Алғашқы және қазіргі қазақ газеттері. Жалпылауыш сөздер.

БЕКIТЕМIН

                                                                                                                       Директордың оқу ісі жөнiндегi  

                                                                                                                                                                орынбасары

                                                                                                           ________________М.В.Кем  

Сабақ жоспары №71-72

Топ:_________________                                                                                                                                            Күні:________________

Пән: Қазақ тілі және әдебиеті

Сабақ тақырыбы: Алғашқы және қазіргі қазақ газеттері. Жалпылауыш сөз.

Сабақтың мақсаты:	білімділік: оқушыларға жалпылауыш сөз туралы түсінік беру, олардың жазылуы
	Қойылатын тыныс белгісі жайлы толық мәлімет беру.
	тәрбиелік: Отанды, халқын, тілін сүюге, тіл мәдениетіне, сұлулыққа,сезімталдыққа, имандылыққа, адамгершілік ізгі қасиеттерді сіңіруге тәрбиелеу
	дамытушылық:  ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл
	мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту, сауаттылыққа баулу, олардың.
	ой-пікірін қалыптастыру

Сабақтың типі: алған білімдерін жетілдіру

Сабақтың түрі:  тәжірибелік сабақ

Пәнаралық байланыстар:	Орыс тілі «Обобщающие слова »

Сабақтардың жабдықталуы:

Көрнекіліктер: Электронды кесте «Жалпылауыш сөз»

Үлестірмелі материалдар:  7 оқулық, 7 таратпа материалдар.

Негізгі әдебиет: Қазақ тілі (для школ с русским языком обучения) А.: Мектеп, 2014

Қосымша әдебиет: Қазақ тілі C.Дюсебаев Г.Байтилеуова. Алматы «Мектеп», 2015

                                                              Сабақтың барысы

№	Сабақ кезеңдері	Жұмыстың түрлері	Уақыт
I II III IV V VI	Ұйымдыстырушылық кезең: Тәжірибелік сабақты түсіндіру: Ташкентте 1870-1882  жылдар аралығында «Түркістан уәләятының газеті», Омбыда 1882-1902  жылдар арасында «Дала уәлиятының газеті» ,1895 жылдан бастап Тройцкіде «Торғай  газеті» шығып тұрды. Бұл газеттер ресми орган болуына қарамастан қазақ әдеби тілін дамытуға, оның бір тармағы ресми іс қағаздар тілін дамытуға үлкен үлес қосты. Қазақ газеті — 1913—1918 жылдары Орынбор қаласында жарияланып тұрған қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым. Жалпылауыш сөздер— бір тектес аттар мен құбылыстарды толық қамтып, жинақтай айту үшін жұмсалатын жалпылау мағыналы сөздер. Жаңа сөздермен жұмыс Сабақты бекіту. Тапсырмалар: 1.      Сандарды сөйлет 2.      Адасқан әріптер 3.      Семантикалық карта 4.      Мәтіннен жалпылауыш сөздерді ажыратамыз Сабақты қорытындылау. 1.         Сөзжұмбақты шешіңіз Бағалау Үй тапсырмасын беру: 54 бет	Білім алушылардың сәлемдесуі және жоқтарды анықтау Конспектілеу Терминологиялық сөздіктермен жұмыс Мәтінмен жұмыс Сұрақтарға жауап беру Ережені білу,сөздікті жаттау	3мин 40 мин 40мин. 5мин 2мин

__________қолы

Тәжірибелік сабақ  № 55-56

Алғашқы және қазіргі қазақ газеттері. Жалпылауыш сөз

 

Словарь

алғашқы газет- первый газет                                                         қазақ тілінде- на казахском языке                                                          бірінші нөмерінде- на первом номере                                         газеті шығады-газета выходит в қосымша ретінде - качестве дополнительного              себепші болған болуы керек- быть причиной

өткен соң- по истечении                                                     жаңадан құрылған- вновь                                                                                                Газет алғашында- Первоначально газета                        жалғама ретінде- в качестве соединительных

Ташкентте 1870-1882  жылдар аралығында «Түркістан уәләятының газеті», Омбыда 1882-1902  жылдар арасында «Дала уәләятының газеті» ,1895 жылдан бастап Тройцкіде «Торғай  газеті» шығып тұрды. Бұл газеттер ресми орган болуына қарамастан қазақ әдеби тілін дамытуға, оның бір тармағы ресми іс қағаздар тілін дамытуға үлкен үлес қосты.

Қазақ газеті — 1913—1918 жылдары Орынбор қаласында жарияланып тұрған қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым.

1-тапсырма. Сандарды сөйлет

1913-1918
1870-1882
1882-1902
1895

2-тапсырма. «Адасқан әріптер» ойыны

1.       ү, і, р, т, к, а, н, с,т-

2.       к, ц,т, о, и, р-

3.       ә, я, у, ә,т, л, ы-

4.       ы, б, м, о-

5.       ы, л, п, ж, а, ш, у, ы, л, а

3-тапсырма. Семантикалық карта

№	1.Сөйлемдерді аударыңыз 2. «+» таңбасын қойыңыз	Жалпылауыш сөз	Біріккен сөз
1	1) На дачу приехали мать, отец и два сына.
2	2) На дачу приехали все члены семьи: мать, отец и два сына.
3	1) Ни горы, ни ущелья, ни быстрые реки не помешали прокладке газопровода.
4	2) Ни горы, ни ущелья, ни быстрые реки - ничто не помешало прокладке газопровода.

4-тапсырма. Сөйлемнен жалпылауыш  сөздерді теріп жазыңыз

1-топ

     Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар,содан қашпақ керек:әуелі-надандық,екінші-еріншектік,үшінші-залымдық.Залымдық-адам баласының дұшпаны,адам баласына дұшпан болса,адамнан бөлінеді.Бір жыртқыш хайуан есебіне қосылады.

2-топ

 Қазақстанның физикалық картасын қолыңа алып қарасаң,түрлі-түсті тау атауларын кездестіресің:Ақтау,Қаратау,Алатау,Қызылтау,Көкшетау,Шұбартау.ХХ ғасыр басы жиырмасыншы жылдар қазақ жазушыларын үш топқа бөлді:Ахмет,Мағжан,Міржақып бастаған      мемлекетшіл ұлтшылдар.

3-топ.

     Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар,содан қашпақ керек:әуелі-надандық,екінші-еріншектік,үшінші-залымдық.Залымдық-адам баласының дұшпаны,адам баласына дұшпан болса,адамнан бөлінеді.Бір жыртқыш хайуан есебіне қосылады.

5-тапсырма. Сөзжұмбақты шешіңіз «Кіріккен сөз»»

Алғашқы қазақ газеттерінің қалыптастырудағы рөлі

               Ташкентте 1870-1882  жылдар аралығында «Түркістан уәлиятының газеті», Омбыда 1882-1902  жылдар арасында «Дала уәлиятының газеті» ,1895 жылдан бастап Тройцкіде «Торғай  газеті» шығып тұрды. Бұл газеттер ресми орган болуына қарамастан қазақ әдеби тілін дамытуға, оның бір тармағы ресми іс қағаздар тілін дамытуға үлкен үлес қосты.

Түркістан уәләятының газеті (1870-1883)

     Қазақ тіліндегі алғашқы газет Түркістан генерал — губернаторының орталығы Ташкент қаласында 1870 жылы жарық көрді. Газеттің алғашқы нөмері «Түркістан  уәлиятының газеті» деген атпен «Туркестанские ведомости» газетіне қосымша ретінде 1870 жылдың 28 апрелінде шықты. Газеттің бірінші нөмерінде басылған мәлімнамада «Түркстан генерал- губернаторының бұйрығы бойынша үшбу айдан бастанып  Түркстан газеті шығады.    Осы газеттерде бәрі жұртқа мәлім болмақ үшін генерел-губернатордың әр түрлі бұйрығы жазылар  және жаңа қабарлар, сауда тақырыпты жазылар және Ташкентте уа өзге шахарларда болған әр түрлі сөздер уа қабарлар жазылар. Бұл газет орысшадан басқа сартша, қазақтарға керектісі қазақша болып жазылар» делінген. Газеттің айына 4  нөмірі (екеуі қазақша, екеуі өзбекше)шығып тұрды. Газет алғашқы хабарламада «Түркстан ведомстыларына» қосымша делінгенмен, көп ұзамай-ақ өз алдына жеке газет ретінде шығып тұрған. Газет редакторы он жылдан астам уақыт бойы генерал-губернатордың тілмашы Ш.М Ибрагимов болды. «Шагимардан Мирасович Ибрагимов (1841-1891) Ш.Уалихановтың жақын достарының бірі болған, ұлты-башқұрт, көп жылдар бойы Петербургта, Ташкентте тұрып, тілмаштық қызмет атқарған.  Газеттің 1882 жылғы 4-нөмерінде «Дала генерал  губернаторлығының» құрылып жатқандығы, оның орталығы Омбы қаласы болып, оған Ақмола, Семей, Жетісу облыстары қарайтындығы айтылады. Түркістан генерал-губернаторының ұлықсатымен шығып тұрған «Түркістан уәләятыны газетінің» қазақша бөлігінің 1883 жылы жабылуына  осы жағдай себепші болған болуы керек.

Дала  уәләятының газеті (1888-1902)

       Қазақ тіліндегі екінші газет алғашқы газет жабылғаннан кейін 5 жыл өткен соң, 1888 жылдың  1 январынан бастап жаңадан құрылған. Дала генерал- губернаторының органы ретінде оның әкімшілік орталығы Омбы қаласында шыға бастады. Газет алғашында Ақмола облыстық ведомостваларына жалғама ретінде (орысша «Особое прибавление к Акмолинским областным ведомостям» деген атпен), кейін 1894 жылдан бастап Ақмола, Семей, Жетісу облыстарының ведомстларына жалғама ретінде «Дала уәләятының газеті» деген атпен (орысшасы- «Киргизская степная газета») жұмасына бір рет өз алдына бөлек шығып тұрған. Зерттеуші Б. Әбілқасымов: «Орысша ''Киргизская степная газета'' деп атау керек» , деген ұсыныс түседі, бірақ газет редакциясының неге екені белгісіз бұрынғы атын өзгерпей қалдырғанын көреміз. «Дала уәләятының газеті», 1886, №32деп жазады. Газетті шығарушы және оның бақылаушысы Дала генерал — губернаторы болды. Газет редакциясы кейде жоғарыда бекітілген бағдарламадан шығып кетіп, қараңғы  халықтың көзін ашатын материалдарды  жа  басып отырған. Газеттің кейін  жабылуына да осы жағдай себеп  болған сияқты.

өткен соң- по истечении                                                     жаңадан құрылған- вновь                                                                                                Газет алғашында- Первоначально газета                          жалғама ретінде- в качестве соединительных

   Жалпылауыш сөздер— бір тектес аттар мен құбылыстарды толық қамтып, жинақтай айту үшін жұмсалатын жалпылау мағыналы сөздер. Бұлар әдетте бірыңғай мүшелі сөйлемдерде қолданылады. Ж. с. кызметін жалпылау есімдіктері (бәрі, барлық, бүкіл, күллі, түгел), сілтеу есімдіктері (мыналар, осылар), жинақтау сан есімдері (үшеуі, бесеуі) және жалпылау мәні бар зат есімдер атқарады. Мысалы, : пайда, мақтан - бәрі тұл (Абай). Бес қарудан — қолында найзасы мен қалқаны, белінде алдаспаны, тақымында бір құлаштай қатқан қара шоқпары бар (қараңыз Жұмаділов).

Обобщающее слово — это слово или сочетание слов, которое является общим обозначением для однородных членов предложения. Обобщающие слова могут стоять перед однородными членами или после них. В роли обобщающих слов обычно выступают либо существительные, либо местоимения и наречия. Они отчётливо обнаруживают те значения, которые заключены в перечне однородных членов, показывают, какое логическое основание заложено в перечисление, обозначают родовое понятие, под которое подводятся понятия, обозначенные однородными членами. Например:

В тихой синеве рассвета открылась передо мной древняя земля: вершины гор, освещённые зарёй, шумящие по гальке прозрачные речки, чинары и магическое свечение неба там, вдали… (К. Паустовский);

В степи, за рекой, по дорогам — везде было пусто (Л. Толстой);

В корзине была дичь: два тетерева и утка (И. Гончаров).

Қазақ газеті — 1913—1918 жылдары Орынбор қаласында жарияланып тұрған қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым. № 1 номері 1913 жылы 2 ақпанда шыққан.

1915 жылға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыққан. Бастырушысы — «Азамат» серіктігі. Газетке қаржылай көмектескендердің көшбасында Мұстафа Оразайұлы бар. Жалпы 265 нөмірі жарық көрген. Газет рәміздік-бейне ретінде киіз үйді ұсынды. Бұл — қазақ ұлты деген ұғымды берді. Оның түндігі батыстан ашылып, есігіне «Қазақ» деп жазылды. Мұны түсіндірген ұлт зиялылары «қазақ ішіне Еуропа ғылым-өнері таралсын, „Қазақ“ газеті қазақ жұртына әрі мәдениет есігі, әрі сырт жұрт жағынан күзетшісі болсын» деп жазды.

«Қазақ» газетін шығаруды ұйымдастырушы, редакторы — Ахмет Байтұрсынұлы, оның өкілетті өкілі М. Дулатұлы болды. 1918 жылы газетті Жанұзақ Жәнібекұлы басқарды. Басылымда А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейхан, М. Дулатұлы, М. Шоқай, М. Тынышбайұлы, Ш. Құдайбердіұлы, Ғ. Қараш, Р. Мәрсеков, Ж. Тілеулин, Ғ. Мұсағалиев, М. Жұмабаев, Х. Болғанбаев, Х. Ғаббасов, Ж. Ақпаев, Ж. Сейдалин, С. Торайғыров, А. Мәметов, С. Дөнентайұлы, Х. Досмұхамедұлы т.б. авторлардың мақалалары жарияланып тұрды.

XX ғасыр басында аталған газет оқығандардың, діндарлардың, шәкірттердің, қарапайым сауаты бар адамдардың, тұтастай жалпы ұлттың ықыласпен оқитын басылымына айналды. Бұдан кейін пайда болған барша елшіл газет-журналдар осы «Қазақтың» шекпенінен шықты.[1]

Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшелерден кейін келсе, жалпылауыш сөзден   бұрын   сызықша   қойылады.   Бірыңғай   мүшелерден   кейін жалпылауыш   сөз  болып   келетіндер,  көбінесе,   бәрі,   барлығы,   баршасы,  күллісі, бірі деген есімдіктер және сан есім аралас басқа есімдер болады:  Ортасында  Құнанбай, Бөжей, Байсал, Қаратай, Сүйіндік,  Майбасар –  бәрі  бар  (М.Әуезов).  Жылаған Тоғжан,  жылаған Бөжей  қыздары,  барлық  қаралы   көш...   қаралы   киім,   тұл  ат  –  баршасы  осы  барлық  қауымның  қайғысын  да  Абайға   өзгеше   терең   түсіндірді  (М.Әуезов).  Жандармдар  қораны,  шардақты  –  бірін  қоймай   тінте  бастады  (М.Горький).  Алма,  Жанат – екі қыз бір анадан туғандай, бір қалыптан шыққандай, бір ауылда  ер жетті (Ғ.Мұстафин). Көбі шалдар, өзгелері жастар – он шақты адам  қатарласа сөйледі (Ғ.Мүсірепов).

Жинақтаушы мәнде қолданылған кейбір зат есімдер де, оның ішінде мөлшерлі сан есіммен келгендері де жалпылауыш сөз бола алады:

Екі   ақсақ,   бір   жел   аяқ   –  үш   боздақ  енді   базарға  қарай   бет  алдық  (Ғ.Мүсірепов).

Е  с   к  е  р  т  у.  Жалпылау  сан   есімдерінен   болған  жалпылауыш  сөзден  бұрын  сызықша қоймаса  да   болады:  Ішінде   отырған   Мәкіш,   Салтанат,   Ербол   үшеуі   Абайға   қарсы   қуана  ұмтылысты. Мәкіш, Ербол екеуі Абаймен құшақтасып амандасты (М.Әуезов).

Бірыңғай мүшелер мен олардан кейін келетін жалпылауыш сөздің арасында   қыстырма   сөз  (не  қыстырма   тіркестер   мен   сөйлем)   тұрса, қыстырма сөзден бұрын сызықша, соңынан үтір қойылады. Мысалы:

Электр  станциясының салынып біткен мерекесіне арналған  митингіге  жас та,  кәрі де, оқушылар  да, бөбектер де – қысқасы,  ауыл адамдарының  бәрі тегіс келді.

Бірыңғай мүшелерден бұрын тұрған  жалпылауыш  сөзден кейін мысалы,   атап   айтқанда  деген   сөздер   келсе,  олардың  алдарынан  үтір, соңынан қос нүкте қойылады. Мысалы: Бірсыпыра   ірі   өзендеріміз,  мысалы:  Лена,   Обе,   Енисей   –  Солтүстік  мұзды   мұхитқа   құяды.   Адам   баласының   тамаша   қасиеттері,  атап  айтқанда: табандылық, ерлік, қайсарлық – оның бойынан табылады.

Көбінесе   бірыңғай   мүшелерден   кейін   келетін  тағы басқалары, тағысын   тағылар,   тағы   сондайлар  деген   сөздердің   толық  не  қысқарған  түрлері келсе, бұлардан бұрын, яғни бұлардың алдынан үтір қойылмайды, өйткені   бұл   жердегі   “тағы”   сөзі  және  деген   жалғаулықтың   қызметін атқарады. Мысалы: В.В.Радлов, Н.Ф.Катанов, С.Е.Малов, Н.А.Баскаков т.б. ғалымдар түркі  тілдерін   топтауда   құнды   еңбектер   берді  (К.Аханов).  Мыналар  элемент  болады: оттегі, темір, күкірт, сынап, цинк, мыс т.т.

Үйдегілердің бәрі: апам, Айна, інім, қонақтар да далаға жүгіріп шықты.

Үй артындағылар үшеу екен: інім, көршінің баласы және мен білмейтін бейтаныс бала.

Ол ойланып барып былай деді: «Биыл асығыстау емес пе? Келесі жылы барайық».

5.       Мысалы: Шығарманың қорытындысын ертең айтады

 Сұрақтар

1. Жалпылауыш сөздің  қойылмаған тыныс белгісін көрсетіңіз.

Жусан, ебелек, мортық бәрі де жақсы өсті.

Д) Сызықша.

3. Жалпылауыш сөзі бар сөйлемді табыңыз. В) Айран, сүт, қымыз – бәрі де ұлттық тағамдар.

4. Жалпылауыш сөзі бар сөйлемді табыңыз. Е) Ұлттық ойындар мыналар: «Алтыбақан», «Тоғызқұмалақ», «Ақсүйек».

5. Жалпылауыш сөзі бар сөйлемді табыңыз. А) Апасы, атасы, анасы – бәрі елде.

6. Жалпылауылауыш сөзге тән тыныс белгілерін көрсетіңіз. А) Қос нүкте, сызықша.

7. Жалпылауыш сөзі сан есімнен болған сөйлемді анықтаңыз. Е) Шолпан, Дана – екеуі жарыста озып шықты.

8. Жалпылауыш сөзі есімдіктен болған сөйлемді көрсетіңіз. Е) Мортық, жусан, алабота – бәрі де жақсы өсіпті.

9. Жалпылауыш сөзі зат есімнен болған сөйлемді табыңыз. В) Қол астында түрлі ұлт өкілдері: белорустар, татарлар істейді.

10. Бірыңғай мүшелермен қызметтес, тұлғалас, олардың бәріне ортақ жинақтау мағынасын білдіретін сөзді табыңыз. С) Жалпылауыш сөз.

11. Жалпылауыш сөз қай сөз табынан, белгілеңіз.

Қазақстанның ірі өзендері: Ертіс, Іле, Шу. Е) Зат есім.

12. Жалпылауыш сөз қай сөз табынан, белгілеңіз.

Үйге Әсем, шешем, мен – үшеуміз кірдік. Е) Жіктеулі жинақтық сан есім.

13. Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшенің алдынан келгенде қойылатын тыныс белгісін көрсетіңіз. А) Қос нүкте.

14. Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшенің соңынан айтылғанда жалпылауыш сөздің алдынан қойылатын тыныс белгісін көрсетіңіз. Д) Сызықша.

15. Жалпылауыш сөздің өзіне тиісті тыныыс белгісін табыңыз.

Осылардың арасында шарқ ұрып жүрген үшеу жылпос Жақып, ауылнай Байбол, шабарман Шөгел. В) Қос нүкте.

16. Жалпылауыш сөз қатысып тұрған сөйлемді табыңыз. А) Жусан, изен, бұйырғын, көкпек – бәрі малға пайдалы.

17. Жалпылауыш сөзі бар сөйлемді табыңыз. Е) Қазақстанның ең ірі көлдері мыналар: Балқаш, Арал, Алақөл және Марқакөл.

18. Жалпылауыш сөз қатысып тұрған сөйлемді табыңыз. В) Семей, Шымкент., Жезқазған – бәрі ірі қала.

20. Жалпылауыш сөзге қойылған тыныс белгісін табыңыз. А) Үйге Әсия, шешем, мен – үшеуміз ғана кірдік.

21. Жалпылауыш сөздің сөйлеемдегі қызметін табыңыз.

Олардың алға қойған мақсаты, іістеген ісі – бәрі де әділдік. Д) бастауыш