"Қобилиятлар тизимида иқтидорлилик" мавзусида тақдимот

• 1 слайд

  Мавзу: ҚОБИЛИЯТЛАР ТИЗИМИДА ИҚТИДОРЛИЛИК
  Режа:
  1. Қобилият ҳақида тушунча
  2. Қобииятларнинг миқдор ва сифат тавсифи
  3. Қобилиятлар таснифи
  4. Қобилиятлар таркиби
  6. Талантнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши
  7. Қобилиятлар борасидаги психологик назариялар
  5. Қобилиятларнинг табиий асослари
  

• 2 слайд

  Қобилият - шахсга маълум фаолиятни муваффақиятли бажариш, билимларни тез ва осонлик билан ўзлаштиришга ёрдам берувчи индивидуал психологик хусусият.
  Қобилият - шахснинг муайян фаолият турини муваффақиятли бажаришга бўлган лаёқат даражасини ифодалайдиган, турмуш жараёнида ҳосил қилинган индивидуал хусусиятлар йиғиндиси.
  Иқтидор - бу ҳаёт давомида психикани ривожланиш тизимидир. Бунда иқтидор у ёки бу фаолиятни муваффақиятли бажаришда кузатилади.
  Иқтидор - бу муваффақиятли бажарилишини таъминловчи қобилиятларнинг ўзига хос шаклидир.
  

• 3 слайд

  Қобилиятларнинг сифат тавсифи шахснинг қайси индивидуал психологик хусусиятлари фаолият муваффақиятларининг мажбурий шарти тариқасида хизмат қилишини англатади. Уларнинг миқдор тавсифи эса фаолиятга қўйиладиган талабларни шахс томонидан қай йўсинда бажариш имконияти мавжудлигини билдиради, яъни мазкур инсон бошқа одамларга қараганда малака, билимлардан нечоғлик тез, енгил, пухта фойдалана олишини намойиш қилади.
  

• 4 слайд

  Психология фанида қобилиятлар қуйидагича тавсифланади.
  Табиий қобилиятлар одамлар ва ҳайвонлар учун хос бўлиб, идрок қилиш хотирада сақлаш, оддий мулоқотга кириша олиш шулар жумласидандир.
  Махсус инсоний қобилиятлар ижтимоий-тарихий табиатга эга бўлиб, ижтимоий ҳаёт ва тараққиётни таъминлайди. Махсус инсоний қобилиятлар ўз навбатида умумий ва хусусий қобилиятларга бўлинади.
  Умумий қобилиятлар инсоннинг турли фаолиятлари муваффақиятини таъминловчи ақлий қобилиятлар хотира ва нутқнинг ривожланганлиги, қўл ҳаракатларини аниқлиги ва бошқа хусусиятлардан иборат.
  

• 5 слайд

  Бадиий қобилият сенсор образли фикрлашнинг алоҳида ривожланган бўлимини, ўткир эмоционал таъсирчанлик ва реактивликни талаб қилади. Бу қобилиятга тасвирлаш, мусиқавий, артистик ва адабий қобилиятлар киради.
  Амалий қобилият практик ақлнинг юксак даражада ривожланганлигини, фаҳм-фаросатнинг кучлилиги, ирода ва етук киришувчанликни ўз ичига олади.
  Илмий қобилият абстракт, эвристик фикрлашнинг юксак ривожланган бўлишини, оғзаки мантиқий хотирани, қатъият ва сабр-тоқатни талаб қилади.
  

• 6 слайд

  Математик қобилият математик материалларни умумлаштириш, мулоҳаза юритиш жараёнини қисқартириш, математик иш амалларини камайтириш, масалани идрок қилиш билан натижаси ўртасида алоқа ўрнатиш, тўғри ва тескари фикр юритишдаги енгиллик, унумлилик, масала ечишда фикр юритишни эпчиллиги кабилар.
  Адабий қобилият нафосат ҳисларининг юксак тараққиёти даражаси хотирада ёрқин кўргазмали образларнинг жонлигини, «тил зеҳни», беҳисоб хаёлан руҳиятга қизиқувчанлик, интилувчанлик ва бошқалар.
  

• 7 слайд

  Рус олими И.П.Павлов ўз таълимотида «бадиий», «фикрловчи», «ўрта» типларга ажратилган шахсларнинг ана шу учта типдан биттасига тааллуқли эканлигини тавсифлаб беради. Муаллиф ушбу типологияни яратишда олий нерв фаолиятининг биринчи ва иккинчи сигнал тизимидан иборатлиги тўғрисидаги таълимотга асосланади. Биринчи сигналлар тизими образлар, эмоциялардан ва иккинчи сигналлар тизими эса образлар ҳақида сўзлар орқали сигнал беришдан иборатдир. Иккинчи сигнал тизими И.П.Павлов томонидан «сигналларнинг сигнали» деб номланган эди.
  

• 8 слайд

  И.П.Павлов томонидан ишлаб чиқилган типологияни қуйидагича тушунтириш мумкин:
  1) шахс фаолиятида биринчи сигналлар тизимининг сигналлари нисбатан устунлик қилса, бу инсон «бадиий» типга таалуқлидир;
  2) мабодо «сигналларнинг сигнали» нисбатан устувор бўлса, бу шахс «фикрловчи» типга мансубдир;
  3) агарда ҳар иккала сигналлар аралашиб кетган бўлса (бирортасининг устунлиги сезилмаса) бу инсон “аралаш” типга мансуб одамдир;
  

• 9 слайд

  И.П.Павлов типологиясининг ўзига хос томонлари қуйидагиларда намоён бўлади:
  «Бадиий тип» учун бевосита у таассуротлар жонли тасаввур, ёрқин идрок, ҳис-туйғулар (эмоциялар) натижасида вужудга келадиган образларнинг ёрқинлиги хосдир.
  «Фикрловчи тип» учун мавҳумларнинг, мантиқий тизимларнинг, назарий мулоҳазаларнинг, методологик муаммоларнинг устунлиги мувофиқдир.
  

• 10 слайд

  Лаёқат-қoбилият тараққиётининг дастлабки табиий шарти сифатида намoён бўладиган мия тузилишининг сeзги аъзoларига ва функциoнал xусусиятларига айтилади.
  Талант юнонча қимматбаҳо, ноёб нарса, ирсий табиий хислат деган маънони англатиб, муайян фаолиятнинг муваффақиятли ва ижодий равишда бажарилишини таъминлайдиган қобилият ҳамда истеъдодлар мажмуасидан иборат индивидуал хусусиятдир.
  

• 11 слайд

  Талантнинг асосий белгилари:
  муваффақиятни таъминлаш;
  фаолиятни мустақил бажариш;
  оригиналлик унсурининг мавжудлиги қобилият ҳамда истеъдодлар йиғиндисидан иборат эканлиги;
  индивидуал психологик хислатлилиги;
  ижтмоий турмушни ўзгартирувчи яратувчилик имконияти кабилар;
  

• 12 слайд

  Илмий тадқиқотчиларнинг фикрича, юксак истеъдод қуйидагича босқичлардан иборат бўлиши мумкин:
  А) бундай шахснинг биринчи хусусияти зийраклик, шайлик, жиддий фаолиятни бажаришга тайёр туришликдир.
  Б) шахснинг иккинчи хусусияти унинг меҳнатга тайёргарлиги (меҳнатга мойиллиги, меҳнатга интилиши, меҳнатнинг эҳтиёжга айланиши)дир.
  В) инсоннинг учинчи хусусияти унда тафаккур хусусиятлари ва фикр юритишнинг тезлиги, ақлнинг тартиблиги, таҳлил ва умумлаштиришнинг юқори имкониятлари, ақлнинг маҳсулдорлиги.
  

• 13 слайд

  Қобилиятларнинг ривожланиши ва шаклланиши
  қуйидагиларга боғлиқ:
  Биринчидан, маълум бир фаолиятга мойиллик ёки интилиш борлигига ва фаолият натижаларининг шароитга қараб тегишли табиий зеҳн, нишоналарни аниқлаш йўли билан,
  Иккинчидан мутахассис (музикант, артист, рассом ва ҳоказо) раҳбарлигида тизимли фаолиятга жалб этиш орқали шахснинг табиий хусусиятларини чиниқтириш ва ривожлантириш йўли, билан
  Учинчидан, умумлашган ақлий операцияларни шакллантириш йўли билан бориши керакки, бу операциялар умумий ва махсус ахборотни енгил ва самарали ўзлаштиришни, танлаган фаолият бўйича кўникма ва малакаларни ҳосил қилишни таъминласин.
  Тўртинчидан, ўқувчининг махсус қобилиятини камол топтиришни жадаллаштиришни таъминловчи шахсни ҳар томонлама ривожлантириш йўли билан.
  Бешинчидан, шахснинг фаоллик аломатларини тарбиялаш йўли билан бориш керакки?, бу аломатлари даставвал меҳнатсеварлик, мустақиллик, ташаббускорлик, пухталик, қатъиятлик, синчковлик ва танқидийликдан иборат.
  

• 14 слайд

  В.А.Крутецкий математик қобилият тузилишига қуйидагиларни киритади:
  1) қобилиятда болаларнинг математик материални қабул қилиш борасидаги қобилиятига математик объектлар, муносабат ва амалларни шакл ҳолига келтириб идрок қилиш математик материалга ўзига хос «йиғма» аналитик-синтетик ишлов бериш қобилияти қайд қилиш лозим.
  2) қобилиятли ўқувчиларнинг фикрлаши қуйидагилар билан:
  а) миқдорий ва фазовий муносабатлар, сонлар ва белгилар символикаси соҳаларида мантиқий фикрлаш қобилияти;
  б) математик материални тез ва кенг умумлаштира олиш;
  в) математик мулоҳазалар жараёнида қисқача ақлий хулосалар ёрдамида фикрлашга мойиллик;
  г) фикрлаш жараёнларининг ниҳоятда мослашувчан ва ҳаракатчанлиги;
  д) ечишда равшанлик, соддалик, рационаллик ва ихчамликка интилиш
  3) математик ахборотни хотирада сақлаш ва ҳоказо.
  

• 15 слайд

  Математик қобилиятнинг борлигини тахмин қилишга асос бўладиган ташқи аломатларни белгилаш мумкин. улар қуйидагилардир:
  1. ўқувчининг математикага оид очиқ-ойдин қизиқишини намойиш қилиши, ҳеч ким мажбур қилмасдан, ўзининг бўш вақтини сарфлаб, математика билан бажонидил шуғулланишга мойиллик;
  2. муайян математик кўникма ва малакаларни одатдагидан кичикроқ ёшда ўзлаштириш қобилияти;
  3. математикани ўзлаштириш соҳасида тез силжиб бориш;
  4. математик тараққиёт ва ютуқларнинг юқори даражаси.
  

• 16 слайд

  Психологи М.Г.Давлетшин техникавий қобилият устида тадқиқот ишлари олиб борган етакчи мутахассис ҳисобланади. Муаллиф техникавий қобилият деганда шахснинг индивидуал психик хусусиятларидан тузилган шундай ўзига хос бирикмаларни тушунадики, у шахснинг техникавий фаолиятга яроқлилик даражасини ва у билан муваффақиятли равишда шуғуллана олишини аниқлайди.
  

• 17 слайд

  М.Г.Давлетшин ҳам анъанавий йўлдан бориб, техникавий қобилиятларни иккита ўша номдаги типга ажратади ҳамда етакчи таянч хусусиятларини ўзгаришсиз қолдиради. Лекин бошқалардан фарқли ўлароқ, бунда етакчи хусусиятлар ривожланган техникавий фикрлаш ва фазовий тасаввурдан иборатдир. Унинг талқинича, техникавий истеъдодли шахс бўлиш учун унда
  а) амалий жиҳатдан фаҳмли;
  б) техник мосламаларни таҳлил қила олиш қобилияти;
  в) нарсаларни монтаж қилиб қисмлардан бутун ҳосил қила олиш қобилияти бўлиши шарт.
  

• 18 слайд

  М.Г.Давлетшин техникавий истеъдод кўрсаткичларини анъанавий баҳолашни тан олган ҳолда (кўз билан чамалаш, фазовий тасаввур, техникавий таҳлил, конструкциялаш қобилияти) ўзининг оригинал ёндашувини ишлаб чиққан. Техникавий қобилият даражасини ташхис қилиш учун текширишларда ишлаб чиқилган экспериментал масалаларнинг тўққизта сериясидан фойдаланади.
  

• 19 слайд

  Б.Р.Қoдирoвнинг фикрича: “Маълум бир фаoлиятга қизиқмай туриб қoбилият ҳақида гапириб бўлмайди. Ва ўз навбатида ҳар қандай қoбилиятли бoла ҳали истeъдoдли дeгани эмас. Кўп қиррали ва ривoжланган қoбилиятлар истeъдoдли бoла шаxсининг мoддий асoсини ташкил этади, xoлoс. Аксинча, истeъдoдли бoла қoбилиятсиз бўлиши мумкин эмас. Бу фикрлардан кўриниб турибдики, истeъдoдли бoла сoф фикрли, ҳар xил қoбилиятга ва умуман ақлий ривoжланишга тайёр турган ҳoзиржавoб, нoдир шаxсий xусусиятларга тўла бoладир.
  

• 20 слайд

  
  Иқтидорлилик муаммоси бўйича жахон тадқиқотчиларининг ишларини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, иқтидорни шахсни ижодда ўзини универсал, потенциал имкониятларини намоён қилиш деб тасаввур қилиш кенг тарқалган:
  Юқори интеллект иқтидорлиликнинг муҳим шартидир;
  Иқтидорлиликни муҳим компоненти креативликдир;
  Иқтидор инсоннинг барча шахсий сифатларида кўринади: қизиқишлари, мотивлари, ҳис-туйғулари, иродаввий хусусиятлари ва б.
  
  
  

• 21 слайд

  
  Шахснинг ижодий потенциали Иқтидорлиликни ташкил қилади. Шу билан бирга у ҳаёт тарзи ижтимоий муҳитнинг таъсирисиз автоматик тарзда намоён бўлмайди;
  Иқтидорли болаларни ўрганиш учун ақлий иқтидорнинг асосий компонентларини, ривожланиш динамикасини ўрганишга имкон берувчи лонгитюд методини қўллаш мақсадга мувофиқдир.