Ә.З. Рәхимовның “Иҗади үсеш технологиясе”нә нигезләнеп “Лексик чараларны сөйләмдә куллану” дигән темага мастер-класс фрагменты, 9класс

Ә.З. Рәхимовның “Иҗади үсеш технологиясе”нә нигезләнеп “Лексик чараларны сөйләмдә куллану” дигән темага мастер-класс фрагменты

(  9нчы сыйныф укучылары өчен БРИга әзерлек)

Максат Лексик чаралар төшенчәсен ачу һәм синоним, антоним, омоним    турында белемнәрне ситемага салу.

     Әдәби текстта аларны тану һәм кулланылу әһәмиятен ачыклау. Сөйләмне әлеге чаралар белән баету күнекмәсе булдыру.

      Метод һәм алымнар: өлешчә эзләнү, анализ, синтез, әңгәмә.

Җиһазлар  һәм күрсәтмәлелек: презентация, Г.Ибраһимов иҗатына багышланган китап күргәзмәсе, Г. Ибраһимов портреты, татартма материаллар, компьютер, экран, проектор.

Мастер-класс барышы

       - Исәнмесез, укучылар!

-          Нәрсә?, Кайда?, Кайчан?  клубының чираттагы утырышын башлыйбыз

(Табигать күренеш буенча видео өзек карау)

-         Укучылар, сездә  нинди хисләр уятты?( Туган як табигатенә карата соклану хисләре)

Матур, бай туган телебез аша  табигатебезнең  тылсымын  ачарбыз

Бүгенге  утырышның темасы:  лексик чараларны сөйләмдә куллану

Без бүгенге утырышның максаты-

1төркем капитаны-Степанова Валерия

 2төркем капитаны- Мифтахова Айзилә

“Туган телеңнең серләрен өйрәнү – бөек эш ул”, - дигән Каюм Насыйри.

1.Синоним

“Бер сүз белән әйт” уены уйнала. (телдән)

Алтын куллы – оста

Ут йоту – кайгыру

Эттән алып эткә салу – ачулану

Уртак тел табу – килешү

Баш вату – уйлану

Балавыз сыгу – елау

Тир түгү – эшләү

Инә белән кое казу-уку

I  нче төркемгә  бирем  :  

 Алдау- ...алдашу, ялганлау,  күз буяу,кәкре каенга терәтү, тишек көймәгә утырту

Уңган- булган, булдыклы, алтын куллы, ум чыгара, кулыннан килә, кулы кулга йокмый, буран уйната. Кылны кырыкка яра

  II нче төркемгә бирем  : 

 Танылган-... атказанган , данлыклы, мәшһүр,билгеле, күренекле.шөһрәтле

Күп-дөнья кадәр, артыгы белән, муеннан, итәге-җиңе тулган, инә төшәр урын юк, шыгрым тулы

2.Антоним

3нче эш. “ Кара-каршы”

Авырлык-ансатлык

Чын-ялган

Чәчәргә- урырга

Хәйләкәр-беркатлы

Хәрам-хәләл

Үсәргә- кимергә

Кыйммәт-очсыз

Ләззәт-газап

Либерл- консерватор

Минор-мажор

Монолог- диалог

Рәхәт-михнәт

4бирем”Мәкаль төгәл булсын”

Өең кысан булса да  .................(күңелең иркен булсын)

Сөйдергән дә тел.......................(биздергән дә тел)

Туры әйткән котылган..............(ялганлаган тотылган)

Ялгыз ял күрмәс.......................( күмәк ару белмәс)

Яхшы тел-яз кебек.....................(яман тел- көз кебек)

Картлар сүзен капчыкка сал.............(яшьләр сүзен яньчеккә сал)

Үлгәннәрнең каберен бел..................(исәннәрнең кадерен бел)

Олыласаң олыны.............................(олыларлар үзеңне)

Әйбернең  яңасы яхшы.....................(дусның искесе  яхшы)

Читтә солтан булганчы....................(илдә олтан бул)

Омонимнарның төрләрен искә төшерәбез

-  Татар телендәомонимнарның 4 төренкүрсәтепбула.

1.    Саф  омонимнар: снаряд-туп, туп-мяч, бәпкә-гусенок, бәпкә-росток.

2.    Омоформалар: (төрле сүзтөркеменең аерым формалары)

яз (исем) – яз (фигыль)

ал (сыйфат) – ал (боерыкфигыль)

3.    Омографлар: (бертөрле языла, төрлечә ишетелә)

басма – басма

бүлмә – бүлмә

алма – алма

4.    Омофоннар: (әйтелеше бер, язылышы төрле)

Гөлүсә (кеше исеме) – гөлүсә (сүзтезмә)

Балавыз (исем) – бал авыз (сүзтезмә)

Парад (исем) –   пар ат (сүзтезмә)

3..Ә хәзер БРТ белән уйныйбыз.

(БРИ чыга , тартма белән) Исәнмесез укучылар! Мин дә бүген сезгә үземнең биремне әзерләдем.

 Текст белән эш

   1.Синонимнарны табу

Зәңгәр күл диңгез кебек җәелеп ята. Әйтерсең, әкияттәге сихерле көзге

инде. Көзге кояш яктысында шулай матур булып, җанлы булып нур эчендә уйный.

     Күлнең кыйбла ягында утырган безнең авыл да үзенең яшел түбәле сарайлары, биек манаралары, бакчалары белән кечерәк бер шәһәрдән ким түгел икән. Шул сарайлардан бераз китсәң, Зариф осталар урамы күренә. Болар да чибәр йортлар. Аннан соң вак, кечкенә, балчык читән өйләр, бер-бер артлы тезелеп, буталып, авылның читендәге тиреслекләргә барып чыгалар. Әнә бер якта Шаһбазның агасының балчык куышы ... Менә бу яклап, күпер башында, бер өем чүп кебек безнең читән. Авылның тирә-ягын менә шулар йөзәрләп, меңәрләп чолгап алганнар... Болай караганым юк иде, читтән торып карасаң, безнең авыл зур, бик зур бер чүплек икән, байлар тирәсе шул зур тирес мәйданының уртасына чыккан бер-ике чәчәк кенә. 

                                                        Г. Ибраһимов. Кызыл чәчәкләр.

Биремнең үтәлеше.

     Сарай, йорт, өй, куыш, читән, (бина, торак, фатир); матур, чибәр, (гүзәл, күркәм, ямьле, килешле, сөйкемле); вак, кечкенә, (бәләкәй, нәни, кече, кечтеки); чүплек, тирес майданы.

 Автор ни өчен  синоним сүзләр куллана?

·        Автор, синоним сүзләрне кулланып, безгә авылда яшәүчеләр турында

мәгълүмат бирә. Авыл матур, зур, бай табигать кочагына урнашкан, ләкин анда яшәүчеләрнең тормышлары төрле дәрәҗәдә.

·        Кабатлаулар булмасын өчен куллана.

·        Үзе әйтергә теләгән мәгънәне тирәнрәк ачу өчен файдалана.

Нәтиҗә:

Сүзләрнең синонимнарын яхшы белгән кеше үз уен ачык, төгәл әйтә, сөйләме образлы, кабатлаулары аз, җөмләсе кыска, җыйнак була.

2.Антонимнарны табарга

Биремнең үтәлеше.

     Авыл – шәһәр, авыл –  чүплек; тезелеп – булалып; йөзәрләп, меңәрләп – бер-ике.

                  Антонимнар

1.     Бер сүз төркеменә карый

2.     Капма-каршы мәгънәдәге сүзләр

3.     Исем, сыйфат, рәвеш, фигыль

Нәтиҗә: Антонимнар да сүзлек хәзинәсен баета, сөйләмнең сәнгатьлелеген көчәйтә. Сөйләмдә аларны капма-каршы куеп, чагыштырып карау өчен кулланалар.

     Тексттан омоним сүзләрне табыгыз, аларның мәгънәләрен ачарлык сүзтезмәләр төзегез, текстагы функцияләренә игътибар итегез.

Биремнең үтәлеше

     Көзге – көзгедән карадым; көзге кояш. Соң – соң кайту; ашаганнан соң; соң, ни кирәк. Бер – бер (сан) алма; бер (алмашлык) якта; Менә – таудан менә, менә шулар. Бу – бу яклар, аштан бу күтәрелә, елганы бу. Өем – бу минем өем, өем-өем кар.

·        Омонимнар сөйләмгә очраклы рәвештә генә килеп кергәннәр. Автор аларны махсус рәвештә кулланмаган. Шигъри сөйләмдә алар махсус кулланырга мөмкиннәр. Алар каламбур рифма ясыйлар.

-         Бу текст нәрсә турында булды?

 Г. Ибраһимов нинди лексик берәмлекләрдән файдаланган?

-         Бу берәмлекләрне без әдәбиятта нәрсә дип атыйбыз? Дәреснең темасына игътибар итегез әле?

-         Модельне тулыландырып куегыз?

Лексик берәмлекләр

 

Бер мәгънәле        күп мәгънәле                          синонимнар    антонимнар    омонимнар

сүзләр                     сүзләр

 

туры мәгънәле                  күчерелмә мәгънәле

       сүзләр                                        сүзләр

лексик чаралар

Кагыйдә чыгарабыз.

-         Нәрсә ул лексик чаралар?

-         Сурәт тудыручы сүзләр лексик чаралар дип атала