Мейоз

• 1 слайд

  a
  ТАҚЫРЫБЫ:
  Гаметалардағы хромосама саны
  МЕЙОЗ
  Сабақтың мақсаты:
  1. Гаметаларда хромосама санын анықтау
  2. Жыныс жасушаларының бөлініуі
  

• 2 слайд

  :
  Ұрықтану туралы түсінік
  Мейоз туралы жалпы түсінік
  Мейоздың биологиялық маңызы
  Мейоз процесінде тұқым құалаушылық материалының өзгеруі
  Митоз бен мейоздың арасындағы ұқсастық пен айырмашылық
  ЖОСПАРЫ
  

• 3 слайд

  Ұрықтану туралы түсінік
  
  Ұрықтану дегеніміз күрделі биологиялық құбылыс. Бұл аталық жыныс жасушасы сперматогенез, аналық жыныс жасушасы овогенез қосылуынан зигота түзіледі.
  

• 4 слайд

• 5 слайд

  ТРАНСКРИПЦИЯ (лат. transcrіptіo – қайта көшіріп жазу) – тірі жасушалардағы рибонуклеин қышқылының биосинтез процесі. Ол дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) матрицасында жүреді. Транскрипция аденин, гуанин, тимин және цитозиннің қайталанбалы тізбегінен тұратын ДНҚ молекуласындағы генетикалық ақпараттың іске асуының бірінші кезеңі. Транскрипция арнайы ДНҚ және РНҚ полимераза ферменті арқылы жүреді. Транскрипция нәтижесінде РНҚ молекуласының полимерлі тізбегі түзіледі. Бұл тізбек ДНҚ молекуласының көшірілген бөлігіне комплементарлы болады.
  

• 6 слайд

  Трансляция— полипептид тізбегінің гендегі иРНҚ негізінде ақпаратқа сай түзілуі. Трансляция болашақ белокқа тән иРНҚ-на жазылған нуклеотидтер кезегін түзілетін белоктардың амин қьішқылдарының кезегіне айналдырады. Бұл жұмысқа иРНҚ-нан басқа 
  рибосомалар, тРНҚ, аминоацил синтетазалар, белоктан тұратын инициация, элонгация және терминация факторлары қосылған күрделі құрамдар қатынасады.
  

• 7 слайд

  (гректің meiosis - кішірею) – гаплоидты хромасомалары бар жасушалардың түзілуін қамтамасыз ететін, бөлінудің ерекше түрі.
  Мейоз екі бірінен соң өтетін жасушалық бөлінуді құрады: мейоз І (бірінші бөліну) және мейозІІ (екінші бөліну).
  Мейоз –бұл жыныс жасушаларының бөлінуі. Мейоз нәтижесінде, бір аналық біріншілік жыныс жасушаларынан (2n4c) диплойдты –хромосома жиынтығы екі есеге қысқарған (1n1c) төрт жас жасушалар түзіледі. Яғни, осы бөліну арқылы гаплоидты жыныс жасушалары: жұмыртқа жасушалары мен сперматозойдтар және өсімдік споралары түзіледі. Мейоздық бөлінудің алдында митоздық бөліну сиақты интерфазалық кезеңнен өтеді.
  МЕЙОЗ
  2n4c – Жасушаның генетикалық мінездемесі
  n – хромосома саны
  с–хроматид саны (мөлшері, көлемі)
  

• 8 слайд

• 9 слайд

  Әр мейоздық бөліну төрт фазадан өтеді:
  1. профаза
  2. метафаза
  3. анафаза
  4. телофаза
  5. Интеркенез
  

• 10 слайд

  www.ZHARAR.com
  

• 11 слайд

  Бұл ең ұзақ және күрделі фаза, оны жиі бес кезеңге бөледі: лептотена, зиготена, пахитена, диплотена және диакинез.
  ПРОФАЗА
  

• 12 слайд

  1.Лептотена (жұқа жіпшелер кезеңі). Спирализация процесінде хроматин жіпшелері қысқарып, қалыңдайды. Бірақ олардың спирализация дәрежесі төмен, митозға қарағанда. Хромасомаларында қалыңдаулар байқалады – хромомерлер. Бұл жерде хромасомды материалдың спиральдануы күштірек. Әлсіз спиралденген учакелерде РНҚ синтездеуін жалғастырып келеді. Хромасомалар екі хроматидалардан тұрады, олар центромермен байланысқан, бірақ осы кезеңде олар бірігіп болып көрінеді. Ядроның формуласы – 2n4c
  ЛЕПТОТЕНА
  Липтотена (нәзік жіпшелер стадиясы) –хромосомалар әлсіз өте нәзік әрі ұзын. Жіпшелер күйінде көрінеді. Ядро қабықшасымен ядрошық ериді.
  

• 13 слайд

  Лептотена—жіңішке жіпшелер сатысы. Бұл—мейоздың I профаза кезеңінің алғашқы сатысы. Мұнда хромосомалар ширатылып, жарық микроскопы арқылы ұзын әрі жіңішке түрінде әрең көрінеді. Лептотена кезеңіне тән белгінің бірі — хромосоманың жіңішке құрылымында моншақ, тәрізді хромомерлер пайда болады. Әрбір хромосома сіңлілі екі хроматидтен тұрады
  

• 14 слайд

  2.Зиготена (гомологиялық хромасомалардың жұптасып қосылу кезеңі). Гомологиялық, яғни мөлшері мен формасы бірдей, хромасомалар, олардың біреуі «аталық», ал екіншісі «аналық», жақындасып, ұзына бойы қосылады, арнайы ақуыздар арқылы бекініп тұрады. Бұл процесті конъюгация деп аталады. Конъюгацияланған хромасомдар жұбы, әрқайсысы екі хроматидалардан тұрады,бивалентті деп аталады, немесе тетрада. Ядрода жұп гаплоидты хромасома бар, немесе бивалентті. Бұл уақытта ДНҚ репликациясы аяқталады. Ядроның формуласы – 1n4c.
  ЗИГОТЕНА
  Зиготена (қосарлы жіптер) –көлемі бірдей хромосомалар коньюгацияланып қосылады. Коньюгацияланушы гомологты хромосомалардың әр жұбы бивалент түзеді.
  

• 15 слайд

  Зиготена—(ұқсас) жұп хромосомалардың белгілі бөліктерін қосатын саты. Гомологті хромосомалар конъюгацияланып, бивалент түзеді. Бивалент—бұл екі еселенген гомологті хромосомалардың жұп қосылыстары, яғни әрбір бивалент төрт хроматидтен тұрады. Ядродағы бивалент саны гаплоидті хромосомалар санына тең болады. Адамда 46 хромосома 23 жұп гомологті хромосомалар конъюгацияланатындықтан, биваленттің саны 23-ке тең, ол гаплоидті хромосомалар санына сәйкес келеді.
  

• 16 слайд

  3. Пахитена (толық жіпшелер кезеңі).Гомологиялық хромасомалар конъюгация жағдайында ұзақ уақыт болады, бір бірімен тығыз байланысып. Биваленттің кейбір жерінде әртүрлі гомологтарға ие хроматидалар қосылып, ажырайды. Хроматидалардың ажырауының қалпына келу процесінде гомологиялық хромосомалар сәйкес учаскелермен алмасады. Осындай учаскелермен алмасуды кроссинговер деп атайды. Кроссинговер бірнеше учаскелерде өтуі мүмкін, жынысты жасушалардың тұқым қуалаушылық ақпараттың рекомбинациясының жоғары дәрежесін қамтамасыз етеді. Ядросының формуласы - 1n4c.
  ПАХИТЕНА
  Пахитена (жуан жіпшелер стадиясы) –Кросинговердің жүруімен, яғни гомологты хромосомалардың бірдей үлескілерімен алмасуымен сипатталады. Биваленттердің саны хромосомалардың гаплоидты санына тең.
  

• 17 слайд

  Пахитена — жуан жіпшелер сатысы. Мұнда 
  хромосомалардың ширатылуы мен олардың қыскаруы сиякты процестермен қатар гомологтік 
  хромосомаларда айқасу немесе кроссинговер процесі жүзеге асады, яғни сәйкес бөліктерінің айқасып алмасуы жүреді. Мейоздық профаза сатысының ішіндегі ең ұзаққа созылатыны — бұл пахитена сатысы. Кроссинговер кезінде жұп хромосомалар ішінде генетикалық акпарат алмасады. Ерекше айта кететін жайт, мейоз кезінде әкесі мен шешесінен алынған жұп хромосомалардың жақындасуы жүреді. Соның нәтижесінде, кроссинговер кезінде бір гаплоидті хромосомаға ата-анасының екеуінің де қасиеттері мен белгілері беріледі. Мысалы, шешесінен берілген кәзінің көк түсі, ал әкесінен берілген шашының қара түсі.
  

• 18 слайд

  4.Диплотена (екіге бөлінген жіпшелер кезеңі). Гомологиялық хромасома, , бивалентті құрайтын, бір бірінен тебісе бастады, бірақ кроссинговер болып жатқан учаскеде олар бірігіп тұр. Бұл учаскелерді хиазма деп атайды. Бұл кезеңде хромасомалардың екі хроматиді бар екені жақсы көрініп тұр. Ядроның формуласы-1n4c.
  ДИПЛОТЕНА
  Диплотенада биволенттер және олардың әрқайсысын төрт хромотидтер көрінеді. Бұл стадияда гомологтың серпіліп жіберілуі басталып, хиазма деп аталатын фигуралар пайда болады.
  

• 19 слайд

  Диплотена — жіпшелердің бір-бірінен алыстау сатысы. Мұнда гомологтік хромосомалардың арасында тебіліс күші пайда болып, олар бір-бірінен ажырай бастайды. Гомологиялык хромосомалар бір-бірінен ажырап алыстағанда, X тәрізденген өрнектер пайда болады. Бұл өрнектерді хиазмалар деп атайды. Бірак кроссинговер өткен аймақтар, хиазмаларда өз байланыстарын үзбейді. Диплотена сатысында хромосомалар біршама кысқарып, конденсацияланады, нәтижесінде, оның 4 жіпшелі құрылымы анык кәрінеді. Хиазма аймағында 4 хроматидтің тек екеуі ғана айқасады жөне олар әрбір гомологтен бір-бірден алынған.
  

• 20 слайд

  5.Диакинез (гомологиялық хромасомалардың тебілісу кезеңі). Гомологиялық хромасомалардың тебілісуі жалғастырылып келеді, бірақ олар әлі хиазмамен қоршалған. Хиазмалардың мөлшері конфигурацияны анықтайды. Қиылысқан түрі хиазмасы бар биваленттерге тән, сақиналы түрі екі хиазмасы бар биваленттерге тән. Бұл кезеңде хромасомалар максималді спиральденген, қысқарған, қалыңдаған. РНҚ синтезі тоқтатылады. Ядроның формуласы – 1n4c.
  ДИАКИНЕЗ
  Диакенезде ширатылу күшейе түседі, хиазмалар саны азайып, биваленттер ядроның шет жағына орналасады.
  

• 21 слайд

  Диакинез — қос жіпшелердің оңашалану, жекешелену кезі. Бұл мейоздың I профаза кезеңінің соңғы сатысы. Мұнда гомологтік хромосомалар тек белгілі бір хиазманүктелерінде ғана бірігіп тұрады жөне сақина, сегіздік, т.б. ерекше формаларға ие болады. Олар алдымен бірнеше жерден байланған арқандарға ұқсас болады. Осы фазадан кейін жасушалардың мейоздық бөлінуі басталады.
  Сонымен, гомологтік хромосомалар арасында пайда болатын тебіліс күштеріне қарамастан, I профаза кезеңінде биваленттердің толық бұзылуы жүрмейді. Овогенездегі мейоздың ерекшелігі сол, мұнда сперматогенезде болмайтын диктиотена деп аталатын арнайы сатысы болады. Адамның эмбриогенезі кезінде жүретін бұл сатыда хромосомалар "лампалық щетка" формасына ие болып, көптеген жылдар бойы өз құрылымын өзгертпейді. Аналық организм ұрпақ беретін қалыпқа жеткенде,гипофиздің лютеинздеуші гормонының өсерінен овоцитте ай сайын мейоз жүріп отырады. Хиазмалар саны азайып, биваленттер қысқарып, ядро ыдырап, ұршық жіпшелері түзіле бастайды
  

• 22 слайд

  Биваленттер экватор жазықтығында орналасады және метафазды пластинканы құрайды. Хиазма әлі сақталады. Веретеннің бөліну түзілісі аяқталады, гомологиялық хромасоманың әр жұбының центромері веретеннің жіпшесімен байланысады, бір полюстен ғана келеді. Ядроның формуласы – 1n4c.
  МЕТАФАЗА
  Мтеафаза 1 – Биваленттер метафазалық пластинканы құра отырып, клетканың экватор жазықтығына орналаса бастайды. Хромосомалар толық жуандап, қысқарады. Организмнің толық келткасындағы хромосомалар санынан биваленттер саны екі есе кем , яғни гаплойдты санға тең.
  

• 23 слайд

  Биваленттердегі гомалогиялық
  хромасомалардың арасындағы байланыс әлсірейді. Веретеннің жіпшелері АТФ энергиясының әсерінен қысқарады.
  Бивалерт жеңіл екі хромасомаға бөлінеді, өйткені қыздық хроматидалар тек орталық учакеде байланысады. Центромерлер бөлінбейді, хромасомалардың хроматидаға айналуы болмайды. Кроссенговердің әсерінен хроматидалар идентикалық емес, мейоздың басындағыдай. Бір біріне байланыссыз жасушалар полюстерге өтеді. Анафаза І соңында екі хроматидті хромасоманың тәуелсіз және біркелкі бөлінуінің арқасында әр полюстегі жасушалардың гаплоидтылығы түзіледі. Ядроның формуласы – 2n4c.
  
  АНАФАЗА
  Анафаза 1. Бір центромераға бекіген екі хромотидтерден тұратын хромосомалар қарсы полюстерге таралады. Әр биваленттің аталық және аналық центрамералары қарсы полюстерге тарап, тәуелсіз қозғалады. Хромосоманың әрқайсысы бастапқы сиақты екі хромотидтен тұрады.
  

• 24 слайд

  Хромасомалар деспирализацияланады, олардың айналасында ядролық қабат пайда болады. Қайтадан ядрошық пайда болады, ақуыздың синтезі жаңарады. Цитокинез аяқталғаннан кейін екі жасуша түзіледі, ядроларында гаплоидты хромасомалары және ДНҚ мөлшерінің екі еселенуі бар, өйткені әр хромасома екі хроматидадан тұрады.Хромасоманың сандық редукциясы аяқталды. Ядроның формуласы – 1n2c.
  ТЕЛОФАЗА
  Телефаза 1. (Өсімдіктердің клеткасында болмайды.) хромосомалар ұзарып, олардың жанында яжро қабықша түзіледі. Ахроматин жіпшелері жойылады. Цитоплазма жылжуы басталып, ядролық мембрана түзіледі, ядро құрылымы қалпына келеді.
  

• 25 слайд

  ИНТЕРФАЗА II
  немесе Интеркенез
  Жиі тек жануарлардың жасушаларында кездеседі. Синтетикалық кезеңі жоқ, ДНҚ репликациясы болмайды.
  Интеркенез (Интерфаза ІІ) –Мейоздың бірінші және екінші бөлінуінің арасындағы уақыт. Хромосомалар екі еселенбейді және ДНҚ синтезі жүрмейді.
  

• 26 слайд

  МЕЙОЗДЫҢ ЕКІНШІ БӨЛІНУІ (МЕЙОЗ ІІ)
  Мейоздың екінші бөлінуде болатын процестер механизміне байланысты митозға ұқсайды, бірақ оған гаплоидты хромасомалар енуімен ерекшеленеді. Осы бөлінудің нәтижесінде n екі хроматидті хромасомасы (1n2c) n бір хроматидті хромасоманы түзеді (1n1c). Бұл бөлінуді эквационды деп атайды. Ол біріншіге қарағанда тез жүреді, бірнеше сағатта өтеді.
  

• 27 слайд

  
  Ядрошық және ядролы қабықша бұзылады. Центриолдер жасушаның полюстеріне орналасады, бөліну веретеносы түзіледі. Хроматинді жіпшелер спиралденеді. Ядроның формуласы – 1n2c.
  ПРОФАЗА II
  

• 28 слайд

  Екі хроматидті хромасомалар бір біріне тәуелсіз экватордың жазықтығына орналасады. Веретеноның бөлінуі аяқталады, әр хромасоманың центромері жасушаның екі полюсімен веретеноның жіпшесімен байланысады. Ядроның формуласы – 1n2c.
  МЕТАФАЗА II
  

• 29 слайд

  Центромерлер бөлінеді. Бір бірінен ажыратылған хроматиндерді веретенаның жіпшелері қарама қарсы полюстерге бөледі. Енді оларды қыздық хромасомалар деп атайды. Ядроның формуласы – 2n2c
  АНАФАЗА
  

• 30 слайд

  Бір хроматидті хромасомалар деспирализденеді. Ядролық қабықша мен ядрошық қайталап қалпына келеді. Цитокинездің нәтижесінде гаплоидты бір хроматидті хромасомалы төрт қыздық жасушалар пайда болады. Хромасоманың сапалы редукциясы аяқталды. Ядроның формуласы – 1n1c.
  
  ТЕЛОФАЗА