялық сфераның дамуындағы кемшіліктер;

4 топ – өзін-өзі бағалау мен талаптану деңгейінің теңсіздігі;

5 топ – оқуға басқалардың әсері.

Көбінесе үлгермеушілік бастауыш сыныптарда балалардың оқу дағдылары қалыптаспағандығынан, яғни оқу іс-әрекет дағдыларын дұрыс меңгермегендіктерінен болатынын айтып кеткенбіз. Енді , осындай жағдайда мектеп психологі балаларға қандай жолдармен көмек көрсете алады?

Мектеп психологі оқушымен жеке жұмыс жасағанда, оқу процесі кезінде бақылағанда және арнайы эксперименталдық тапсырмаларды орындатқанда оның оқу тапсырмаларын қалай орындайтыны жөнінде кейін сол қателіктеріне баланы өзінің және ата-анасының көңілін аударғызады. Баланы оқу жұмысының дұрыс тәсілдерінде үйретіп ал ата-анасын баласынын дұрыс жұмыс істеуіне бақылаушы ретінде ұйымдастырады. Көбіне психологтың міндеті оқушыда оқу жұмысының дұрыс емес қалыптасқан әдісті толығымен жойып, жаңасын қалыптастыру әрқашан да дұрыс бола бермейтінін есте ұстау керек. Егер сол әдісті жетілдіру керек болса онда, әдептілікті сақтай отырып, баланы өзінің жұмысын ерекше құқығынан айырмай,оның өзімен бірге орындау керек. Мысалы, көптеген оқушыардың (тіпті жоғары сыныпта да ), мәтінді топтастыру, тірек пунктерін ерекшелеу, жоспар құру, оқығаннының логикалық сызбасын жасау , негізгі ойды тұжырымдау сияқты ойша өңдеудің тиімді әдістерін пайдаланылған дұрыс. Осы тәсілдерді, оқушының үйреншікті бірнеше рет қайталап оқып шығу, оқу әдісіннен бірдей айырмай, оның оқу әрекетіне бірте-бірте енгізе білу керек. Мысалы, оның мәтінді бірінші оқып шығуы, сол мәтінмен жалпы танысып шығуы болса, екінші рет қайталағанда мәтінді аз ғана кідіріспен үзінділерінен бөліп, ойша байланыстырып оқып болған соң, осы ойларды логикалық сызба бөлген үзінділерінен негізгі ойды білдіретін сөздерді табуға, оқып болған соң осы негізгі ойларды логикалық сызба түрінде бір-біріне жалғастырып айтып беруді сұрау керек. Осылайшы оқу тәсілдерін коррекциялау міндет шешкен кезде, мектеп психологі біріншіден, баланың үйреншікті меңгерген тәсілдерін коррекциялау табуға және ондағы ұтымды жақтарын сақтап қалуға, екіншіден, оушының кейбір тәсілдерінің әлсіз немесе жағымсыз жақтарын саралап, талдауға тиіс екендігін білу керек. Ойлау деңгейі төмен оқушыларға психологиялық көмекті ұйымдастыру.

Үлгермеушіліктің психологиялық себептері жадынама

1.             Танымдық іс-әрекетінің жетіспеушілігі:

-                 Оқу іс-әрекеті тәсілдерінің қалыптаспауы

-                 Психикалық процестер дамуының жетіспеушілігі, негізгісінен баланың ойлау қабілеті саласында

-                 Өзінінің индивидуалды-типологиялық ерекшеліктеріне баланы адекватсыз қолдануы

2.             Мотивациялық сала дамуының жетіспеушілігі:

-                 Жетістікке жетудегі тұрақты мотивацияның қалыптаспауы

-                 Танымдық оқу қызығушылықтарының тұрақсыздығы, әлсіздігі, кертартпалығы

3.             Өздігінен ойлана аламайтын балаларға қалай көмектесуге болады?

Ойлау процесі мынандай операциялардан тұрады:абстрагциялау, талқылау, анализ, классификациялау, салыстыру. Әрбір оқушы ақыл-ой операцияларымен белсенді қолдана алу үшін, оларды ерекшелеп, ынталану кезеңіне дейін жеткізу керек. Егер операциялық ойлауды қолдана білмесек, оқу іс әрекеттері жайлы білімдер мен оларды орындау ережелері пайдасыз болып келмек. Себебі, оқушыға оны қабылдау қиынға түспек.

4.             Баланың табиғи ерекшеліктері

Қазіргі заманға сай түсіндірме бойынша, жүйке-жүйесі құрамы генотиптік табиғатты, яғни, адамның өзгермейтін, тұрақты мінездемесінен тұрады. Бұл түсінік бойынша, индивидуалды-типологиялық ерекшеліктерді педагогикалық процестерде қолдана алмау мүмкін емес.

5. Жүйке-жүйесінің ең негізгі құрамдары:

-                 Күш – шыдамдылық пен еңбекке жарамдылықты айқындайды

Қимыл –  жүйке-жүйесінің негізгі процестерінің жылдамдық мінездемелерімен айқындалады.

Күштің кері полюсі – жүйке-жүйесінің әлсіздігі, яғни, төмен еңбекке жарамдылық пен жоғары сезімталдық деңгейімен ерекшелінеді. Қимылдық жүйке жүйесіне қарама-қайшы инертті болып табылады. Инертті жүйке-жүйесіндегі адам жүйке-жүйесінің бау жұмыс істеуімен ерекшелінеді. Оқушылар әлсіз және инертті жүйке-жүйесімен сабақты нашар оқиды. Сондықтанда олар үлгермеушіліктің қатарында жатады.

            Педагог-психолог:              Байбатшаева Г.С.    

Қолданылған әдебиеттер:

1. Бакли Р., Кэйпл Дж. Теория и практика тренинга
2. Грехем Х.Т., Беннет Р. Управление человеческими ресурсами.-М.:ЮНИТИ-ДАНА,2004. 
3. Десслер Гари. Управление персоналом.-М.:Дело,2000. 
4. Еропкин А.М. Организационное поведение.-М.:ИНФРА-М,1998. 
5. Занковский А.Н. Организационная психология.-М.,2000.