Публикация "Бәйләнешле сөйләм үстерү"

Рус балаларын татарчага өйрәтү алымнары.

(эш тәҗрибәмнән.)

Насипова Л.Р.,  татар теле һәм әдәбияты укытучысы

Казан шәһәре Совет районы ГБМУ “90 нчы гимназия”

            Рус балаларына татар телен өйрәтүнең төп максаты-аларны бу телдә сөйләшергә өйрәтү.Шуңа күрә, яшь үзенчәлекләрен исәпкә алып һәм дәресне оештыруның төрле алымнарын кулланып,балаларны мөмкин кадәр активрак сөйләмгә тартырга тырышырга  кирәк.

            Дәреснең беренче минутыннан ук укучының игътибарын үзенә һәм уку материалына җәлеп итәргә,иркен сөйләшү теләге уятырга кирәк.Шушы максаттан дәреснең кереш өлешендә һава торышы,класс,нинди дә булса кызыклы хәл турында укучылар белән әңгәмә оештырыла.

            Рус телле телле балаларның татар теле белән кызыксынуын арттырырга телне ятлап түгел,ә уйлап-фикерләп өйрәтергә тырышам.Бала материалны үзе өчен кызык булса гына,үзнең ихтыярына,үзенчәлегенә туры килсә генә кабул итә.

            Дәреслектәге материалны аудио күнегүләр,күптөрле индивидуаль карточкабирем,күрсәтмә әсбаб белән тулыландырам.Укучының уйлау танып-белү эшчәнлеген активлаштыруга зур әһәмият бирәм.Инновацион технологияләрне кулланганда гына дәреслекне кызыклы һәм бала ялыкмаслык итеп үткәреп була.

             Рус телле балаларга татар теле укытуда чагыштыру процессына аерым урын бирәм.Рус телен яхшы белгәнлектән теге яки бу теманы өйрәнгәндә рус телен чагыштырып күрсәтәм, охшаш,аерым якларга басым ясыйм.

             Рус телле укучы балаларның язма һәм телдән сөйләшкәндә иң еш очрый торган хаталарының берсе җөмләдәге сүз тәртибе белән бәйле.Шуңа күрә җөмлә төзергә өйрәтүгә бик зур игътибар бирәм. Һәр дәрестә җөмлә төзү һәм тәрҗемә итү эше алып барам.

               Шулай ук дәрестә эш алымнары еш алышынып торса, һәр укучы мактау сүзе ишетсә яңа материал үткән дәрес белән бәйле булса рус телле балаларны татарча сөйләшергә өйрәтеп була.

             Татар телен чит тел буларак өйрәтү процессында уеннардан файдалану укучыны белем алырга,укуга дәртләндерә,аңарда фән белән кызыксыну уята.Аеруча грамматик уеннар баланы  уйларга,эзләнергә өйрәтә тел белүнең тормышка кирәк булуын төшендерә.Уен барышында балалар бердәмлеккә омтыла үзара ярдәмләшеп биремнәр үтәгәндә,аларда үз көчләренә ышаныч тәрбияләнә.Өйрәнелгән темадан соң үткәрелгән уеннар аеруча нәтиҗәле була. Ул укучының сүз байлыгын арттыра.

                      Татар телендә дәрестән тыш чараларда уйнала торган уеннарны  берничә төркемгә бүлеп йөртәләр:

     а) әле өйрәнелмәгән татар лексикасын үзләштерергә ярдәм итүче уеннар;

     б)   өйрәнгән лексиканы ныгытырга ярдәм итүче уеннар;

     в)    граммматик кагыйдәләрне кызыклы формада бирүче уеннар;

     г)   грамматик формаларны,  җөмләдә сүзләр бәйләнешен һәм җөмлә төзү күнекмәләрен ныгытырга ярдәм итүче уеннар. 

     Түбәндәге уеннар рус балаларында кызыксыну уята : мәсәлән,

а) аерым билгеләр буенча сүзләр табу ( беренче аваз, хәреф һәм иҗек буенча; бирелгән тема буенча; рәсем буенча; соңгы хәреф буенча; синонимнар, антонимнар табу).

б) сүзләрне тергезү (төшеп калган хәрефләрне кую; таралган хәрефләрне тиешле тәртиптә урнаштыру; яңа сүз ясау өчен хәрефләр ( иҗекләр) өстәү яки алып ташлау; ) .

в) “Нәрсә бар?” уены (әйләнә - тирәдәге мөмкин кадәр күбрәк әйбернең исемен атыйлар) ; 

-          “ Кем күбрәк күрде?” (рәсемнәрдә сурәтләнгән әйберләрне, аларның билгеләрен, хәрәкәтләрен саныйлар.) Мәсәлән,”Яшелчәләр”,”Уку-язу әсбаблары”өйрәнгәндә,шул әйберләрнең төсле рәсемнәрен яки үзләрен өстәлгә тезеп куя. Бер укучы игътибар белән карый,әйберләрне истә калдыра. Аңа борылырга кушыла һәм бер әйбер яшерелә.Укучы югалган әйбернең исемен атый. Бу уен “Нәрсә югалды?” дип атала,ул дәресне җанландырып җибәрә. “Очты-очты” уены да балаларга кызыклы һәм файдалы. “Очты-очты, күлмәкләр очты”,”Очты-очты,кошлар очты “,-дип, төрле әйбер исемнәре әйтелә. Балалар оча ала торган әйбер исемнәре әйтелгәндә генә кулларын канат кебек итеп күтәрәләр. Дөрес күтәрмәгән укучы уеннан чыга Бу уен игътибарны тупларга,сүзләрне истә калдырырга ярдәм итә

                  Белемнәре, интеллектуаль дәрәҗәләре югарырак булган укучылар катлаулы стандарт булмаган, иҗади характердагы биремнәр эшли алалар.  Мәсәлән: дәрес барышында 10 -12 сүз әйтеп чыгам. Укучылар хәтерләрендә калдырганнарын дәфтәрләренә язалар, үзбәя куялар. Көчлерәк укучылар шул сүзләр белән җөмләләр төзиләр, йомшаграклары сүзтезмәләр уйлыйлар. Кул астында төрле дәрәҗәдәге дифференциаль карточкалар, схемалар, рәсемнәр тотам. Газета- журналлар да бу вакытта ярдәмгә килә. Дифференциаль өй эше бирү дә гадәткә керде. Аны мин дәреснең беренче яртысында, укучы әле арып өлгермәгәндә бирергә тырышам:

   а) дәрестә укылган тексттагы исемнәрнең килешләрен билгеләргә;

   б) баш килештә килгән сүзләрне язарга; 

   в) исемнәрне язып алырга;

 Иҗади характердагы эшләр башкарганда да дифференциаль якын килеп эшләп була. Изложение язганда сыйныф ике төркемгә бүленә. Бер төркемгә текст танышу өчен өйгә бирелгән була. Көчлерәк укучылар инде эшкә керешкәндә, авырсынган укучылар, бер түгәрәккә җыелып, укытучы ярдәме белән язарга әзерләнәләр ( сорауларга җавап бирәләр, план төзиләр.)

   Шулай ук яңа технологияләр ярдәмендә татар телен өйрәнү укучыны тагын да активлаштыра, мөстәкыйльлек тәрбияли. Компьютер технологияләрен куллану фәнне югары дәрәҗәдә үзләштерергә, максатка омтылучанлык, информацион технологияләр дөньясындагы яңалыклар белән кызыксыну теләген уята. Сүзне йомгаклап шуны әйтәсем килә,баланы төрле алымнар кулланып укытканда гына  укуга карата кызыксыну уятып була.