Презентация по башкирской литературе "Творчество Имая Насыри"

• 1 слайд

  “И.Насыриҙың “Еңелгән ятыу” повесында тел - һүрәтләү саралары“
  

• 2 слайд

  Фәнни эштең авторы һәм етәксеһе
  

• 3 слайд

  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  Имай Насыриға -115 йыл
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  

• 4 слайд

  «Мин үҙемдең бөтә тормошомдо эшсе синыфының эше менән, партия эше менән бәйләнем...Партия миңә ҙур белем һәм энергия бирҙе».
  Имай Насыри
  

• 5 слайд

  Эшемдең маҡсаты
  И.Насыриҙың “Еңелгән ятыу” повесында тел - һүрәтләү саралары йыйыу һәм группаларға бүлеп тикшереү
  

• 6 слайд

  Бурыстар:
  1.Тел-һүрәтләү саралары буйынса әҙәбиәт һәм һүҙлектәр менән танышыу;
  2. Йыйған материалдар өҫтөндә эшләү(уларҙы төркөмләү, мәғәнәһен асыҡлау);
  3. Киң таралған сараларҙың исемлеген төҙөү.
  

• 7 слайд

  «Барыһынан да элек ул-эске һәм тышҡы яҡтан йыйнаҡ, тура һүҙле, яғымлы кеше ине. Ул йылға яҡын бергә эшләгән арала, мин уның бер ваҡыт буш һүҙ һөйләгәнен, тупаҫ ҡыланғанын күрмәнем. Ул һәр ваҡыт эштә лә эштә. Бер үк ваҡыт ике журналдың редакторы, йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы ла ине ул. Уның көнө, күрәһең, сәғәт механизмы кеүек, аныҡ режимға ҡуйылған булғандыр»
  Баязит Бикбай. «Ҙур йөрәкле кеше»
  

• 8 слайд

  
  а) Фразеологизмдар
  Әҫәр автор тарафынан ҡулланылған фразеологик әйтемдәргә бай. Улар әҫәр стиленә сәнғәтлелек бирә, фекерҙе тулыраҡ асыуҙа әһәмиәтле роль уйнай, әҫәр теленен халыҡсанлығын, ябайлығын, аһәңле яңғырашын тәьмин итә.
  Фразеологик әйтемдәр – ул мәғәнәһе буйынса бер төшөнсә белдереүсе үҙ-ара тығыҙ бәйләнешле һүҙҙәр төҙөлмәһе.
  Ҡолаҡ һалып
  Баш эйгәндәре
  Бер аяғы колхозда, бер аяғы ырҙын артындағы картуф баҡсаһында
  Һүҙен өҫтә ҡалдырыға тырыша
  Һуҡһа тимер өҙөрлөк
  Сәстәрен өҙгөләй
  Иҫе китмәй һ.б
  
  

• 9 слайд

  б) Сағыштырыуҙар
  Яҙыусы геройҙарҙын кисерештәрен тәрәнерәк асыу, ваҡиғаларҙы тулыраҡ күрһәтеү маҡсаты менән сағыштырыуҙарҙы кин файҙалана. Бер әйберҙе йәки күренеште оҡшатып, уларҙа уртаҡ яҡтарҙы күрһәтеү – сағыштырыу тип атала.
  Диңгеҙ тулҡындары һымаҡ
  Һыуһар кеүек
  Ҡыр ҡаҙҙары һымаҡ
  Эҫе яҡтарҙа үҫә торған ҡаты ағас япраҡтары шикелле
  Көслө дошманын еңгән батырҙай
  Тауҙай
  Юлындағы бөтә кәртәләрҙе емереп, тәрән соғроҙарҙы аша атлап, ватып-емереп алға барған танкыларһымаҡ
  Насар бәйләгән көлтә һымаҡ һ.б.
  
  

• 10 слайд

  
  
  
  
  
  г) Перифраза
  Ауыл ағайҙары- аҡһаҡалдар
  Балыҡтар орлоғо-икра
  

• 11 слайд

  ж) Метафора
  Метафора (грекса metaphora)- күсереү тигән һүҙ. Метафорала һүрәтләнгән күренештәр, предметтар икенсе күренеште йәки предметты бирә торған һүҙ менән туранан-тура әйтелә. Шулай итеп, метафора-ниндәй ҙә булһа берәй нәмә йәки күренештең үҙенсәлектәрен күсереү.
  Яр ҡултыҡтары
  Ҡайнап ятҡан балыҡ иләүе
  Ҡурҡмаҫ йөрәге
  Ҡыуыҡ осорған
  
  

• 12 слайд

  в) Рус теленән кергән һүҙҙәр – алынмалар
   
  Башҡорт халҡы борон-борондан урыҫтар менән сауҙа, иҡтисади һәм башҡа мөнәсәбәттәрҙә булған. Шуға күрә лә башҡорт теленә рус теле һүҙҙәре лә күпләп ҡабул ителгән. Һәм мин ул һүҙҙәрҙе эҙләп яҙҙым.
  Мәҫәлән: Кислород, Советтар Союзы, баҙар, кондитер фабрикалары, агенттәре, крепостәр, штыктар,поезд, пассажирҙәр, вагон, революция, баяр, крәҫтиәндәр, анекдоттар, балдар һ.б.
  

• 13 слайд

  д) Ғәрәп-фарсы теленән кергән алынмалар
  Ҡорбан
  Хаҡ
  Ғәҙәт
  Кәйеф
  Хәрәкәт
  Форсат
  Ҡиәфәт
  Кәсеп
  
  

• 14 слайд

  
  
  
  
  
  
  е) Башҡа телдәрҙән кергән алынмалар
  
  
  Станцанан (лат.)
  Вагон (фран.)
  Штыктар (польск.)
  Кислород (фран.)
  Кондитер (нем.)
  Фабрикалары (польск.)
  
  

• 15 слайд

  «Эшендә лә, шәхси тормошонда ла үҙенән бөхтәлек, йыйнаҡлыҡ, культуралалыҡ һәм совет интеллигентына хас теүәллек аңҡытып торған Имай Насыри, етәксе, редактор һәм танылған әҙип булараҡ, йәш яҙыусыларға ғына түгел, ҡайһы бер ҡарттарға ла гүзәл өлгө булырлыҡ бер кеше ине»
  Сәйфи Ҡудаш
  

• 16 слайд

  Эй шәһәр! Моңло шәһәр, серле шәһәр, шанлы шәһәр,
  Ҡурҡыныс төндәрҙә юл ярған маяҡ-нурлы ҡәмәр!
  Хуш, иҫән бул, мин китәмен!..Китте, тип борсолмәле.
  «Яҡты таң атҡас, мине ташлай»,- тип көрһөнмәле.
  И.Насыри «Стәрлегә»
  

• 17 слайд

  Һығымта
  Яҙыусы романда тел-стиль үҙенсәлектәрен бик уңайлы ҡуллана.
  Был авторҙың тел байлығының ни тиклем тәрән мәғәнәгә эйә икәнлеген аңлата. Әгәр ҙә бер үк төрлө һүҙҙәр йыш ҡабатланһа, әҫәрҙең эстәлеге лә был тиклем үтемле булмаҫ ине.
  “Еңелгән ятыу” повесының өҙөктәрен беҙ класта уҡып сыҡтыҡ, фекер алыштыҡ. Яҙыусының шул тиклем тырышып, бөртөкләп йыйылған ҡулъяҙмаларҙан, архивтарҙа эҙләнгән, халыҡ араһында һорашып, аҡһаҡалдар менән осрашып йөрөгәнлегенә инандыҡ.
  Был бигерәк тә тарихи әҫәрҙәр ижад иткәндә мөһим. Сөнки ундай әҫәрҙәрҙе, ундағы әҙәби образдарҙы, уйлап сығарған образдар аша ғына гәүҙәләндерергә мөмкин булмаҫ ине.
  Тарихилыҡ, минеңсә, документтарға һәм конкрет факттарға таянып эш итеүҙе талап итә.
   
  
  

• 18 слайд

  
  Албаҫты
  Йәй көнө , июль айы, тып-тын ауыл, бер кем дә юҡ,
  Буш урамдар, буш арандар-буш бары бер тын да юҡ.
  Ҡалмай кәртә, ҡалмай баҡса: йәш быуындар айҡайбыҙ,
  Бар барын ҡарт-ҡоро-уларҙан ҡурҡмайбыҙ, ҡул сайҡайбыҙ
  Беҙ булабыҙ көслө ғәскәр йә ауылдың солтаны.
  Шундай көстәр һуң ауылдың ҡарт-ҡоронан ҡурҡамы?
  Ҙурҙары ҡайтмай яландан, эштә улар төнгә ҡәҙәр,
  Таң менән тағы китәләр, алмайҙар беҙҙән хәбәр.
  Буш тиһәк тә буш түгелбеҙ: йорт ҡарау-беҙҙең бурыс.
  Ҡаҙҙарын барлау, себеште туйҙырыу бит бик ҙур эш.
  Әммә инде көн тыуған һуң илтифат юҡ барыһына,
  Әйҙә тип, себеш-фәләнен сүпләй бирһен ҡарсыға.
  Бик беләбеҙ, көн ҡыҙа төшкәс, беҙҙең эш билдәле:
  Һыу буйы ҡомлоҡта аунау-биш фараздай көндәге.
  Имай Насыри
  
  

• 19 слайд

  
  
  Йомғаҡлау
  Беҙ районыбыҙҙың данлыҡлы прозаик – яҙыусыбыҙ менән ғорурланабыҙ. Унын әҫәрҙәрен үҙебеҙҙән ҡалған йәш быуынға ла еткерергә, уның әһәмиәтен анлатырға тырышырбыҙ.
  И.Насыриға 2013 йылдың 12 октябрендә 115 йәш тулған булыр ине. Үкенескә ҡаршы, йөрәк ауырыуы уны беҙҙең аранан ваҡытһыҙ алып китте. 1937 йылдың август айында ул мәңгелеккә күҙҙәрен йомдо.
  Усылы ауылы мәктәп музейында И.Насыриға айырым бер урын бирелгән. Ундағы материалдар уның ижады менән танышыусылар өсөн ҙур мөмкинселек бирә. Синыфтан тыш уҡыу дәрестәрендә лә беҙ уның ижады менән даими ҡыҙыҡһынабыҙ.
   
   
   
   
   
  

• 20 слайд

  Яҙыусының тормош хроникаһы
  1898, 12 октябрь- Имай Насыриҙың тыуған көнө
  1910-1914 – Стәрлетамаҡта “ Шәрғиә” мәҙрәсәһендә (“Мәдрәсән Шәрғиә”) уҡый
  1918 - Тыуған ауылы Түбәнге Усылы китапханаһында эшләй
  1919, июнь - Ҡыҙыл Армияға алына
  1919, июнь-июль - Урал фронтында хәрәкәт итеүсе Башбригаданың политбүлеге ҡаршыһында ҡыҫҡа сроклы курста уҡый
  1919, август-1920, июль - Башҡортостандың Күҙәй кантон (хәҙерге Нуриман районы) хәрби комиссариатында агитатор-ойоштороусы
  1919, декабрь – Россия Коммунистар (большевиктар) партияһына алына һәм партияның Күҙәй кантон комитеты ағзаһы итеп һайлана
  1920, июль-1921, ноябрь - Күҙәй кантон милицияһы начальнигы һәм кантон башҡарма комитеты ағзаһы
  1920, март - РКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты ағзалығына кандидат итеп һайлана
  1921-1924 - РКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты һәм (1920 йылдан) Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты ағзаһы
  1921, март - Башҡортостан партия ойошмаһы делегацияһы составында РКП(б)-ның съезында кәңәш биреү хоҡуғы менән ҡатнаша
  
  

• 21 слайд

  1921, сентябрь-1923, июнь - БАССР Башмилиция начальнигының политик эштәр буйынса ярҙамсыһы (политкомиссар)
  1923, август-1924, июль - Мәскәүҙә өйәҙ комитеттары секретарҙары курсында уҡый
  1924,август-1925, август - Өфөлә совет-партия мәктәбе уҡытыусыһы
  1925, август-1930, ғинуар – “Белем”, “Һәнәк”, “Керпе” журналдарының редакторы
  1927-1929 - ВКП(б)-ның Өфө ҡала комитеты ағзаһы
  1930, ғинуар-1930, июль - ВКП(б)-ның Өфө ҡалаһы Икенсе район комитетында культпропаганда бүлеге мөдире
  1930, июль-1931, февраль - ВКП(б)-ның Башҡортостан Өлкә комитеты матбуғат секторы мөдире
  1931, февраль-1932, июль – “Коммуна” (хәҙерге “Кызыл таң” газетаһы һәм “Һәнәк” журналы редакторы)
  1930-1933 - Өфө ҡалаһы Советы ағзаһы
  1931-1932 - ВКП(б)-ның Өфө ҡалаһы район комитеты ағзаһы
  1932,июль-1934,ғинуар - Мәскәүҙә ВКП(б) Үҙәк Комитеты эргәһендәге Марксизм-ленинизм курстары студенты
  1932-1934 - ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты ағзаһы
  1934, ғинуар -1934, август - Башҡортостан ер эштәре халыҡ комиссариатының политбүлегендә матбуғат инструкторы
  1934, декабрь - СССР Яҙыусылар союзына ағза итеп алына
  1934, сентябрь-1935, декабрь - Ишембайҙа “Башҡортостан вышкаһы” газетаһы редакторы
  1936, ғинуар-1937, 5 август – «Коммуна” газетаһы редакторы
  1942, 29 март - Имай Насыриҙың үлгән көнө
  
  

• 22 слайд

  Иғтибарығыҙ өсөн ҙур рәхмәт!!!