Реферат: " Уҡыусыларҙың һөйләү телмәрен һәм логик фекерләүен үҫтереү"

Уҡыусыларҙын һөйләү телмәрен һәм логик фекерләүен үҫтереү.

      Телмәр – баланын фекерләүен үҫтереүҙә төп сара. Телмәрҙе һөйләмдәргә, һөйләмдәрҙе һүҙҙәргә, һүҙҙәрҙе ижектәргә, ижектәрҙе өндәргә тарҡатыу һәм киреһенсә, өндәрҙән ижектәр, ижектәрҙән һүҙҙәр, һүҙҙәрҙән һөйләмдәр, һөйләмдәрҙән текст төҙөү кеүек эштәр фекерләү операцияһын тәшкил итә.

      Тел дәресендә хәтерҙе, ижади фекерләүҙе, һығымта яһай белеүҙе үҫтереү маҡсатында төрлө картиналар, әҙәби текстар туплау; тәртибе боҙолған шиғырҙы йыйыу; төрлө һүҙ төркөмдәрен сағыштырыу;ребус, йомаҡ сисеү; образлы сағыштырыу (йомаҡ, мәҡәлдәр); аналогия (оҡшашлыҡ); версиялы фекер алымы (вариант); эмпатия алымы (фараз итеү); иллюстрацияға аңлатма (һүрәттәр) кеүек эш алымдарын ҡулланырға була.

      Тәүге дәрестәрҙән үк өн  артикуляцияһын өйрәтеү өҫтөндә эшләү мөһим. Мәҫәлән, «ә» өнөн өйрәнеүҙе ижектәр әйтеүҙән башлайбыҙ      -дә, -сә, -, -әл, -әс, -әм. Шунан уҡыусы ҡулына көҙгө алып, ә-сәй һәм      а-тай һүҙҙәрен әйтеп ҡарай, яңғыраштағы айырмаларҙы таба.

      Телмәр үҫтереүҙә шиғырҙар, ике юллыҡ тиҙәйткестәр ятлауҙың роле ҙур. Улар хәрефтең, телмәрҙә өндөң дөрөҫ әйтелешен тойорға ярҙам итә. Мәҫәлән,Ҡара ҡарға арҙан бара, ҡанаттарын ҡаға-ҡаға. Һүҙҙәрҙең  яңғыррашы яғынан оҡшаш булып та һәр ҡайһыһының айырым мәғәнә аңлатыуын аңлай уҡыусы.

     Балаға үҙе күреп белгән әйбер тураһында фекер йөрөтөүе еңелерәк. Шуның өсөн дәресте күргәҙмә материалдар менән байытыу мөһим.

      Ишетеү һәләтен үҫтереү, ишеткәнде төшөнөү, һүҙ әйтелешен камиллаштырыу өҫтөндә эшләү ҙә һөҙөмтәле аҙым. Балаға үҙ телмәрен тыңлап, башҡалар менән сағыштырырға, хаталарҙы төҙәтеп, дөрөҫ әйтергә, һөйләргә өйрәтергә кәрәк. Бының өсөн телмәрҙе магнитафон таҫмаһына яҙҙырып үҙҙәренә тыңлау яҡшы һөҙөмтә бирә.

      Рус телле балаларҙың аҡыл эшмәкәрлеген, теленең һығылмалығын үҫтереү өсөн түбәндәге күнегеүҙәр ярҙам итә. Уларҙы башҡарғанда уҡыусылар бер-береһен тыңларға һәм ишетергә өйрәнә, һүҙ байлыҡтарын арттыра, әйтергә теләгән уй- фекерен төрлө формала еткерергө ынтыла.

    Һөйләмде  4, 3, 2 һүҙгә тиклем ҡыҫҡарт. Көҙ көнө һыуыҡ елдәр иҫә. Көҙ көнө елдәр иҫә. Көҙгө елдәр иҫә. Ел иҫә.

      Һөйләмде берәй һүҙ өҫтәп тултыр. Беҙ уҡыйбыҙ. Беҙ китап уҡыйбыҙ. Беҙ ҡыҙыҡлы китап уҡыйбыҙ. Бөгөн беҙ мәктәптә ҡыҙыҡлы китап уҡыйбыҙ.

      Был күнегеү һәр башҡаларҙың фекерен иғтибар менән тыңлап, уларҙы тойомлап аңларға ярҙам итә.

     Бирелгән һөйләмгә төрлө һорауҙар ҡуйыу ҙа телмәр үҫтереүгә булышлыҡ итә. Мәҫәлән, Бәләкәй өңдә өс айыу бик татыу йөшәгән.

- Ниндәй өйҙә өс айыу йәшәгән?

-Бәләкәй өйҙә нисә айыу йәшәгән?

- Бәләкәй өйҙәге айыуҙар нисек йәшәгән?

      Башҡорт теле дәрестәрендә үҫтереүсе уҡытыу методикаһын ҡулланыу белем сифатын күтәреүҙә ыңғай һөҙөмтәләргә өлгәшергә ярҙам итә. Ул уҡыу бурысын аныҡ ҡуйыуҙан, маҡсатты дөрөҫ билдәләүҙән тора. Уҡытыусы дәрестең башынан аҙағына тиклем ойоштороусы ролен үтәй. Бала уҡытыусы ярҙамында күҙәтә, сағыштыра, төркөмләй, анализлай, һығымта яһай. Эҙләнеү диалогында иһә уҡытыусы ла, уҡыусы ла тулы хоҡуҡлы ҡатнашыусы. Һәр кем үҙ фекерен яҡлай, иҫбатлай.

Үҫтереүсе уҡытыу методикаһының түбәндәге алымдарын йыш ҡулланам.

1.     Текстың исеменә йәки иллюстрацияға ҡарап, йөкмәткеһен күҙалау.

2.     Һорауҙарға яуап алыу. ( Беҙҙең күҙаллау дөрөҫ булдымы? Нимә тураһында һүҙ бара?)

3.     Яңғырауыҡлы уҡыу. ( Балалар уҡытыусы артынан ҡабатлап уҡый. Бындай  алым дөрөҫ интонация менән тасуири уҡырға өйрәтә.) 

4.      Бер-береңде ҡыуып ет! ( Уҡыусы өҙөк уҡый, бала тиҙ генә ошо урынды табып, дауам итә.)

5.     Тексты сәхнәләштереү.

Л.В.Занков концепцияһы принциптарын ҡулланыу ҙа ыңғай һөҙөмтәләр бирә. Уҡытыусы һәр дәрестә дөйөм үҫеште маҡсат итеп ҡуйырға тырыша. Мәҫәлән, һүҙҙәр араһынан синонимдар, омонимдар, антонимдар яҙып алырға мөмкин. «Һүҙ төҙө!» - « Ниндәй һүҙҙәр йәшеренгән?» -  ( Башҡортостан – баш, ҡорт, ос).

     Һүҙҙәрҙе өйрәнер алдынан схема, таблицалар төҙөргә өйрәнәбеҙ. В.М. Штейнберг системаһын ҡулланып, дәрес материалын уҡтарға һалып     эшләүҙе отошло тип таптым.

     Был технология шуныһы менән уңайлы: балаларҙың күҙ алдында йәнле картина һымаҡ бер тема ята. Уҡытыусы ҡуйған һорауға китаптарҙан яуап эҙләп тораһы юҡ, уҡта конкрет яуап бар. Был алым,беренсенән, хәтерҙе үҫтерә, икенсенән, баланың эшмәкәрлеген әүҙемләштерә, фекерләү, сағыштырыу, анализлау мөмкинлеге барлыҡҡа килә.

     Уҡыусыларҙы үҙ аллы эшләргә, фекер йөрөтөргә, һөйләргә, иптәшен иғтибар менән тыңларға һәм уға баһа бирергә өйрәтеү йәһәтенән А.С.Границкаяның адаптация системаһының парҙар менән эшләү алымы уңайлы. Был осраҡта һәр баланың индивидуаль үҙенсәлеге,һәләте, башҡорт теленән белем кимәле асыҡлына һәм улар бер төркөмгә берләштерелә. Һөҙөмтәлә, белем кимәле бер сама булған төркөмдәр барлыҡҡа килә. Телде белмәгәндәргә еңелерәк эштәр биреп, уларҙың һүҙ байлығын арттырыу, һөйләргә һәм яҙырға өйрәтеү өҫтөндә эшләнһә икенсе төркөмгә ҡатмарлыраҡ күнегеүҙәр һәм грамматика буйынса тәрәнерәк белем бирелә. Уҡыусыны әүҙемләштереү маҡсатында материал күләмен арттыра барам. Мәҫәлән, «3» билдәһенә – бер бүлек, «4» билдәһенә – 2, ә «5» билдәһе өсөн ҙурыраҡ күләмендәге шиғыр ятлау, уларҙы тағы ла арттырырға, йә күнегеүҙәрҙе һайлап алыу мөмкинлеге һәм өҫтәмә эштәр тәҡдим итәм. Телде яңы үҙләштерә башлағандар өндәр, хәрефтәр, һүүҙәр, һүҙбәйләнештәр өҫтөндә эшләһә, бүтәндәргә грамматик категориалар аңлатыла, һөйләмдәр төҙөтөп, текст өҫтөндә эштәр тәҡдим ителә. Телде яҡшы белеүселәр менән ижади эштәр үткәрелә. Төрлө тмаға инша, изложение, контроль диктанттар яҙҙырыу мотлаҡ.

     Уҡыусыларға аралашып, төркөмдәргә бүленеп эшләү бик оҡшай. Улар бер-береһе менән ярыша, дөрөҫ яуаптар бирергә тырыша.

    Ошоларҙан сығып шуны әйтә алам: һәр уҡытыусы уҡытыу-тәрбиә эшен үҙенң ҡулай методик системаға таянып алып барырға хаҡлы. Тик шуны хәтерҙә тотоу мотлаҡ: уҡытыусы хеҙмәтенең төп күрһәткесе – белем кимәле, фекерләү мәғниәте юғары булған,башҡорт телен һәйбәт белгән балалар тәрбиәләү.