"Өсімдік шаруашылығы " ( 10 сынып)

                                        №1 сабақ  бойынша қысқа  мерзімді  сабақ  жоспары                                                        

Сабақтың  тақырыбы;  Өсімдік шаруашылығы		Мектеп;  №111 Ж .Нұрлыбаев  атындағы жалпы  орта мектебі коммуналдық  мемлекеттік  мекемесі
Күні;11.02.2017		Мұғалімнің  аты-жөні; Миржибаева Улбала
Сынып; 10 «ә»	Қатысқандар  саны;		Қатыспағандар саны;
Сабаққа негізделген  оқу мақсаты	Өсімдік шаруашылығын  ұйымдастырудың типтері, жайында  біледі аумақтық айырмашылықтары және дүниежүзілік шаруашылықтың басты орталықтары мен  танысады
Сабақ мақсаттары	Барлығы; негізгі ойды айта алады, мысалға қатысты берілген тапсырмаларға сенімді және еркін жауап береді. Көпшілігі; Тақырыптың  мазмұнын өз сөзімен айта алады, еркін түрде өз сөзімен пікірін жеткізеді. Кейбірі;. . Тақырыптың идеясын аша алады, салыстырады, дәлел
Тілдік  мақсаты	Оқушылар; тақырыптағы  жана  сөздердің  мағынысын  түсіндіре  алады  қай  жерде  қолданатынын  біледі. Негізгі  сөз  тіркестер; экономика типтер : субэкваторлық, субтропиктік Сыныптағы диалог жазылым  үшін  пайдалы  тілдік  бірліктер: Вегетациялық кезең (вегетация; от лат. vegetatio — тірілу, өсіп-өңу) — өсімдіктің өсіп, дамуына қолайлы жыл маусымы. Бұл уақытта органикалық заттар түзіліп, олардың тұқымы, жемісі, жемісі пайда болып, өнім береді. өсімдік шаруашылығының негізін дәнді дақылдар құрайды Талқылауға  арналған  тармақтар;   - өсімдік шаруашылығының  маңызы қандай? - Өсімдік  шаруашылығы   мен   ауыл  шаруашылық  өнімдері  айырмашылықтары  қандай? Сіз  неліктен  екенін   айта  аласызба?                                              ----- латифундия  сөзін  қалай  түсіндіресіз? -вегетация  сөзін  ше? - аграрлы  ше? Жазылым  бойынша  ұсыныстар -вегетация-вегетасия -латифундия-латифундиа -аграрлы-аргарлы
Алдыңғы  оқу	-Ауылшаруашылығы    салалары   жайында  біледі -Ауылшаруашылығы  өнімдерінің  маңызыдылығы туралы  біледі -Ауылшаруашылығы  салаларының  жағдайын салыстыра  отырып  қарастыра  алады -Ауылшаруашылығының   бір  қатар  ерекшеліктерін  түсіндіріп бере  алады
Жоспар
Жоспарланған  уақыт	Жоспарланған  жаттығулар (төменде  жоспарланған  жаттығулармен  қатар,  ескертпелерді  жазыңыз)
Басталуы Кіріспе (5 минут)	А) СәлемдесуШаттық шеңбері «Жүректен  жүрекке» әдісі арқылы сыныпта ынтымақтастық  ахуалды қалыптастырамын Б)  Үй  тапсырмасын  сұрау     «Интервью» жаттығуы  арқылы  сұрадым Өздері  дайындап  келген  журналистік   сірақтар  арқылы    .Мақсатым  оқушылардың өткен  тақырыпты  қаншалықты  менгергендігін  білу  үшін.. Тақырыпшалар  жазылған  әртүрлі  пішіндегі  оқушы  санына  байланысты  кесілген ,қағаздарды  алады  және  құрастырады.Парақшаларды  құрастырған кезде  топтың  Тапсырмасы  шығады. 1-топ  Дәндә  дақылдар 2-топ. Техникалық  дақылдар 3-топ.Сергітпе  дақылдар
Ортасы; Тұсаукесер (5 минут) Негізгі  бөлім (20 минут)	Парақшаларды  құрастыру  және  топқа  бөлу  арқылы  бүгінгі .Сабақтың  тақырыбы  мен мақсаты  ашылды .Топтарда тапсырма  парақшаларын  құрастыру  арқылы Джигсо  әдісі  өздігінен   іске  асады.Джигсо   әдісін  қолданғандағы  мақсатым ;Жаңа  тақырыпты  меңгерту  арқылы  білімдерін  жетілдіру.Оқушылар  өз  тапсырмаларын  оқиды,  талқылайды    және  плакат  бетіне  түсіріп  қорғайды. Қорғау  бар  дәлелмен  моделдеу  әдісі  арқылы  картадан  көрсетеді тақырыбына  байланысты. Бүгінгі  сабақта түртпе,сынақтан өткізу,басқаға  бағыттау  арқылы  сабақты  пысқтаймын 1 .Өсімдік шаруашылықтың     маңызы  қандай?  Өсімдік  шаруашылығының    өсімнің кандай  факторлармен  анықтай  алатынын  айта  аласыз ба?  Келесі  оқушыға   сіздің  пікіріңіз  қандай? 2.Өсімдік шаруашылық   өнімдерінің   аз  болуы аумақты  игеруді ,еңбек  әлеуетінің  ұлғаюын  шектейді  ме?Экономикадағы  өсімдік шаруашылығы  саланың   аз  болу  себептеріне  бір  екі  мысал  келтіре  аласызба? Басқаға  бағыттау Ауылшаруашылығы  өнімдерінің    аз болу не  себебті сіздің  ойыңыз  кандай? 3 Экономикамен ауылшаруашылық  арасында   байланыс  бар ма?Егер  байланыс  бар немес  жоқ болса себебін  түсіндіре  аласыз ба? Жауабына  байланысты  ол  жайында  мысал  келтіре  аласыз ба?
Аякталуы Қортынды (10  минут)	Такырыпты  қаншалықты  меңгергендігін  білу мақсатында  сабақты  қортындылаймын.Ыстық орындық  тәсілі  арқылы  .Бүгінгі  сабаққа  кері  байланысты  парақшалар   арқылы  жазбаша  түрде  аламын.
5 минут	Үйге  тапсырма.  Осы  тақырыпты  түгел  оқып  келу. Кері байланысты  смайликтер  әдісі арқылы жазбаша түрде алдым  Бағалау парақшасы   рқылы  бағалаймын
Қосымша  ақпарат сайттар?
Саралау;Сіз  қосымша  көмек  көрсетуді  қалай жоспарлайсыз?	Бағалау.Оқушылардың  үйренгенін  тексеруді  қалай  жоспарлайсыз?		Пәнаралық  байланыс қауіпсіздік  және   еңбекті   қорғау  ережелері АКТ- мен байланыс Құндылықтармен  байланыс
Үй тапсырмасын сұрауда «Серпілген сауал»жаттығуында Негізгі бөлімдегі тақырыпты қорғағанда және қортындыдағы Ыстық орындық жаттығуы барысында  яғни бүкіл сабақтың барысында  көрініс табады	Бағалау  парақшасы  арқылы  бағалау		Тарих,математика Тарих- ежелгі адамдардың шаруашылығы Математика-халық санының  үлесі
Рефлексия Сабақ оқу мақсаттары шынайы ма?  Бүгін  оқушылар не  білді? Сыныптағы  ахуал  қандай  болды?  Мен  жоспарлаған  саралау шаралары  тиімді  болды ма?  Мен  берілген  уақыт  ішінде үлгердім  бе? Мен өз жоспарыма  қандай  түзетулер  енгіздім және неліктен?
Қортынды  бағамдау Қандай  екі  нәрсе  табыст ы  болды (Оқытуды  да ,оқуды  да  ескеріңіз) 1 Топтасуда  оқушы белсенділік танытады,бір-біріне көмек беру арқылы тапсырманы орындауға                  әрекет   жасайды 2 Бағалау критерийін  қойған табысты болды Қандай  екі нәрсе  сабақты  жақсарта алды? 1 Үй тапсырмасын сұрауда барлығы қамтылды 2.Акт-ны пайдалану ,бағалау критериййін  қою Сабақ барысында мен сынып  немесе жекеленген оқушылар  туралы менің келесі сабағымды жетілдіруге көмектесетін не білдім? 1.Бейнеролик көрсетер алдында оқушыларға сол бейнероликтен  қазір сұрақ  қоямын деп  назарын аудару  және талқылату 2.Әр кезеңге уақытты қойып ,соны ұстану. 3.Бағалау шкаласын  келесі сабаққа тиімді етіп қою 4.Жеке жұмыстың орындалганын назарға алу .

Тексерілді                      Есенбеков .Б

Өсімдік шаруашылығының маңызды салаларына дәнді дақылдар, техникалық және сергітпе дақылдар өсіру, бау-бақша шаруашылығы жатады.^[1]

Мазмұны

  [жасыру] 

·         1Дәнді дақылдар

o    1.1Бидай

o    1.2Күріш

o    1.3Жүгері

·         2Техникалық дақылдар

o    2.1Майлы дақылдар

o    2.2Қантты дақылдар

o    2.3Талшықты дақылдар

o    2.4Крахмалды дақылдар

o    2.5Сергітпе дақылдар

o    2.6Дәм-татымдық дақылдар

·         3Бақша және жеміс-жидек шаруашылығы

·         4Дереккөздер

Дәнді дақылдар[өңдеу]

Ежелден-ақ өсімдік шаруашылығының негізін дәнді дақылдар құрайды. Дәнді дақылдар дүниежүзіндегі өңделетін жер қорының 1/2-інен астамын алып жатыр. Олардың егістіктері іс жүзінде адамдардың қоныстану аймағына сәйкес келеді. Соңғы 50 жыл ішінде дәнді дақылдар өнімділігі үш есеге артқан, жылына өндірілетін мөлшері 2 млрд т-дан асып отыр. Дәнді дақылдар өнімділігі егіс көлемін ұлғайту есебінен емес, әрбір гектардан алынатын түсімді көтеру есебінен көбеюде. Дәнді дақылдардың шығымдылығы дамушы елдерде 15—20 ц/га болса, дамыған елдерде ол көрсеткіш 35—40 п/га. Дүниежүзі бойынша жылына дәнді дақылдардан алынатын өнімнің жартысына жуығы Азня елдерінде, 1/4-і Солтүстік Америка, ал қалған бөлігі Еуропа елдері мен басқа елдер үлесіне келеді. Елдер арасындағы 1-орында соңғы кезде АҚШ-ты басын озған Қытай, 3-орында — Үндістан, 4-орында Ресей болса, 5-орынды Франция иеленеді. Дәнді дақылдар тамақ, құрама жем, спирт және т.б. өндіріс салаларына шикізат болып табылады. Дәнді дақылдардың негізін басты үш дақыл — бидай, күріш және жүгері құрайды. Дәнді дақылдар егістігінің 32%-ын бидай, 20%- ын күріш, ал 18%-ын жүгері егістігі алып жатыр.^[1]

Бидай[өңдеу]

Бидай — ең басты дақыл. Оның негізгі шыққан ошағы Алдыңғы Азия мен Жерорта теңізі аймағы. Оны академик Н. И. Вавилов анықтаған.

Мәдени өсімдіктер мен үй жануарларының шығу орталықтары (Н. И. Вавилов пен В. В. Вольский бойынша)

Орталықтар	Басты мәдени дақылдар	Үй жануарлары мен құстары
Жерорта теңізі	Арпа, зығыр, жүзім, апельсин, зәйтүн, құрма	Ешкі, қой, ірі қара
Оңтүстік-Батыс Азия	Бидай, карабидай, арпа, сұлы, кендір, бұршақ, қызылша, жүзім	Ірі қара, жылқы, ешкі, бактриан (екі өркешті түйе), қой, үйрек
Оңтүстік Азия	Күріш, бидай, қант құрамы, мақта, джут, шай, кокос пальмасы	Ірі қара (буйвол, зебу), үйрек, қаз
Шығыс Азия	Күріш, қытайбұршақ, қытайтары (гаолян), арпа, тары, шабдалы, өрік	Қодас, шошқа, түт жібек көбелегі
Оңтүстік-Шығыс Азия	Күріш, ямс, тары, саго, банан, қант құрағы	Шошқа, тауық
Эфиопия	Бидай, арпа, сорго, тары, кофе, мақта, банан	Дромедар (бір өркешті түйе),
Батыс Африка	Күріш, тары, ямс, май пальмасы, қарбыз, қауын	Шошқа
Орталық Америка	Жүгері, маниок, батат, жержаңғақ, какао, сизаль, макта, темекі	Күркетауық, үй қояндары
Анд тауы	Жүгері, картоп, асбұршақ, мақта, күнбағыс	Лама, альпака

Қазір бидай адам тұрақты мекендейтін барлық материктерде өседі. Бидай солтүстік жарты шарда көп өсіріледі. Дүниежүзінде 70-тен астам ел бидай өсірумен айналысады, бірақ оның жалпы өнімінің басым бөлігі тек бірнеше елге тиесілі. Алдыңғы үштікті Қытай, АҚШ, Үндістан құрайды. Кесте мәліметтері негізгі бес дақылды (күріш, бидай, қарабидай, жүгері, арпа) жинау көрсеткіштері негізінде құрастырылған.

Дәнді дақылдар жинаудан жетекші елдер. 2006 ж.

Рет саны	Елдер	Өнім мөлшері, млн т	Елдің дәнді дақылдар жинаудағы үлесі, %
1	Қытай	480,0	21,6
2	АҚШ	306,0	16,4
3	Үндістан	230,0	10,6
4	Ресей	85,0	3,2
5	Франция	60,0	3,1
6	Канада	50,0	2,8
7	Индонезия	50,0	2,6
8	Бразилия	50,0	2,2
9	Украина	50,0	2,1
10	Аргентина	33,6	1,6

Бидайдың тауарлық өндірісі XIX ғасырдан бастап дала зонасы таралған материктерде қалыптаса бастаған. Қазір олар жоғары маманданған ірі шаруашылықтарға айналған. Ондай аудандарға АҚШ пен Канададағы Ұлы жазықтар, Ресейдің; Еуропалық, бөлігінің оңтүстігі, Украина, Қазақстан, Ұлы Қытай жазығы, Африканың оңтүстігі, Аустралияның оңтүстігі, Аргентина Пампасы сияқты басты астықты өңірлер жатады. Астықты өлкелердің бірі болып саналатын жер — АҚШ пен Канаданың Орталық жазықтары. Мұнда көбінесе жоғары сапалы нан пісіруге арналған қатты бидай өсіріледі. Виннипег каласын бидай астанасы деп атайды.

Күріш[өңдеу]

Күріш — тропиктік дәнді дақыл. Оның негізгі шыққан жері — Қытай. Бидай сияқты басқа жерлерге "қоныс аударған". Муссондық климат сипаты тән субтропиктік, тропиктік және субэкваторлық белдеулерде қосымша қолдан суару арқылы өсіріледі. Егістік аумағы бидаймен салыстырғанда екі есе аз болғанына қарамастан, өнім мөлшері бірдей. Оның басты себебі климаттық жағдайға байланысты көптеген елдерде (Қытай, Үндістан, Жапония, Индонезия, Египет және т.б.) күріштен жылына екі рет өнім жиналады. Күріш — жылу мен ылғалды, күтімді көп қажет ететін дақыл. Сондықтан халық өте тығыз орналасқан аймақтарда басым өсіріледі. Қазіргі кезде күріш өсірумен 100-ге жуық ел айналысқанымен, оның дүниежүзілік жалпы өнімінің 9/10-ы Азияның күріш өсіруші елдеріне келеді. Дүниежүзіндегі суармалы жердің 2/3-сін күріш алып жатыр.

Жүгері[өңдеу]

Жүгері (маис)—Америкадан Колумб саяхатынан кейін дүниежүзінін басқа аудандарына да таралды. Оның егістіктері көбінесе бидай егістігі мен қатар орналасады. Тек дән үшін ғана емес, мал бордақылауға аса қажет көк балауса алу үшін өсіру соңғы кезде оның таралу аймағын кеңейтті. Басты өндіруші елдер — АҚШ, одан кейін Қытай, Латын Америкасынан Бразилия мен Мексика және Батыс Еуропаның оңтүстігіндегі елдер. Дүниежүзіндегі жүгері өсіретін басты аудан — АҚШ-тың Ұлы көлдерінен оңтүстікке қарай орналасқан жүгері белдеуі. Бұл жер осы дақылды өсіруге ең қолайлы жер болып табылады. Жүгері өндіруден әсіресе Айова штатының даңқы шыққан. Дамыған елдерде жүгері мал азығы ретінде, ал дамушы елдерде азық-түлік дақылы ретінде өсіріледі.

Өндірілетін астықтың дүниежүзілік нарыққа 10—15%-ы шығарылады. Астықты сыртқа шығарушы елдер қатарына астық шаруашылығы халықаралық мамандану саласы болып табылатын АҚШ, Канада, Франция, Аустралия, Аргентина жатады. Азық-түліктік астық өз астығы жетпейтін Египет, Қытай, Иран, Ресей сияқты елдерге, мал азықтық дақылдар Жапония, Батыс Еуропаның бірқатар елдеріне және Ресейге жіберіледі. ТМД елдерінің көпшілігі өсімдік шаруашылығының артта қалуына байланысты дәнді дақылдарды сырттан алуда, жыл сайын 30—40 млн т астық сатып алуға мәжбүр. Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстанда ілгерілеу байқалады. Соңғы жылдары Қазақстан астықты сыртқа шығаратын елдер қатарына қосылды. Мысалы, 2009 жылы ұн сатудан ТМД елдерінде бірінші орынға шықты.^[1]

Техникалық дақылдар[өңдеу]

Өсімдік шаруашылығының маңызды саласының бірі — техникалық дақылдар. Олар әр түрлі өндіріс салаларына шикізат ретінде өсіріледі. Аса маңызды техникалық дақылдарға майлы дақылдар, қант өндірілетін дақылдар, талшықты, крахмалды, сергітпе және дәм-татымдық дақылдар жатады. Олардың өзі азық-түліктік маңызы бар және азық-түлікке жатпайтын деп ажыратылады.^[1]

Майлы дақылдар[өңдеу]

Майлы дақылдар Жер шары халқының тамақ құрамында дәнді дақылдардан кейін 2-орын алады. Маңызды түрлері: қытайбұршақ, жержаңғақ, зәйтүн, күнбағыс. Бүкіл пайдаланылатын майдың 2/3-сі осы өсімдіктерден алынады. Қытайбұршак өндіруден АҚШ 1-орында, одан кейін Бразилия мен Аргентина. Жержаңғақ өсіруден Үндістан, зәйтүннен Италия, ал күнбағыс өсіруден Ресей алдыңғы орында. Азия, Латын Америкасы елдерінде пальмалардан, мақта өсіретін елдерде мақта майын алу жолға қойылған.

Қантты дақылдар[өңдеу]

Қантты дақылдардың да азық-түліктік маңызы зор. Олардан жыл сайын 100 млн т-дан астам қант өндіріледі. Оның 60%-ы қант құрағынан, ал 40%-ы қант қызылшасынан алынады. Екеуі де еңбекті өте көп қажет ететін дақылдар, бірақ таралу аймағы мүлде бөлек. Қант құрағы — шөптесін, көпжылдық өсімдік. Оңтүстік-Шығыс Азиядан шыққанымен қазір Латын Америкасы елдерінде және басқа материктердің тропиктік, субтропиктік белдеулерінде көбірек өсіріледі. Негізгі өндірушілері — Бразилия, Үндістан, Қытай. Қант қызылшасы коңыржай белдеудің дақылы, оның басты өндірушілері — Франция, АҚШ, Ресей, Украина және т.б., яғни коңыржай белдеу елдері.

Талшықты дақылдар[өңдеу]

Талшықты дақылдардың ең маңыздысы — мақта. Ол жылу мен ылғалды аса көп қажет етеді. Мақта талшығының дүниежүзілік өндірісі 20 млн т-ны құрайды. Мақта егісінің алқабы мен мақта жинау жөнінен 1-орынды ежелден мақта өсірушілер — Азия елдері, 2-орынды — Америка, 3-орынды Африка елдері иеленеді. Олардың ішінен Қытай, АҚШ, Үндістан елдері ерекшеленеді. Көпшілік елдер қысқа талшықты мақта егеді, өте бағалы ұзын талшықты мақта өсіруден Египет ежелден-ақ танымал. Басқа талшықты дақылдар — зығыр мен джуттың таралу аймағы анағұрлым шектеулі. Дүниежүзілік зығыр өндірудің 3 4 бөлігі Ресей мен Беларусь Республикасына, ал джут өндіру Үндіста мен Бангладештің үлесіне тиеді. Табиғи каучук беретін гевея ағашының плантациялары алғаш XIX ғасырда Оңтүстік Америкада қолға алынған болатын. Кейіннен ол Азияға ауысып, қазір Азия елдері табиғи каучук өндірісінің басты ауданына айналып отыр. Әсіресе Таиланд, Индонезия мен Малайзия ерекше көзге түседі.

Крахмалды дақылдар[өңдеу]

Крахмалды дақылдардың ішіндегі маңыздысы да, көп таралғаны да — картоп. Картоптың отаны Оңтүстік Америка, бірақ, қазір коңыржай белдеу дақылына айналып отыр. Картоп жинаудан 1-орынды Ресей, 2-орынды Польша, 3-орынды Қытай алады.

Сергітпе дақылдар[өңдеу]

Сергітпе дақылдарға шай, кофе және какао жатады. Олар, әдетте, тропиктік (шай субтропикте де) белдеулерде өсіріледі және таралу аймағы айтарлықтай шектеулі. Шайдың отаны — Қытай. Дүниежүзінде жиналатын шайдың 4/5-ін Үндістан, Қытай және Шри-Ланка өндіреді. Ал субтропиктерде шай Грузия жерінде өсіріледі. Кофенің отаны — Африка, қазір оның түсімінін; 2/3-сін Латын Америкасы елдері, әсіресе Бразилия мен Колумбия береді. Какао, керісінше Америкадан шыққан, қазір оның негізгі өндірушілері Африканық Гвинея жағалауындағы елдер. Жетекші елдер қатарына Кот-д’Ивуар, одан кейін Бразилия, Гана, Индонезия мен Нигерия жатады.

Дәм-татымдық дақылдар[өңдеу]

Дәм-татымдық дақылдар (қалампыр, бүрыштар, тмин, лавр, күнжіт, корица, ваниль, кардамон, түрлі жаңғақтар) субтропиктік, тропиктік аймақтарда жаппай өсіріледі. Жоғарыда аталған дақылдардың барлығы дерлік халықаралық сауданың маңызды тауарлары болып табылады.^[1]

Бақша және жеміс-жидек шаруашылығы[өңдеу]

Өсімдік шаруашылығының маңызды салаларының бірі — бақша шаруашылығы, дүниежүзі елдерінің барлығына дерлік тән. Жылдық өнімділігі 600 млн т, оның 70%-дан астамын Азия шаруалары өсіреді. Жоғары маманданған бақша шаруашылықтары ірі қала маңдарында шоғырланған. Ал жеміс-жидек шаруашылығы табиғат жағдайлары колайлы және көлік түрлерімен жақсы қамтамасыз етілген жоғары маманданған арнаулы аудандар құрайды. Бақша сияқты бұл да көп еңбекті қажет етеді. Субтропиктік (жерортатеңіздік) және тропиктік белдеулерде көбірек таралған. Жылдық өнімділігі 430 млн т, оның 2/5-сін Азия елдері жинайды. Жеміс-жидекті көп өндіретін елдер қатарына Қытай, Үндістан, Бразилия, АҚШ, Италия жатады. Жүзім өсіру Жерорта теңізі жағалауындағы елдерде ерекше дамыған. Жүзім жинаудан Италия, Франция, Испания және АҚШ көзге түседі. Цитрус өсіру де АҚШ, Бразилия, Испания, Италия, Қытай мен Жапония сияқты субтропиктерде орналасқан елдерге тән. Банан — азиялық жеміс, бірақ қазір тек Азияда ғана емес, Орталық және Оңтүстік Америка, Африка елдерінде де көптеп өсіріледі. Жетекші елдерге Үндістан, Эквадор, Бразилия, Филиппин және Мексика жатады. Соңғы жылдары гүл өсіруге маманданған шаруашылықтар жаппай белең алуда.^[1]