31 мамыр - Ашаршылық
пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні
Ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні - Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен саяси
қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы болып аталған 1997 жылдан бастап
атап өтіледі. Тәуелсіз Қазақстанда алғашқы болып қабылданған заңдардың бірі
- 1993 жылғы сәуірдің
14-індегі «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» ҚР Заңы.
1997 жылдан бастап «31-мамыр –
саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні» болып ресми бекітілген болатын.
1937-1939 жылдар аралығында қазақтың бас
көтерер зиялы қауымының көпшілігі қуғын-сүргін құрбанына айналды. Жұбан
Молдағалиев «Мен қазақпын» атты өлеңінде:
Мен – қазақпын мың өліп, мың тірілген,
Жөргегімде таныстым мұң тіліммен.
Жылағанда жүрегім күн тұтылып,
Қуанғанда күлкімнен түн түрілген
– деп жырлағандай, қазақтың басынан
өтпеген зұлмат кемде-кем. Алайда, тоталитарлық саясаттың машинасы бәрінен асып
түсті. Қазір осы датаны аза тұту күні ретінде атап өту парызымыз. Себебі
өткенін ұмытқан ұлттың болашағы да жоқ.
Сондықтан мамырдың 31-і күні
Қазақстанның түкпір-түкпірінде қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтарымен
кездесулер өтіп, түрлі іс-шаралар болып отырады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін 1993
жылы сәуірдің 14-інде «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы»
Қазақстан Республикасының Заңы қабылданады. Содан бері 20 мыңнан аса мұрағаттық
қылмыстық іс зерттелінген көрінеді.
1937-1938 жылдардағы қанды
оқиға жаңғырығы мәңгі ел жадында. Нақақтан-нақақ ұлтымыздың көзі ашық, көкірегі
ояу азаматтары «ұлтым» деймін деп – «ұлы қылмыс» жасап, «халқым» деймін деп –
«халық жауы» деген жала жабылып атылып к
Осылайша, қазақ халқы атажұртында
отырып-ақ ана тілінен, ұлттық ерекшелігінен, дінінен айырмақшы болған қауіпті
қара сызықтың келесі жолағын аттаған болатын.
Голощекин Қазақстанға бірінші
хатшы боп келгеннен кейін бұл процесс ашық түрде жүргізілді. «Голощекин геноциді»
жөнінде айтқан кезде 1928 жылы басталған ашаршылыққа ерекше назар аударған жөн.
Оған 1926-27 жылдардағы ауқатты шаруа мен байлардың мал-мүлкін кәмпескелеу және
халықты ұжымдастыру науқаны түрткі болған. Малды тартып алған соң, халық
қынадай қырылған. Тіпті бір-бірінің етін жей бастаған.
1932 жылғы тамызда ҚАКСР Халық
Комиссарлары Кеңесінің төрағасы Ораз Исаев Сталинге хат жолдаған. Онда
қазақтардың аштан қырылу, босып кету деректерін бүкпей баяндап, өлкелік
комитеттің көзбояушылыққа жол беріп, аштыққа апарған әсіре науқаншылдығы мен
оны үстей түскен ауылдардағы шолақ белсенділікті жасырмай әшкереледі. Бар
айыпты бір адамға үйіп-төгуге болмайтынын ескертті. Күйзеліске өлкеком бюросы
түгел, оның ішінде, басшы қызметкер ретінде, өзінің де белгілі дәрежеде жауапты
екенін мойындай отырып, басшылықты жаңарту қажеттігін айтты. Бірінші хатшының
айрықша рөлі баршаға белгілі екенін атап көрсете келе, О. Исаев Голощекинді өз
қателіктерін түзетуге қауқарсыз деп ойлайтынын да жазды. Ол Бас хатшы И.В.
Сталиннің тікелей өзіне осындай пікірін ашық жолдап, Қазөлкекомның бірінші
хатшысы Голощекинді ауыстыру қажеттігін тұңғыш та дара, әрі жалғыз көтерді.
Әрине оның ондай пікірі бірден қош алына
қойған жоқ. Сонымен бірге, О.Исаев қазақ ауылы мен мал шаруашылығы жөнінде
шұғыл атқарылуға тиіс ұсыныстарды да тұжырымдап, сол мәселелер жөнінен Орталық
Комитеттің арнайы шешім шығаруын сұраған-ды. Бұл өтініші қанағаттандырылды.
1932 жылғы 17 қыркүйекте БК(б)П Орталық Комитеті Қазақстанның ауыл шаруашылығы,
оның ішінде мал шаруашылығы жөнінде қаулы қабылдады.
1933 жылғы 9 наурызда Т.
Рысқұлов көсемге Қазақстандағы ауыр жағдай мен оның себептерін баяндап,
тұйықтан шығарар ұсыныстар қорытқан екінші хатын берді. Ұзамай республикада
Левон Мирзоянның басшылығымен, шетелдерге асып кеткендер мен аштықтан
қырылғандарды ауызға алуға тыйым салулы ахуалда, ашаршылық зардаптарын мал
шаруашылығындағы жағдайды жақсарту арқылы жоюға бағытталған жұмыстар жүргізіле
бастады…
Тарихшылардың бағалауынша, одақ
бойынша 1927-1953 жылдары 60 миллион адам, оның ішінде Қазақстан бойынша 103
мың адам қуғын-сүргінге ұшыраған. Олардың 25 мыңы атылды. Тізімдегі 631 атылған
адамның 80 пайызы қазақтың белгілі адамдары болған. Көбі алаштың арыстары.
1929-1933 жылдары Қазақ АССР
ОГПУ саяси өкілінің үштігі 9 805 іс қарап, 22 933 адам жөнінде шешім
қабылдаған, соның ішінде 3 386 адамға ең жоғары жаза – ату жөнінде үкім
шығарған. Соның ішінде Батыс Қазақстан облысы бойынша 1937 жылы 853 адам
қуғынға ұшырап, оның 335-і атылған, қалғандары әр түрлі мерзімдерге еңбекпен
түзеу лагерлеріне жіберілген. 1938 жылы 936 адам тұтқындалып, 690-ы атылған,
246-сы сотталған.
Сталиндік қуғын-сүргін
жылдарында бүкіл елде 953 лагерь мен қоныс мекендері болған. Қазақстанда
ГУЛАГ-тың 11 лагері орналасқан. Олар: Алжир, Қарлаг, Дальний, Степной,
Песчаный, Қамыслаг, Ақтөбе, Жезқазған, Петропавл, Кеңгір және Өскемен
лагерлері.
1937 жылдың үшінші шілдесінде
НКВД-ның Батыс Сібір бойынша басқармасының бастығы Миронов пен Қазақстан Ішкі
істер халық комиссары Залин бір мезгілде шұғыл құпия тапсырма алған. Онда
күзеті күшейтіліп, қатаң тәртіптегі тікенек сыммен және биік дуалмен қоршалған
концентрациялық лагерь ұйымдастыруға пәрмен берілген. Мұнда қанқұйлы қылмыскер
немесе кәнігі ұры емес, нәзік жанды әйелдер – аналар, қыздар, балалар ұсталуға
тиіс болған. Қарағанды ГУЛАГ-ының құрамына енгізілген бұл тозақ мекемесінің
атауы да құлаққа тосын естілетін – АЛЖИР. Оны қазақ тілінде тарқатып айтқанда,
«Отанын сатқандар әйелдерінің Ақмола лагері» деген сөз болып шығады. Бұл
шифрограммаға ГУЛАГ бастығы Берман қол қойғанмен, оның әміршісі – сол кезеңдегі
НКВД бастығы Ежов болды. Әйелдерді сырқаты, екіқабаттығы, сәбилі болуы да темір
тордан құтқара алмады. Тіпті, «отанын сатқандар» делінген қара күйе жағылған
адамдардың бұрынғы әйелдері де тұзаққа ілікті. Өкіметтің пайымдауынша, әйелдер
күйеулерінің көзқарастарын қолдайды, сондықтан олар да – қауіпті адамдар болып
саналады.
Қазақ зиялыларының жікке
бөлінуі қолдан жасалған және бірнеше кезеңге созылған күрделі процесс. Ең алғаш
большевиктер Әлихан Бөкейхан бастаған Алашорда қайраткерлерін биліктен
ығыстырып шығарды. Одан кейін бұл үрдіс 1925-1930 жылдары қайта жалғасты.
Үшінші кезеңде 1937-1938 жылдары шарықтау шегіне жетті. Осы жылдары қазақ
зиялылары: Тұрар Рысқұлов, Әлихан Бөкейханов, Бейімбет Майлин, Мағжан Жұмабаев,
Ахмет Байтұрсынов, Абдулла Розыбакиев, Магази Масанчи, Ілияс Жансүгіров, Левон
Мирзоян, Сәкен Сейфуллин, Санжар Асфендияров, Халел Досмұханбетов, Жаханша
Досмұханбетов атылды.
Қазақ тарихында Алаш идеясы,
Алаш қозғалысы, Алаш автономиясы сан қырынан таразылайтын тың тақырып. Әлі де
оның қайраткерлері толықтай зерттеліп болған жоқ. Мәңгілік Алаш идеясын жүзеге
асырудағы қазақ зиялыларының рөлін тарихи саралап, өткенге көз жіберсек, Алаш
идеясының ХХ ғасырдың бас кезіндегі уағыздаушы әрі жүзеге асырушы қайраткерлері
ұлт ісіне ерте есейген есті санамен, жалындап тұрған жастық жігермен құлшына
кіріскендіктерін байқауға болады.
Алаш қозғалысының басты мақсаты
– Қазақ елінің өзін-өзі басқару, ұлттық мүддесін қорғай алатын мемлекеттік жүйе
құру құқын метрополияға мойындату, түбінде дербес мемлекет құру, қазақ
жерлеріне ішкі Ресейден қоныс аударуға шек қою, әлемдік озық тәжірибені
пайдалана отырып, дәстүрлі мал шаруашылығын өркендету, сонымен қатар
егіншіліктің, өнеркәсіптің дамуын қамтамасыз ету, нарықтық қатынастарға жол
ашу, жеке адам құқығын және басқа демократиялық принциптерді қадір тұту, ұлттық
мәдениетті өркендету, оқу жүйесінің, тілдің дамуына қажет шарттар түзу болды.
1927-1953 жылдарға дейін саяси
қуғын-сүргін құрбаны болған адамдардың қаралы тізімін әрі қарай жалғастыра
беруге болады… Ұзақ жылдардан кейін ғана көптеген алаштың ардақты азаматтарының
есімдері халқымызға қайта оралды.
Осы қанқұйлы жылдардың оқиғасын, оның
жазықсыз құрбаны болған адамдардың есімдерін мәңгі ұмытпай, оларды әрқашан есте
сақтау, өткенге салауат етіп, ақтаңдақтар ақиқатына тереңірек мән беріп, ұғыну
– бүгінгі ұрпақ парызы.
Мұнайлы
ауданы
Қызылтөбе
ауылы
№2
орта мектебі
Баяндама:
«Жазықсыз
жазаланған жайсаңдар...»
Дайындаған:
Тлеулиева Ақерке
Қазақ
тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
Мамыр
2017 жыл
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.