Научные работы (7 класс)

Алматы қаласы, Әуезов ауданы

№104 жалпы білім беретін мектептің

7-сынып оқушысы Қартқожақ Айзаданың

аудандық Ілияс оқуларына қатысушы ретінде

  «І.Жансүгіров өлеңдеріндегі ұлттық

таным, салт-дәстүр көрінісі» атты

жазған жазба жұмысы (талдау)

Жетекшісі: Әбсейіт Ақару Әбдезханқызы

            І.Жансүгіров өлеңдеріндегі ұлттық таным, салт-дәстүр көрінісі

Қазақтың ұлттық әдебиетінде айтарлықтай үлесі бар, есімі алтын әріппен жазылған тұлғалардың бәрі – Ілияс Жансүгіров. Әдебиеттің әр жанрында қаламынан қара сөздің қара жібін өзінше тарата білген дарын иесінің бір ғана поэзиядағы көркемдігіне тоқталып өтсек. Көркемдіктің көкжегі де сан алуан болатындықтан ақын өлеңдеріндегі ұлттық салт-дәстүр көрінісі, оның қолданылу ерекшелігі жөнінде сөз етпекпіз. Ауылдың ақ жұпар иісін жұтынып, ауыз әдебиетінің жауһарын тұтынып өскен ақынның салт-дәстүрді бойына сіңіре білуі де заңды. Ал оны көркем шығармада жырлай білуі – шеберлігі демекпіз.

Ақыннның «Қазақ үйдің тұрмысы» атты өлеңі ұлттық танымымыздағы ең үлкен көрнекілі – киіз үй турасында. Ақын осы он шумақты өлеңде екі жүзге жуық бұйым атауларын сыйғыза білген. Мұнда киіз үйдің құрылымына кіретін заттардан бастап, киім кешек, ыдыс-аяқ, ас-ауқат, ер әбзелдері т.б.

Киіз үй құрылымы	Босаға, маңдайша, табалдырық, кереге, уық, шаңырақ, күлдіреуіш, құр, таңғыш, басқұр, арқан, төрт ірге, есік жабық, ши, турлық,  он бес бау, белдеу, желбау.
Киіз үйдің төсем жабдықтары	Түс киіз, көрпе, шай шымылдық, текемет, жастық, кілем, сырмақ, алаша.
Киім атаулары	Шапан, бешпент, көйлек, шәлі, берік, тақия, ішік, сым, шалбар, жейде, дамбал, кебіс, байпақ, белбеу, кимешек
Бұйым жабдықтары	Үстел, кәдеге, сандық, кебеже, ақ түндік, шелек, шылапшын, жүк аяқ, шкаф, айна, орындық
Ыдыс атаулары	Самаурын, кесе, шәйнек, шәугім, патнос,  мосы, адалбақан, аяқ, қасық, қазан, пышақ, тәрелке, ожау, шөміш, таба, торсық, келі, келсап
Кәсіпке байланысты сөздер	Ұстара, қайрақ, бақан, сырық, ұршық, біз, балға, көсеу, қап, ине, жіп, дастарқан, шүберек, сағат, құран кітап, аша, күрек,
Ат-әбзелдері	Ер - тоқым, жүген, тартпа, айыл, қамшы, құйысқан, үзеңгі, ішпек, өмілдірік, аяққап
Тағамға қатысты атаулар	сақар, ірімшік, жәшік, қоспа, май, қымыз, құрт, айран, ұйтқы, ашытқы, көже, саумал, ұн, тары, бидай, сұлы, сұр мен шұжық, қағаз шай, қант
Сәндік бұйымдар	Асыл тас, ақық, меруерт, маржан, үкі, бастырма, ілгек, жүзік, сақина

 Ақын Абайдың «Аттың сыны» өлең үлгісімен жазылған сыңайлы. Аталмыш өлеңдер тақырып жағынан үйлесе алмағанымен ондғы сөз қолданыс тәсілі, сипаттау – бәрі де Абай үлгісінен тарағаны көрініп-ақ тұр. Абай аттың сыр-сиптын өлеңнің басқы шумағынан бастап, соңғы шумағында ғана өзінің авторлық көзқарасын, сондай атқа деген құмарлығын көрсетеді:

Шапса – жүйрік, мінсе –  берік, жуан, жуас,
Разы емен осындай ат    мінбесем.
Аяңы тымақты алшы   кигізгендей,
Кісіні бол-бол қағып    жүргізгендей.
Шапқан атқа жеткізбес    бөкен  желіс,
Ыза қылдың, қолыма бір    тигізбей!

Сол секілді ақын Ілияс та киіз үйдің әр қыры мен сырын, үлкенінен ұсағына дейін көзден таса етпей сипаттап келіп өлеңнің соңғы екі тармағында автордың бар екенін сездіре:

Басқа түрлі жабдығын санай алмай,
Сыртқы үзігін көрмекке кеттім шығып, - дейді.

Ілияс Жансүгіров өлеңдеріндегі  ерекшеліктер оны халық ауыз әдебиетімен де, жыраулар поэзиясымен де үндестіреді. Осы өлеңге қарағанда, ақынның халықтың ауыз әдебиетімен сабақтас бірлігінің түп тамыры тереңде жатқанын аңғарамыз.