Жай сөйлемдердің жасалуы (8 класс)

• 1 слайд

  ЖАЙ СӨЙЛЕМ ТҮРЛЕРІ
  18.06.2022
  

• 2 слайд

  Жоспар:
  
  
  1. Жалаң сөйлем. Жайылма сөйлем.
  
  2. Толымды сөйлем. Толымсыз сөйлем.
  
  3. Жақты сөйлем. Жақсыз сөйлем.
  18.06.2022
  

• 3 слайд

  Сөйлемнің ұйымдастырушы ұйытқысы – предикативтік қатынасқа түскен, предикативтік мағынаны білдіретін мүшелер.
  Тек осы ұйытқы тұлғалардың қатынасынан құрылған тұлға ЖАЛАҢ СӨЙЛЕМ болады.
  18.06.2022
  

• 4 слайд

  Коммуникация үстінде жалаң сөйлем білдіретін мағынаны кеңейту, толықтыру қажеттілігі туады. Оқиғаны қосымша деректер қосып айту қажет болады.
  Ондай деректерді
  Толықтауыш
  Пысықтауыш
  Анықтауыш мүшелер сөйлемге қатысып, алып келеді. Масақтар иілді. – Толып піскен масақтар төмен иілді.
  Ұйытқы құрылымның үстіне тұрлаусыз мүшелерді қатыстырып ұйымдасқан сөйлем ЖАЙЫЛМА СӨЙЛЕМ болып есептеледі.
  18.06.2022
  

• 5 слайд

  Тұрлаусыз мүшелер бастауыш, баяндауыш мүшелерге қатысып, сөйлемге енеді. Түтін жасауратты. – Ақшылтым түтін көзді жасауратты.
  Тұрлаусыз мүшелер өзіне қатысты болып келген сөйлем мүшелерін сөйлемге енгізеді: Шыжылдап, пырсылдап жанған жас тобылғының ақшылтым түтіні көзді жасауратты (С.Мұратбеков).
  Сөйлемнің жайылу (кеңею) мүмкіншілігі шексіз емес. Оның өлшеуі бар. Өлшеу салатын – адамның психикалық, физиологиялық табиғаты.
  Сөйлеуде жайылма сөйлем жиі ұшырасып, жұмсалады.
  18.06.2022
  

• 6 слайд

  Білдіретін мағынаға сай сөйлем мүшелері түгел қатысқан сөйлем ТОЛЫМДЫ СӨЙЛЕМ болып табылады. Қорадан көлік тегіс шығарылыпты.
  Білдіретін мағынаға сай сөйлем (немесе бірнешеуі) қатыспай (түсіріліп) құрылған сөйлем ТОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМ болып танылады. мүшелерінің бірі
  18.06.2022
  

• 7 слайд

  Сөйлемді толымсыз етіп құру – сөзді үнемді етіп айтудың амалы.
  Сөйлемді толымсыз етіп құру сөйлемнің:
  грамматикалық құрылысына,
  контекске,
  сөйлеу жағдайына байланысты түрліше көрінеді.
  Сөйлемнің толымсыздығы түрліше көрінеді:
  
  бірде бір ғана сөйлем мүшесі түсірілсе,
  бірде бірнеше сөйлем мүшесі түсіріледі:
  Сен кімнің баласысың?
  - Шалғынбайдың (С.Мұратбеков).
  18.06.2022
  

• 8 слайд

  
  Сөйлемді толымсыз етіп құруда барлық сөйлем мүшелері түсіріле алады: - Қанша жыл өтті содан бері? - Он жыл (С.Мұратбеков). Бұл мысалда он жыл деген сөйлемде баяндауыш түсірілген.
  
  - Қар жауды ма? – Жауды. Жауды деген сөйлемде бастауыш мүше түсірілген.
  
  Толымсыз сөйлемдер ауызекі сөйлеуде көп жұмсалады. Ал, ғылыми стильде аз жұмсалады.
  18.06.2022
  

• 9 слайд

  
  
  Сөйлемнің грамматикалық бір белгісі құрамында жақтық форманың болуынан көрінеді.
  
  
  Жақтық мағына, жақтық форма бастауыштың лексикалық болмысынан, баяндауыштың жақтық формасынан көрінеді.
  
  
  
  Жақтық мағынаға, формаға ие конструкция ЖАҚТЫ СӨЙЛЕМ ретінде танылады.
  18.06.2022
  

• 10 слайд

  Қазақ тілі синтаксистік жүйесінде бұларға оппозициялық қатынаста тұрған сөйлемдер бар. Олар – ЖАҚСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР. Жақсыз сөйлемдерде жақтық мағына, жақтық форма қатыспайды.
  Жақсыз сөйлемдердің құрамында жақтық мағынаға ие мүше – бастауыш болмайды. Баяндауыштың формасы да нақты жаққа (І,ІІ,ІІІ жаққа) қатысты болып көрінбейді.
  Жақсыз сөйлемдер бір негізді мүше – баяндауышқа сүйеніп құралатын болғандықтан, олар бір негізді сөйлемдер тобына енеді.
  18.06.2022
  

• 11 слайд

  18.06.2022
  

• 12 слайд

  Жақсыз сөйлемнің жасалуында 2 амал байқалады:
  Арнауды баяндауыштық формалар жасап, соларды қатыстырып жақсыз сөйлем құру.
  Жақты сөйлемдердің бастауышын түсіріп, баяндауыштардың нақты жақтық формасын әлсірету арқылы.
  Жақсыз сөйлемдер сөйлеудің арнаулы коммуникативтік мақсатын орындау үшін қалыптасқан:
  Тілеулі, қалаулы оқиғаны нақты субъектіге қатыссыз жалпылай айту үшін қолданылады. Неге айтпасқа, көрер ме еді, т.б.
  Болмыстағы бір жағдайды қорытынды тұжырым ретінде айту үшін жұмсалады: көтеруге болады (болмайды), сөйлеу керек, т.б.
  Жақсыз сөйлемдерге, сөйлеу мақсаты қажет еткенде, субъектіні білд-н сөз қатыса алады:
  Субъектіні білд-н сөз БАРЫС септік формасында қатысады: маған айтуға болады, саған келу керек, т.б.
  Субъектіні білд-н сөз ІЛІК септік формасын алады: менің келуіме болады, сенің айтуыңа тура келді, т.б.
  18.06.2022
  

• 13 слайд

  18.06.2022
  Тапсырмалар
  

• 14 слайд

  18.06.2022
  
  Мына сөйлемдер ішінен жақсыз сөйлемді көрсетіңіз:
  
  Алтай асып Ойманға ауды. Үлкен Нарынға құлдады.
  Өлмегенге өлі балық.
  Тойып тамақ ішпесе де, торқадан көйлек кимесе де, ашаршылықтан соңғы аз жылдың тыныштығына жылынғандай еді.
  
  
  
  
  
  
  
  
  

• 15 слайд

  18.06.2022
  Мына сөздерді қатыстырып,
  жайылма сөйлем жаса:
  Жолбарыс, табиғат, пойыз,
  Батыс өңірі, қызметші,
  келе жатыр, ауа райы.
  
  

• 16 слайд

  18.06.2022
  Көп нүктенің орнына керекті сөздерді қойыңдар:
  Сұмырай су ішіп ауырғаннан , .............. ауырған сауап.
  Адамның ........... – жанының нөсері сіркіреп – сіркіреп алса, арты айығады, көңілі көгереді.
  Өзгенің ........ от көседі.
  
  
  
  
  
  

• 17 слайд

  18.06.2022
  Суық тиіп
  Көз жасы
  Қолынан
  
  
  

• 18 слайд

  18.06.2022
  

• 19 слайд

  18.06.2022
  Пайдаланылған әдебиеттер:
  
  Әмір Р., Әмірова Ж. “Жай сөйлем синтаксисі”. – Алматы. - 2003 ж.
  
  
  
  
  
  
  
  

• 20 слайд

  Назарларыңызға рақмет!!!
  Дайындаған: Канапиянова Айгерім
  Қыдырбекова Іңкәр
  Алматы, 2013 жыл
  18.06.2022