«Нохчийн мотт-селхана,тахана,кхана» Родная литература (11 класс)

                                                       Доклад

                                       Нохчийн мотт-селхана,тахана,кхана.

 Азаллехь Дала синош кхуллуш, халкъаш къестош, нохчийн къомана совгIатна белла вайн ненан мотт.
Доьзалш  оьздангаллин ойланехь  кхетош-кхиорехь,  тахана а вайн дахарехь  уггаре  йоккха меттиг дIалоцу цо.
Лаа аьлла дац эвлаяа  Соип-моллас:"Iаьрбийн мотт Iамабелаш-ийманан мотт бу шуна  иза; оьрсийн мотт  хаалаш-шайх хила доллург  хIун ду хуур ду  шуна; ингалсан  мотт Iамабелаш – бахаман  мотт бу шуна иза;нохчийн мотт ларалаш-ненан мотт гӀиллакхан мотт бу шуна .Бан а бу вайн мотт -гӀиллакхан мотт. Царех ду цхьа башха хаза гIиллакх белхи. Белхеш тайп-тайпана хуьлуш бу : тIаргIа къажбеш, поппар хьокхуш, хьаьжкIаш йохуш, доча бIарийн тIамарш йохуш.Ткъа иштта йуьртахь некъаш тодеш,кешнаш цIандеш . Уггар  коьртаниг керла хIусам йеш вовшашна гIо деш хилла йуьртахоша. Хаза гIиллакх ду  нохчийн цIенна тхов баьккхина бевлча , белхалошна совгIаташ деш, бе-берса кхача кечбеш.

Беркате хилла дайн гIилакхаш,  дукха хьолахь поппаран белхехь, йа тIаргIа къажбечу белхехь кегирхойн вовшийн бовзарца кхоллалуш хилла керла доьзалш. 

  Ткъа карарчу  хенахь халахеташ делахь а , и гIиллакхаш дIадовлуш ду  вайна йукъара. Бакъду йарташкахь нисло некъаш тодеш,кешнаш цIандеш болу белхи.

Тахана шена тIера дIа, хIорамма оьзда гIиллакхаш дендар тIехь гIо лаьцчи, кхоман лар йовр яц. 

Дуккха а Iилманчаш, яздархой, журналисташ бу вайн мотт кхиорехь а, талларехь а къахьоьгуш.

И мехала хазна дIа ца йайта чIагIо йина, цуьнан жовхIарийн буьртигаш берриге махкахула лоьхуш,шайн жайнашна а, Iаматашна  а йукъадалош къахьегна а, къахьоьгуш а нах дуккха бу вайн. Царах лаьцна дуьйцуш хезна суна Ӏилманчаша.

Масала, нохчийн халкъан поэта Сулейманов Ахьмада, I944-чу шарахь, цIера арадолучу хенахь, оццул ша жима хиллашехь, цхьанабуьйцуш хиллачу чхарна тIе а ведда, гола а тухуш, чIагIо йира боху мехкан меттигийн цIераш, йицйийр а ма йац, ца йевзарш Iамор а ма йу, ша аьлла.

Цо шен чIагIо кхочушйира. Башха жайнаш делла ца Iаш, цо халкъана доккха совгIат дира Iилманан жайнаш арахецарца а. «Топономия Чечено-Ингушетии», аьлла дара уьш шовданийн, лаьмнийн,  хьехнийн,Iаннийн, хотийн, тогIенийн цIераш а, уьш схьайовларан бахьанаш а дуьйцуш.

Халкъан барта кхолларалла дIа а йайна, дуьссур дара вай Советан Iедало шен мур берзочу киртигехь  литератор а, Iилманча а Джамбеков ШаIрани ца хиллехь (Дала гечдойла цунна!).Халкъан фольклоран массийтта томехь болу белхаш арахецарца  совгIат до цо нохчийн дерриге а халкъана. Республикан массо а йарташка кхочуш, фольклоран тайп-тайпана агIонаш гулйеш баккхийчаьрца гергарлонаш туьйсуш, аьхкенан мур дIахьора боху цо университетехь Iамош болчу студенташа.

Оцу  студентех дукхаха берш бу тахана нохчийн литературан а, журналистикан а йуьхь-сибат хилла дIахIиттинарш.

Дукха хенахь дуьйна кхоллараллин наха шайга  дукха  сатийсина хиллачу паргIатоно неI йиллина тахана Россин Турпалхочо, Нохчийн пачхьалкхан Мехк-Дас Кадыров Ахьмад -Хьаьжин Рамзана. Хууш ма-хиллара 2023шо-Нохчийн меттан шо ду аьлла, шен омрица дIакхайкина ,доккха беркат а, ниIмат а ду нохчийн маттана цо шен терго йар. Цу тIе а доьгIна ,республикехь дIахьош ду цхьаьнакхетарш, семинараш, поэзина лерина суьйренаш.

Культурехь,  литературехь, Iилманехь талламаш  бан, кхолларалллин   цIергахь  ма- хетта   ваго  таро  йу  кхоллараллех  Iоттавеллачу муьлххачу    стеган а.

Республикан тIегIанехь хилла  ца  Iаш, генарчу  лаьмнийн  ярташкарчу   оьздангаллин   цIеношкахь  а дIахьош  йу, дешархоша  а, кегийрхоша    а   шуьйра  дакъалоцуш  йолу   «Синмехаллаш»  цIе йолу  конкурс.   Мах хадон баьхкина къаной  цец а бохуш , къоман шира гIиллакхаш, оьздангаллин кепаш шайна дика йевзаш хилар хоуьйту цара.

Гуобаьккхина республикехь барта а, зорбанца а, гайтаршца а дIахьочу оцу балхо школийн хьехархошна а доккха гIодо нохчийн мотт, литература дешархошна Iамо.

 Сайн доклад йерзош, нохчийн журналистан, йаздархочун Дадаев Сайд-Хьасанан дешнаш дало луур ду суна:

 Нохчийн мотт ша цхьаъ лелаш бац. Нохчийн мотт бийцарца бен вайн къоман гIиллакхаш лардар хир дац, дай Iадаташ ларлур дац, эхь-бехк а лардар хир дац. Кхечу къоман мотт бийца волавелла стаг оцу къоман амале воьрзу. ХIора меттан шен амал йу, къоман санна. Нохчийн мотт - нохчийн гIиллакхаш ду, нохчалла йу, нохчийн къонахалла йу.