Зат есім электронды оқу құрал

• 1 слайд

  Зат есім
  Заттың атын білдіретін атау сөздер зат есім деп аталады.
  Зат есімдер кім? не? деген сұрауларға жауап береді.
  Қазақ тілінде кім? сұрауы тек қана адамға қойылады, ал не? сұрауы қалған жанды да жансыз зат есімдерге қойыла береді
  .
  Түрлері
  
  Тұлғасына қарай
  Құрамына қарай
  Мағынасына қарай
  негізгі
  туынды
  дара
  күрделі
  Жалқы
  Жалпы
  Деректі
  Дерексіз
  Біріккен
  Қосарлы
  Тіркесті
  Қысқарған
  
  
  
  
  Сөз тудырушы
  жұрнақтар арқылы
  Зат есімнің жалғау түрлері
  Зат есімнің түрлерін бекітуге арналған жаттығулар
  Тест
  

• 2 слайд

  ЗАТ ЕСІМ
  Заттың атын білдіретін сөзді
  зат есім дейміз.
  Кім? кімдер? сұрақтары адамдарға, мамандық атауларына қойылады.
  Мысалы: ата, ана, әже, іні, Омар, оқушылар.
  Басқа сөздердің (жанды, жансыз) барлығына не? нелер? сұрақтары қойылады.
  Мысалы: ит, қой, сиыр, астана, қала.
  

• 3 слайд

  ЗАТ ЕСІМ
  

• 4 слайд

• 5 слайд

• 6 слайд

• 7 слайд

  Зат есімнің түрлерін бекітуге арналған жаттығулар
  1-жаттығу. Жалқы есімдердің астын сызыңдар.
  1. Мен Қарағанды қаласында тұрамын. 2. Астана – әсем қала. 3. Құстар жылы жаққа ұшты. 4. Алатау тауы биік. 5. Мен анамды жақсы көремін. 6. Ата-аналар жиналысқа жиналды. 7. Абылай -әдепті оқушы.
  2-жаттығу. Жалпы есімдердің астын сызыңдар.
  Бала. Қыз. Астана. Көше. Жамбыл. Демалыс. Абай. «Спорт жаңалықтары». Көл. Балқаш көлі. Қарағанды. Жел. Алатау. Жезқазған. Өмір. Тіршілік. Мұхит. Теміртау. Семей. Мұхтар Әуезов. Ақан Сері. Ертіс. Марқакөл.
  3-жаттығу. Деректі зат есімдерді табыңдар.
  Дәптер, ауа, кітап, ағаш, жел, домбыра, сезім, махаббат, тас, қайғы, арман, гүл, сана, қуаныш, мектеп, реніш, жақсылық, бала, әке-шеше, жамандық.
  4-жаттығу.Туынды зат есімді табыңдар.
  Оқушы, мектеп, ақын, жазушы, ғарышкер, саудагер, бала, жемқор, нан, балалық, емхана, қыз, жақсылық, бақыт, арман, адалдық, дүкен, алма, жылқы.
  5-жаттығу. Дерексіз зат есімді табыңдар.
  Мектеп, сана, тақта, сызғыш, қуаныш, ағаш, ауа, гүл, арман, сағат, махаббат, ой, уақыт, сезім, жапырақ, жел, реніш, кітап.
  6-жаттығу. Негізгі зат есімді табыңдар.
  Мектепете, оқушы, үйлер, құрылысшы, үйшік, досқа, мұғалім, ана, достық, мінез, сауыншы, тұзды, таулы, ауа, өнерлі.
  7-жаттығу. Дара мен күрделі зат есімдерді екі бағанға бөліп жазындар.
  Балалар, Астана, Қарағанды қаласы, көше, бала-бақша, ҚарМУ, Абай, ата-ана, тасбақа, таулар, Бұхар Жырау даңғылы, орман, Алатау, гүл, қырықаяқ.
  8-жаттығу. Жанды мен жансыз зат есімдерді екі бағанға бөліп жазындар.
  Тау, ғарышкер, орман, мұғалім, тас, адам, тағам, ешкі, суретші, ит, құстар, орындық, әнші, азамат, жұмысшы.
  

• 8 слайд

• 9 слайд

  Имя существительное –
  часть речи, которая обозначает предмет и отвечает на вопросы кто? что?
  

• 10 слайд

  ТУЫНДЫ ЗАТ ЕСІМДЕР (Образование имен существительных)
  В казахском языке, как и в русском, имеются части речи. В отличие от русского в казахском языке имена существительные в исходной форме (им.п., ед.ч.) отвечают на вопрос кім? «кто?», если обозначают людей, не? «что?», если они обозначают все остальные существа и предметы (одушевленные и неодушвленные).
  Бала суда жүзіп жүр «Мальчик плавает в воде». –Суда кім жүзіп жүр? «Кто плавает в воде?» Үйрек суда жүзіп жүр «Утка плавает в воде». – Суда не жүзіп жүр? «Кто плавает в воде? »В казахском языке существительные (а также местоимения) не обладают грамматической категорией рода.Они делятся на корневые, производные и сложные. Производные образуются при помощи суффиксов.
  

• 11 слайд

• 12 слайд

  
  Зат есімнің түрлерін бекітуге арналған жаттығулар
  1-тапсырма. –шы/-ші жұрнақтарымен зат есім жасаңыз және оларды орыс тіліне аударыңыз.
  Аң «зверь», әдебиет «литература», би «танец», егін «посевы», ем «лечение», жұмыс «работа», қобыз «кобыз- народный музыкальный инструмент», мал «скот», қой «баран», сату «продавать», үгіт «агитация», өтірік «ложь».
  2- тапсырма. лық/-лік, дық/-дік, тық/-тік жұрнақтарымен зат есім жасап, орыс тіліне аударыңыз.
  Дос «друг», жолдас «товарищ», жазушы «писатель», бала «ребенок», қала «город», әке «отец», аға «старший брат», ана «мать».
  3 -тапсырма. -лас/-лес, -дас/-дес, -тас/-тес жұрнақтарымен зат есім жасап, орыс тіліне аударыңыз.
  Ауыл «аул», құрбы «сверстник», жер «земля», курс «курс», қызмет «служба», жұмыс «работа», жол «дорога», қалам «ручка».
  4 тапсырма. Мына біріккен сөздерді қатыстырып, бірнеше сөйлем құраңдар.
  Шекара, аққұтан, жолбарыс, қалжыңбас, меймандос, алабұға, жазғытұры
  5-тапсырма. Мына сөздерді аударып, жасалуын түсіндіріңіз.
   Ата-ана, көзқарас, ыдыс-аяқ, аяқ-табақ, қолжазба, солтүстік, оңтүстік, қолшатыр, күнбатыс, күншығыс, қыз-келіншек, асқазан, баспасөз, қолхат, жеміс-жидек, аяқ киім, бас киім, көкөніс жеміс-жидек, сабантой, мерейтой, қазы-қарта.
  
  
  
  
  

• 13 слайд

  Зат есімнің жалғау түрлері
  Заттың біреу емес,бірнешеу екенін көрсететін қосымша.
  Көптік жалғау
  
  Тәулдік жалғау заттың біреуге меншіктіекенін білдіреді.
  дауысты дыбыстардан соң:
  -м
  -ң
  -ңыз/-ңіз
  -сы/сі
  дауыссыз дыбыстардан соң:
  -ым/-ім
  -ың/-ің
  -ыңыз/-іңіз
  -ы/-і
  Жіктік жалғауы
  зат есім мен етістікке қатысты жалғау:
  І-мын/-мін
  -бын/-бін
  -пын/-пін
  ІІ-сың/-сің
  -сыз/-сіз
  ІІІ------
  
  Септік жалғау
  зат есімнің мағыналарын түсіндірін оларды басқа сөздермен байланыс
  жай септеу
  тәуелдік септеу,
  Тәуелден
  зат есімнің септелуі
  -лар,-лер
  (дауысты дыбыстардан
  ,р,й,у, дыбыстардан соң.)
  --дар,-дер
  -ұяң дауыссыздар я,м,н,ң, үнді дыбыстардын соң,
  -тар,-тер- қатаң және ұяң б,в,г,ғ,д, дыбыстардан соң
  

• 14 слайд

• 15 слайд

  Сөздер жекеше түрде және көпше түрде қолданылады. Көптік мағынаны білдіру үшін сөздерге көптік жалғаулы жалғанады. Мысала: ағаш-тар, көше-лер, қыз-дар.Көптік жалғауы мыналар: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер.
  1.Множественное число существительных в казахсом языке образуется при помощи окончаний –лар/-лер;
  -дар/-дер; -тар/-тер. Например: бала-лар – дети, қалам-дар –ручки, жігіт-тер – джигиты.
  2.Чередование гласных в окончаниях определяется правилами сингармонизма: если последний слог слова – твердый, то прибавляются суффиксы –лар, -дар, -тар. Например: ана-лар, қыз-дар, жас-тар. Если последний слог слова – мягкий, то прибавляются суффиксы –лер, -дер, -тер. Например: әке-лер, тіл-дер, жігіт-тер.
  3.Чередование согласных в суффиксах множественного числа определяется законами прогрессивной ассимиляции.
  

• 16 слайд

  Жай септеу
  

• 17 слайд

  1-жаттығу. Берілген зат есімдерге көптік жалғауларды жалғау
  Дос, көз, тас, өзен, көл, гүл, терезе, ұстаз, мектеп, құс, дала, ту, үй, шам, көше, тау, теңіз, аспаз, ай, қыз, ұл,.
  2-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті септік жалғауларды жалғаңдар.
  1. Күнпарақ.... ай аттары, күндер, апта атаулары, мерекелер кіреді. 2. Күнпарақ 365 күн... тұрады. 3. Бір жыл... он екі ай бар. 4. Бір апта... жеті күн бар. 5. Сен мектеп... қашан барасың? 6. Мен өз анам... жақсы көремін.7. Анар кітапхана... кірді. 8. Әжем... қолы жұмсақ.
  3-жаттығу. Көп нүктенің орнына тәуелдік жалғауларды жалғаңдар.
  1. Біздің ел... – бай әрі қуатты ел. 2. Отан – сенің ата-ана.... 3. Менің дос... адал. 4. Оның көйлег... әдемі. 4. Сендердің ел... тәуелсіз мемлекет. 5. Республика... ұлан-байтақ жерді алып жатыр. 6. Сенің міндет...- табиғатты қорғау. 7. Олардың табиғат... өте бай.
  4-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті жіктік жалғауларды жалғаңдар.
  Мен 7-ші сыныптың оқушысы.... 2. Ол- дәрігер.... 3. Сен мектепке келе... 4. Сіз қалаға бара... ба? 5. Біз жоғарғы оқу орынның студент....6. Сендер театрға бара.... ма ? 7. Сіздер асханада аспаз... ма?
  5-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті жалағауларды жалғап, түрін ажыратыңдар.
  Досым... қас... қара, көзі қарақаттай мөлдір. 2. Дәстүр бойынша қара шаңырақ кіші ұл... қалдырылады. 3. Сол түстік... суық жел соқты. 4. Асқар... мінез... жеңіл. 5. Бала... серуен... шығады. 6. Суық хабар... естіп, оның көңіл... бұзылды.
  6-жаттығу. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударып, тәуелдік жалғауында белгілеңдер.
  Мой друг живет в соседнем доме. Наш двор большой и чистый. Твой дом находится далеко от школы. Их квартира находится на пятом этаже. Ваш город очень красивый. Ваши родители -добрые люди.
  7-жаттығу. Берілген сөз тіркестерді қазақ тіліне аударып, олармен сөйлем құраңдар.
  Мой учитель, 2. а ученик, 3. мамины глаза, 4. платье Амины, 5. наше государство, 6. он-летчик, 7. моему другу, 8. видел картину, 9. в нашей библиотеке, 10. в большом городе.
  8-жаттығу. Сөз тіркестерді аударындар.
  1. Город Джамбула. 2. Станция Айнабулак. 3. Улица Ерубаева. 4. Библиотечные книги. 5. Кабинет директора. 6. Очки мои. 7. Ручка двери. 8. Кавказкие горы. 9. Учительская комната. 10. Наша земля.
  Жаттығулар
  

• 18 слайд

  Мынау не?
  

• 19 слайд

  Зат есімнің түрлерін бекітуге арналған жаттығулар
  1.Берілген зат есімдерден сын есім жаса, сөз тіркестерін ұрастырыңдар.
  Мектеп, оқушы, азамат, жолдас, ұстаз.
  2.Мәтіннен зат есімдерді теріп жазыңдар. Құрамына қарай талдаңдар
  Менің Отаным - Қазақстан.
  Менің Отаным – Қазақстан. Қазақстан Республикасы – тәуелсіз мемлекет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Қазақ тілі - Қазақстан халқының асыл қазынасы. Қазақ тілінде өте көп газеттер, журналдар шығарылады.. Қазақстан Республикасының астанасы - Астана қаласы. Астана әсем қала. Ол Есіл өзенінің жағасында орналасқан. Қала жылдан-жылға көркейіп келеді. Тамаша салынған ғимараттарға еріксіз көз саласың. Астанада саябақтар,мектептер, мөлтік аудандар көп. Саябақтар өте әдемі. Мұнда әр түрлі ұлт өкілдері тату-тәтті тұрады.
  3.Орыс тіліне аударып, салыстырыңыз.
   1.Әлия тамақ пісірді. 2.Әсет есік ашты. 3.Талғат жақсы оқиды. 4.Дәрігер рецепт жазып берді. 5.Біз ауылда жұмыс істедік. 6.Ертең Меруерт киноға барады. 7.Біз үйге хатты жиі жазамыз. 8.Әмбебап дүкенінен әдемі жидеше сатып алдым.
   4.Қазақ тіліне аударыңыз.
   1.Нина купила хлеб, мясо, молоко и масло в магазине. 2.Сауле поставила на стол чашки, тарелки, вилки, ложки и ножи. 3.Хозяева пригласили домой гостей. 4. В прошлом году мы встретили Новый год дома. 5. Я люблю весну. 6.Асет пишет диктант. 7. Мы учимся в институте иностранных языков. 8.Данияр читает стихи.
  6.Берілген зат есімдерден сын есім жасаңдар, сөз тіркестерін құрастырыңдар.
  Ақпарат, қызмет, құн, пайда, зиян.
  7.Мәтіннен зат есімдерді теріп жазыңдар. Құрамына қарай талдаңдар
  Қазақстан Астанасы.
  Қазақстан елінің астанасы —бұрынғы Ақмола қаласы. Бұрынғы Ақмола қаласы 1953 жылдан бастап, Қазақстан жерінде тыңның көтерілуіне байланысты «Целиноград» деп аталған еді. 1995 жылдан бастап, «Ақмола» атын қайтып алды. 1998 жылдың жазынан бастап Қазақстан Президентінің жарлығымен «Астана» деген атқа ие болды. Жаңа Астанада көптеген ғимараттар салынып жатыр. Көрнекі көшелердің біріне Төле, Әйтеке, Қазбек билердің ескерткіштері орнатылды. Бұл қала нағыз ғылымның, мәдениеттің қаласы болады.
  
  
  
  
  
  

• 20 слайд

  Тапсырманы орындаңдар.
  Кесте арқылы сөздерімен
  сөйлем құрастырып,сұқбат жүргізіңдер.
  

• 21 слайд

• 22 слайд

  1. Зат есім дегеніміз не?
  А) қимылды, іс- әрекетті білдіретін сөз
  ә) заттың атын білдіретін сөз
  б) заттың сынын, сапасын білдіретін сөз
  2. Туынды зат есімді тап
  А) қала
  ә) малшы
  б) тау
  3. Көптік жалғаулы зат есім
  А) батыр
  ә) оқушылар
  б) тау
  4. Жалқы есімді тап
  А) журнал
  ә) ағаш
  б) Алматы
  5. Зат есім тобын тап
  А) үлкен, көгілдір, ащы
  ә) Алатау, арман, алма
  
  б) өседі, тербелді, ұшады
  Тест
  

• 23 слайд

  I-нұсқа
  II-нұсқа
  

• 24 слайд

  III-нұсқа
  IV-нұсқа