План -конспект урока по кабардинскому литературному чтению "Нанэ и бзэ, дадэ и псэ..." (4 класс)

Темэр. Дадэ и бзэ, нанэ и псэ...

Мурадхэр: адыгэбзэм и дахагъэм дегъэхьэхын; анэдэлъхубзэм хуащI гулъытэр нэхъри куу щIын; щхьэзакъуэ, творческэ лэжьыгъэ ирагъэкIуэкIхэр егъэфIэкIуэн, еджакIуэхэм я зэфIэкIым хэгъэхъуэн;

Урокым и эпиграф

    Мы дуней дахэу си лъахэм
Анэдэлъхубзэр щокIуэщI.
КIуэдыжмэ си адыгэбзэр,
ХэкIынущ си адыгэпсэр!..

Мыкъуэжь Ана­толэ

                (Презентационнэ лэжьыгъэр къэгъэлъэгъуэн адыгэбзэм теухуауэ)

Егъ. :   Фи махуэ ф1ыуэ, ц1ык1ухэ. Сэламыр гуапэу щабэу щытын хуейщи апхуэдэ сэламщ къыфхуэсхьар.

Ди урокым щ1эдзэнщ. Сэ иджыпсту уэрэд ц1ык1у фезгъэдэ1уэнщ, ит1анэ нобэ дызытепсэлъыхьынур фэ къызжеф1энщ.

1.Нобэ фезгъэджэнуэ сэ сыкъыфхуэк1уащ

Фыхуейми фыхуэмейми  щ1э гуэрхэр фэзгъэщ1энщ.

2.Еджэныр фыф1эмыф1ыуэ еджап1эм сыт щыфщ1эн,

Дэ ди бзэр зэдмыгъащ1эмэ, тхьэмыщк1эу дыкъэнэнщ.

3.Зи бзэ зымыщ1эжхэр зыми хамыбжэн

Ар зетхьэнщ дэ ек1уу, ди гур  абы етау.

4.Слъэк1 лъэпкъи къэзгъэнэнкъым сэ дэ ди бзэм теухуау

Моуэ зыкъыздэфщ1урэ т1эк1у фысхуэлэжьам.

Егъ. Сыту п1эрэ-т1э нобэ зи гугъу тщ1ынур?

Егъ. Доскамк1э фыкъаплъэт. Къэдвгъащ1эт мы къуажэхьыр?

Зэзым нэхърэ нэхъ дыджщ, фом нэхърэ нэхъ IэфIщ, джатэм нэхърэ нэхъ жанщ.(БЗЭ)(1 СЛАЙД)

Егъ. Бзэм мыхьэнэуэ и1эр пасэ зэманым псэуа алыдж  Эзоп къигъэлъагъуэфащ.(2 СЛАЙД)

Зэгуэрым Эзоп зи пщыл1 Ксанф хьэщ1э гуп къыхуэк1уэнути, шхыныгъуэу щы1эм я нэхъ 1эф1ыр ипщэф1ыну унафэ хуищ1ащ. Эзоп бэзэрым к1уэри бзэгу къищэхуащ, ар игъэхьэзырри 1энэм яхуихьащ.  "Мыра нэхъ шхыныф1у щы1эр?!",- къэгубжьащ Ксанф. "Аращ. Мыр псом нэхърэ нэхъыщхьэщ. Бзэгур уимы1эмэ, мы дунейм зыри щыпхуэщ1энукъым: зыри пхужы1энукъым, унафэ пхуэщ1ынукъым, зыми зыри ептыфынукъым, къэпщтэфынукъым,къэпщэхуфынукъым, пщэфынукъым, къэрал пхуэухуэнукъым, хабзэхэри къыдэбгъэк1ыфынукъым". Псори аразы Эзоп жи1амк1э хъуащ.

Ет1уанэ махуэм Ксанф Эзоп жри1ащ бэзэрым к1уэуэ нэхъ 1ей дыдэу щы1эр къищэхуну. Эзоп аргуэру к1уэри бзэгу къихьащ."Дыгъуасэ абы нэхъыф1 щымы1эу жып1ащ, нобэ абы нэхъ 1ей щымы1эу жыбо1э", - къэгубжьащ Эзоп. "Пэж дыдэщ,-же1э Эзоп,- Бзэгум нэхъ 1ей сыт щы1э? Аращ зэф1энэри, зэбийри,пц1ыусри, зауэри, бэлыхьри къезыгъажьэр. Иджыпстуи, Ксанф, укъызэрыстек1иери аращ".

Фэ дауэ феплърэ Эзоп жи1ам. Пэжу къыфщыхъурэ? Сыт хуэдэ адыгэ псалъэжь епхьэл1э хъуну мыбы? ("Гупсыси псалъэ, зыплъыхьи т1ыс")(3 СЛАЙД)

Егъ. Фэ, сабийхэм, хэт нэхъыф1у фымылъагъуу къыфхэтыр?( Бзэгузехьэхэращ.) сыт абы къик1ыр? Я бзэгур кърахауэ я 1эхэмк1э кърахьэк1ыурэ ягъэлъагъуэу ара?( Жамы1эжыпхъэ щыжа1эжым деж, нэгъуэщ1ым щытепсэлъыхьым дежщ.) Дахэу псалъэм щхьэк1э сыт-т1э жа1эр? (Бзэ 1эф1, 1у щабэ) Хэт апхуэдэу 1у щабэу, бзэ дахэу фц1ыхухэр?

Егъ. Зи анэдэлъхубзэр ф1ыуэ зылъагъу дэтхэнэ ц1ыхуми ар ф1ыуэ къыгуро1уэ. Фэ флъагъуу п1эрэ фи бзэр ф1ыуэ?

Егъ. Сыт хуэдэ псалъэжьхэр фщ1эрэ адыгэбзэк1э? (Гуп -гупу гъэлэжьэн, е т1урыт1у. Карточкэхэр яхуэгуэшын, псалъэжьхэм псалъэ чэмхэр хегъэтхэжын)

 Егъ. Мы къуажэхьхэр къэдвгъащ1эт!

а) Зи к1эр зылъэфу, зи фэр зи бий (бажэ). (4 СЛАЙД)

б) Жьыми щ1эми яф1э1эф1щ,

Къыхуагъуэтри нэхъ бзэ 1эф1щ.

Дыщэ к1анэу драдзей,

Т1эк1у ешамэ ягъэжей. (сабий). (5 СЛАЙД)

в) Банэ топу зи пэр т1ей. (цыжьбанэ). (6 СЛАЙД)

г) Зи пкъыр щ1ым щ1элъ, зи щхьэцыр дунейм телъ. (пхъы). (7 СЛАЙД)

д) Зи губгъуэр хужь, зи жылэр ф1ыц1э. (тхылъ).

е) Зэшищ зы пы1э ящхьэрыгъщ.(1энэ).

ж) Зи къуэпсыр дуней псом лъэ1эс. (дыгъэ).

Зыгъэпсэхугъуэ дакъикъэ(8  СЛАЙД)

1уащхьэмахуэ уэшх щешхащ(партэм 1эпхъумбэхэмк1э дытоуэ)

Ар ди жагъуэ 1ейуэ хъуащ.(Я щхьэхэр ф1аубыдык1ри айайай ящ1)

Жьышхуэ ину къыкъуэуащ.( Я 1эхэмк1э жьыр къагъэлъагъуэ)

Дыгъэр щэхуу къыкъуэплъащ(Я 1эр 1эдакъэжьауэ ящ1ауэ маплъэ)

Псори хуиту бэуэжащ( Мэт1ысыжхэр) (8СЛАЙД)

Егъ. Псоми зэрыфщ1эщи, иужьырей илъэсхэм мазаем  и 21-м  догъэлъапIэ анэдэлъхубзэм и дунейпсо махуэр. Мы махуэшхуэм хъыбар и1эщ. 1952 гъэм мазаем и 21 студентитху  яанэдэлъхубзэр къэралыбзэ ящ1ыным папщ1э я псэр ятауэ щытащ.  Ар къыщыхъуар Пакистанырат. Илъэс щэ ныкъуэ дэк1ыжа нэужь, 2000 гъэм а махуэр  дунейпсом я анэдэлъхубзэр щагъэлъап1э махуэ ящ1ащ. Ауэ , ди адыгэбзэми махуэ хэха иlэу гъатхэпэм и 14-м догъэлъапlэ нэхъ лейуэ. (9 СЛАЙД)
Махуэшхуэр зытеухуар 1853 гъэм гъатхэпэм и 14-м Тифлис къалэм япэрей адыгэ Хьэрыфылъэ тхылъ къэзэрыдэкlарщ. Зи lэдакъэщlэкlыр Бэрсей Умарт, хьэрып тхыбзэмкlэ зэхэгъэуват. А махуэхэр зэи зыщыдгъэгъупщэ хъунукъым.

Егъ.    Мы усэр псоми фщ1эуэ къысщэхъу. Зэ фыкъеда1уи къэфщ1эжыт зытхар:

(10 СЛАЙД)

  Сэ си нанэр си адэм янэщ,
И псэр адыгэпсэщ,
Сэ си дадэр си адэм ядэщ,
И бзэр адыгэбзэщ.

Адыгэпсэ — нанэ и псэ,
Сыту упсэ дахэ!
Адыгэбзэ – дадэ и бзэ,
Сыту убзэ дахэ!

Фщlэрэ фэ а бзэм и лlыгъэр?
Ар йопсалъэ дыгъэм.
Сыту фlыщэт, уэ, ди дыгъэр,
Узэрыадыгэр!

Нало З.

Егъ.  Сыт усэмк1э усак1уэм къыджи1эну зыхуейр?

Дахэщ ди адыгэбзэр, гъуэзэджэщ, хьэлэмэтщ. Ижь-ижьыж зэманым, нарт эпосым и эрэм узэIэбэкIыжмэ, нартхэм зэрахьэу щыта бзэр: адыгэбзэм и нэхъ къабзэ, и нэхъ гуапэ псалъэмакъхэращ. Сыт хуэдэ лъэпкъым и1эну дэ хъуэрыбзэхэм хуэдэ? Ц1ык1ухэр джэгуурэ зыгуэрк1э щызэщыхьэжым деж, къагъэсэбэп щ1энэк1алъэхэр? Абыхэмк1э ауан иращ1 сабий зыгъэгусэрейр, джэгум хэмызагъэр, пц1ыупсыр, щхьэхынэр.

Щхьэхынэм зэрыщ1энак1э:

Уцэ щхьэц бапхъэ, кхъуейжьапхъэ 1упэ.

 Бжьыпэ убыд, къаубыдыр зы1эщ1эк1.

К1элъэфыр зи дагъуэ, шэджагъуэрытэдж.

Джак1уэр зи жагъуэ, гъуагъуэр зи ныбэ.

Блэ шэрэз дыкъуакъуэ, ныкъуакъуэ бырт1ым.

 Т1ымыжь гурывэ, жьэрывэ бзаджэ.

Къэудж адакъэ, къэдабэ джанэ.

 Анэ мыда1уэ, 1уэхуншэ нат1э.

Т1энк1э мыщ1агъуэ, гъуэншэдж лъэпахъуэ.

 Хъуэрыр зымыдэ, дэ ц1ынэ 1эпэ.

Пэ теуда, дапхъэм щыгъуащэ.

 Пэщащэ лъакъуэ. къуак1э къыдэнэ.

 Банэр зыхэуэ, уэуэур зи махуэ.

Хуэмыху фэндырэ, шэдыр зи к1уап1э.

Ят1э лъэгуажьэ, 1эбжьанэ лэныстэ.

Сабын щышынэ, хьэр зыгъэбанэ.

 Псысэ хуэмылъэ, тхылъ хэмызагъэ.

Загъэр зымыщ1э, шк1ащ1э къэтэдж.

Мыщхъыдж щитхьэлэ, лэжьэнк1э уашхэу,

Шхынк1э дыгъужьыр, мэрэк1уашхэ здэдмышэн!

Т1у зэзэуамэ ауан зэращ1ыр:

 Мыстрэ Мыстрэ зэзэуа,

 Мыст и нак1эр щ1ауда,

 Мыстыр щтэри щ1эпхъуэжа,

Мыстхэ дежк1э дэлъэда,

Мыстхэ я хьэр къыхуилъа,

 Лъейуэ пщ1ант1эм дэжыжа.

Жэк1э унэм къэк1уэжа.

 Дзыгъуэ гъуэмбым и1эба

Апэсит1 къриха,

К1энфетит1 къищэхуа,

 Езым псори ишхыжа!

 П1и, п1и ишхыжа!

Пц1ыупсым зэрыщ1энак1эр:

 Мо щ1алэжьыр башыпэк1э мавэ,

И вым уанэ трелъхьэ,

И хьэр псафэ ешэ,

И шым вакъэ щет1агъэ,

 Гъэшым шыгъу хедзэ,

Шху – п1астэрывэ,

 Бжэ1упэ вак1уэ!

И тутыныр къурыкъу,

Къэрэкъурэр и баш

Шыпхъум и щхьэр еупс,

Пц1ы иупсу къек1ухь.

Егъ. Доскам гъуэрыгъуэу къыдэгъэк1ыурэ псалъэ гуапэхэр  фломастерк1э тхылъымп1эм трегъэтхэн. Адрей тхылъымп1эм псалъэ гуауэхэр трегъэтхэн.

Егъ. Урокым эпиграф хуэсщ1ам къегъэджэн, ди урокым къезэгърэ къемызэгърэ жегъэ1эн.

Егъ. Рефлексия.  (11 СЛАЙД)

Егъ. Смайликхэмк1э урокыр ягу ирихьарэ иримыхьарэ къэхутэн.

Егъ. Унэм гук1э зрагъэщ1эну усэхэр яхуэгуэшын.

К1эух псалъэу : (12 СЛАЙД) Нобэ мыбы кърихьэл1ахэм, гугъу къыддехьахэм:

 Фи гъащ1эр к1ыхьу,

Фи нэмысыр лъагэу,

Фи насыпыр куууэ,

Фи акъылыр хурикъуу,

Гухэхъуэр фи куэду,

 Пшэрыхьыр вгъэвэфу.

 Тхьэм куэдрэ фигъэпсэу!

Мэремыкъуэ Хъу.  игъэзащ1эу уэрэд «Ар си анэбзэщ, си адыгэбзэщ»

Къэзгъэсэбэпар:

1.     Дунейпсо Адыгэ интернет портал Elot.ru.

2.     «Адыгэ псалъэ» газетыр, абы и сайтыр:  http://www.adyghepsale.ru.

3.     «1уащхьэмахуэ» журналыр.

4.     http://rudocs.exdat.com/docs/index-206385.html -адыгэ щэнхабзэмрэ  литературэмрэ  я журнал.