Доклад по теме "Сунтаар ус бырааттыы суруйааччылара. М.Н.Тимофеев-Трешкин.П.Н.Тимофеев. И.Д.Тимофеев-ОдуорМоруо.

             МБОУ «Сунтарская начальная общеобразовательная школа им. В.Г. Павлова»

Сунтаар ус бырааттыы суруйааччылара:

 М.Н. Тимофеев – Терешкин,

П.Н. Тимофеев,

И.Д. Тимофеев – Одуор Моруо.

                                                                                       Ахтыыны суруйдулар:

                                                                            В.Г. Павлов аатынан Сунтаар начальнай                 

                                                                            оскуолатын учууталлара:

                                                                            Семенова Тамара Дмитрьевна,

                                                                            Васильева Наталия Владимировна.

                                                  Сунтаар. 2013с.

Сунтаар ус бырааттыы суруйааччылара: М.Н. Тимофеев – Терешкин,

П.Н. Тимофеев, И.Д. Тимофеев – Одуор Моруо.

                                                                            Ахтыыны суруйдулар:

                                                                            В.Г. Павлов аатынан Сунтаар начальнай                 

                                                                            оскуолатын учууталлара:

                                                                            Семенова Тамара Дмитрьевна,

                                                                            Васильева Наталия Владимировна.

Ахтыы сыала: - Ус бырааттыы суруйааччылар М.Н. Тимофеев – Терешкин,

                           П.Н. Тимофеев, И.Д. Тимофеев – Одуор Моруо олохторун, айымньыларын кытта билсиьии.

             Ахтыы задачата: - Суруйааччылар айымньыларын уерэнээччилэргэ               билиьиннэрии;

                                             - остуоруйаларын эбии аа5ыыга аахтарыы.

              Михаил Николаевич уонна Прокопий Николаевич а5алара Николай Иванович Тимофеев диэн ааттаа5а. Сунтаар улууьун 2 Нееруктээйи нэьилиэгэр тереебутэ. Айыл5аттан ейдеех – тейдеех, оччолорго улуус  буолан, церковно – приходской оскуолатыгар уерэммит буолан, нууччалыы аа5ар – суруйар этэ. Сунтаар улууьугар бастаан суруксутунан улэлээбитэ. Онтон салайар улэ5э сыьыаннаах  диэн кулуба дуоьунаьыгар анаабыттара.

              Николай Иванович Тимофеев бастакы кэргэниттэн ус уол о5о: Михаил, Павел уонна Прокопий саастарын ситэн биллэр – кестер дьон буолбуттара. Иккис кэргэниттэн ус кыыс о5олоо5о: Александра, Матрена уонна Анна.

              М.Н. Тимофеев – Терешкин иккис Терешкин диэн араспаанньата кэргэнин киэнэ этэ. Михаил Николаевич 1903 сыллаахтан кыралаан суруйар идэлэммитэ.

              Прокопий Николаевич Тимофеев суруйааччы быьыытынан 20 уйэ 20 сылларыгар улаханнык биллэр этэ.

              Илиадор Дмитриевич Тимофеев, кэлин ааттанарынан Одуор Моруо, а5ата Дмитрий Иванович Тимофеев диэн. Николай Иванович Тимофеев быраата этэ. А5алара Токур Уйбаан диэн (Тимофеев Иван Григорьевич) эмиэ уьуннук Сунтаарга кулубалаан сылдьыбыта. Илиадор Дмитриевич – Одуор Моруо 18 сааьыттан Дьокуускайга суруйааччы быьыытынан биллэн барбыта.

                                            Михаил Николаевич Тимофеев – Терешкин.

              Михаил Николаевич Тимофеев – Терешкин тереебут тылынан уус – уран айымньылары суруйарга холоммут саха бастакы суруйааччыларыттан биирдэстэрэ. Кини Сунтаар улууьун 2 Нееруктээйи нэьилиэгэр 1883 сыллаахха ахсынньы 4 кунугэр тереебутэ. А5ата сэниэ ыал этэ, ол гынан баран элбэх сыл хара теруе5уттэн уолчаан Кириллиннэр диэн туора дьоццо иитиллибитэ. Онно 7 сааьыгар диэри сылдьыбыта. Онтон кинини ийэтинэн эбэтэ Пелагея Захаровна иитэ ылбыта.

              Кыра эрдэ5иттэн уолчаан саха дьонун кэпсээннэрин, тойуктарын истэ улааппыта. Ол курдук ииппит а5ата Кееллеен Хабырылла (Кириллин) урукку олох туьунан о5олоругар киэьэ аайы сэьэнниир идэлээ5э. Оттон эьэтэ Яков Титов (Пелагея Захаровна о5онньоро) кэпсээннээх, ыллыыр – туойар да этэ. Итини барытын кыракый Миисэ биьирээн туран истэрэ, саха сумэлээх, уран тылын кунтэн кун ицэринэн испитэ. Бэйэтэ ити сылтан тэц саастаах о5олоругар кылгас остуоруйалары кэпсиир буолбута.

              10 сааьын туоларыгар 1893 сыллааха уолчаан дьонноро Элгээйи биир кылаастаах начальнай училищетыгар уерэттэрэ биэрбиттэрэ. Манна ус сыл уерэнэллэрэ. 1896 сыллаахха оскуоланы ситиьиилээхтик бутэрбитэ. Ити сыл Миисэ Якутскайдаа5ы духовнай семинария5а кэлэн уерэнэр буолбута. Манна 1902 сыллаахха дылы уерэммитэ. Ити  кэмтэн ыла Михаил дойдугар араас улэлэргэ кыттан барбыта. 1903 сылтан хоьоону сахалыы тылынан суруйарга холонор буолбута. Кини бастакы хоьоонун сайын Дьокуускайтан дойдутугар «Сынок» диэн борокуотунан айаннаан иьэн суруйбут. Онтун «Булуу терде» диэн ааттаабыт. Ити кэмцэ Михаил Тимофеев 20 –тин туола илигэ. Бу хоьоон 60 строкалаах. Маннык са5аланар:

        Устууругэ уестэрдээх

        Утуелуурэ еруьум

        Бутэй Булуу эбэкэм

        Бутээхийдиир тердугэр

        Алдьархайдаах аартыгар

                    Сыылар бытаан сырыылаах

                    «Сынок» борохуотунан

                    Сыыйа – баайа айаннаан

                    Сыыллараахтаах кэлэммин

                    Сыта – олоро кербутум…

              Аны дойдутугар сылдьан эдэр уол себулээбит кыыьын хоьуйан «Таптал туьунан ырыа» диэн ааттаан 56 строкалаах хоьоону суруйар. Таппталлаа5ын маннык хоьуйар эбит:

                     Дуорааннах сацам сатараан

                     Долгуннаах санаам сайдан,

                     До5орум туьунан ыллаан

                     Домо5уран эрэбин.

                              Точуонай сотоц чорууна,

                              Толуу буутуц туйгуна.

                              Томто5ор туеьуц утуетэ

                              Толбонноох сурбун тута.

                     Кылыгыр кене уцуо5уц

                     Кыцкынас кыыс куолаьыц

                     Кылыы кене санаакайыц

                     Кытаанахтык кыаьаата…

             «Сурэх себулуурэ» диэн ырыа 1904 сыллаахха бэс ыйын 15 кунугэр суруллубут. Бу ырыа5а кыыс уолга таптала хоьуйуллубут. Хоьоон 72 строкаттан турар.

1904 сыллаахха эдэр киьи «Интернационалы» тылбаастыырга холоммут этэ. Хос ырыата маннык:

                  Ол елер тыын мехсуутэ

                  Тумук кун диэн буолуо

                  Интернационаллыын

                  Бар дьон бары туруо.

              1903 – 1904 сыллардаахха Михаил Тимофеев Сиэйэ церковнай – приходской оскуолатыгар учууталлыыр. Онтон а5атын эмтэтээри кинини кытта 1904 с. сайын Иркутскайга тиийэр. Байкал куелу анаан – минээн керен, се5ен – махтайан «Байкаалга» диэн хоьоону суруйар. Бу хоьоон 1926 эрэ сыллаахха «Якутские зарницы» диэн сурунаал 3 нуемэригэр бэчээттэммитэ. Хоьоон 40 строкалаах.

               Кытыытынан бысхайар,

               Ортотунан томтойор,

               Байкаал куел ааттаах

               Улуу уба5ас обургум

               Кыыьар хайа кытыла

               Кыырай халлааны кырыйбыт.

               Буор хайа модьо5ото

               Босхо былыты булсубут.

              1905 сыллаах революцияны Михаил Тимофеев уеруунэн ылынар уонна кецул туьунан Дьокуускайтан кэлбит брошюралары аа5а – аа5а дьоццо – сэргэ5э сырдатар улэни ыытар. 1906с. тохсунньу 7 кунугэр ессе «Кецул уйэ куерэйдэ» диэн хоьоону суруйбут.

              Михаил Тимофеев ити кэмцэ суруйбут хоьооннорун аахтахха уонна дьон ортотугар улэтин ырыцалаан, ыарацнатан кердеххе эдэр, сайдыылаах киьи ейе – санаата саха дьонун уьугуннарарга, утуе олох иьин охсуьарга туьуланарын туоьулууллар.

             1906 с. Михаил Тимофеев Евдокия Терешкинаны кэргэн ылар. Кыыс ииппит а5ата Сиэйэ олохтоо5о, уруккута кулуба Георгий Петрович Терешкин этэ. Оттон кыыс дьицнээх тереппуттэрэ нуучча теруттээх Александровтар этилэр. Кыыс кыра уерэхтээх этэ. Сиэйэ церковнай – приходской оскуолатыгар уерэммитэ. Бу кыра уерэ5э суруйааччы Михаил Николаевич 1935 сыллаахха икки хара5ынан кербет буолбутун кэннэ муцура суох сыаналаах буолбута. Ити кэнниттэн суруллубут айымньылар хара5а суох суруйааччы этэн биэрбитин аан бастаан бары бэриниилээх суруксут кеметунэн кумаа5ыны булаллара. Бэчээттэнэн кун сирин кербуттэрэ, авторы аатырдыбыттара.

            1907 сыллаахха бастакы ыстатыйатын «Обозрение местной жизни» дин рубриканы бэчээттэппитэ. Кини публицист быьыытынан ити кэмтэн ылсан барбыта. Нууччалыы корреспонденциялары суруйара, оттон хоьооннорун хана да бэчээттэтэр кыа5а суо5а, сахалыы тылынан тахсар хаьыат да, сурунаал суо5а.

            «Урумэччи» диэн хоьоону 1908с. бэс ыйын 2 кунугэр суруйбут. 1908 – 1909 сыллардаахха Михаил Николаевич Тимофеев публицистическай ыстатыйалара саца тахсар буолбут «Якутская жизнь», «Якутская мысль» хаьыаттарга элбэхтик бэчээттэнэллэр. «Экономический обзор Сунтарского улуса» диэн ааттаах «Якутская жизнь» хаьыат 4 нуемэригэр субуруччу нуемэр сирэйин ацарын ылан «Как освободиться от власти тойонов», «Туруханская кутерьма» диэн 1909 сыллаахха «Якутская мысль» хаьыакка бэчээттэммиттэр. Сунтаар улууьун экономическай ырытыыта элбэх улэттэн, билииттэн тахсыбыт научнай ыстатыйа.

            1923 сыллаахха «Саха санаата» хаьыакка «Кылааьынай армияны айхаллыыбын» диэн хоьоону Утукааныскай диэн хос аатынан бэчээттэппитэ. (Ити псевдонима тереебут – уескээбит Нееруктээйитигэр Утакаан диэн урэх аатынан тахсар). Бу хаьыакка аны «Куех тыа кэрэ кетере» диэн ырыаны бэчээттэтэр. Онно кэ5э кетеру маннык хоьуйар:

         Кэдэркээн быьыылаах,

         Кэрэ бэлиэ куоластаах

         Кэрии тыабын киэргэтэр

         Кэ5э кетер барахсан

         Кэпсээн – ыллаан эрээхтиир.

            1923с. Дьокуускай куоракка ыцырыллан, советскай аппараакка араас эппиэттээх дуоьунастарга ситиьиилээхтик улэлээн барар. Ити сыл Саха АССР наркомторгпромун Иркутскайдаа5ы конторатын сэбиэдиссэйинэн улэлиир. Онтон Москва5а ыцырыллан баран эмиэ контора сэбиэдиссэйинэн улэлиир, М.К. Аммосов салалтатыгар сылдьар.

1925с. Саха АССР Совнаркомун промышленнай отделын начальнигынан ананан улэлиир.

1926с. «Пушное дело в Якутии» диэн кинигэни бэчээттэтэр.

1927с. Михаил Николаевич теруе5уттэн хара5ын туруга мелтуур, ацар хара5ынан керер буолар. Ол сыл Орто Халыма5а кыстаан олордо5уна, анны иккис хара5а куьа5аннык керер буолар. Аахпат, суруйбат буолар, докумуоннарга илии эрэ баттыыр кыахтанар.

           1935с. икки хара5ынан кербет буолар. 52 саастаах муус доруобай киьи им балайга булумахтана туьэр, араас санаа саба баттыыр, хайдах - туох буолуон билбэккэ сор – муц суолугар уктэнэр. Арай кинини бу кэмцэ уруккуттан кыайан туьаныллыбатах айар талаана быыьал – абырал буолар. Ити сылларга Иркутскай куоракка нууччалыы тылынан Анатолий Ольхон тылбаастаан Михаил Николаевич айымньылара сыыйа – баайа бэчээттэнэн бараллар. А5а дойдуну кемускуур сэрии са5аланыа5ыттан М.Н. Тимофеев – Терешкин кырыыстаах естее5у урусхаллыырга ыцырар хоьооннору суруйан барар. Профессор  М.К. Азадовскай «Саха анда5ара» диэн хоьоону – «хоту дойду улуу симфонията» буолар диэн суруйбута. М.Н. Тимофеев – Терешкин «Якуты на войне» диэн хоьоонун хомуурунньуга Иркутскайга 1942с. тахсыбыта. Ити хоьооннору нуучча биллэр суруйааччыта Анатолий Ольхон тылбаастаабыта. Бу кинигэ дойду устун тар5аммыта, киин бэчээккэ сэцээриини ылбыта. 1943с. бу хомуурунньук сахалыы тылынан бэчээттэнэн «Сахалар сэриигэ» диэн кинигэ буолан тахсыбыта. 1944с. «Сахалар тыылга» диэн хомуурунньуга сахалыы да, нууччалыы да тахсыбыта.

          Онон сахалартан М.Н. Тимофеев – Терешкин публицистика5а аан бастаан кыттыбыттартан биирдэстэрэ, саха литературатын уескээьинигэр да, сайдыытыгар да бэйэтин кэмигэр бастакы кэккэ5э сылдьыбыт ецелеех.

                                  Тимофеев Прокопий Николаевич.

          Прокопий Николаевич 1885с. от ыйын 4 кунугэр Сунтаар улууьугар 2 Нееруктээйи нэьилиэгэр тереебутэ. 20-с сылларга Прокопий Николаевич пьесалара Булуу куоратыгар уонна Дьокуускайга туруорулла сылдьыбыттар. Пьесалара: «Оно5ой Баай, Эллэй Бе5е», «Сырдаан эрэр», «Сырдаата». Балартан бастакыта 1929 сыллаахха Чолбон сурунаалга бэчээттэммитэ. Бу пьеса элбэхтик оонньоммут . Ол туьунан Сунтаар ытыктабыллаах учуутала Иев Спиридонович Семенов этэн турар: «Биьиги «Оно5ой Баай. Эллэй Бе5е» пьесаны оонньоон эдэр сылдьан нэьилиэктэри кэрийэр этибит» - диэн.

          Прокопий Николаевич Тимофеев 1923с. «Ырыа -  хоьоон» диэн хоьооннорун хомуурунньугун таьаартарбыта. Бу хомуурунньук «Саха терде Эллэй бе5е уруц айыыьыкка киирбит ырыата» диэн хоьоонтон са5аланар. 1923с. В.В. Никифоров – Кулумнуур «Литературное творчество якутов» диэн ыстатыйатыгар маннык эппит: «Тимофевыи П.Н. написана историческая пьеса «Богач Омогой и силач Элляй», где изображается борьба богача Омогоя  с бедным, но сильным физически и морально Элляем, который побеждает первого. В пьесах «Рассветает», «Рассвело» - он описывает постепенный революционный подъем у якутов». Михаил Николаевич Тимофеев – Терешкин «На рубеже двух эпох» диэн ахтыытыгар маннык суруйбута: «Живя в городе Вилюйске я много работал по сбору фольклора и помогал брату Прокопию Тимофееву писать пьесу. Он написал пьесы «На рассвете» и «Рассвело». Пьесы эти имели большой успех и ставились часто в Вилюйском клубе».

           Тумуктээн эттэххэ, П.Н. Тимофеев бэйэтин бириэмэтигэр суруйааччы быьыытынан Булуугэ эрэ буолбакка, Саха сиригэр балайда биллибит. Ессе да суруйуо эбитэ буолуо, ону репрессия содула бохсубут буолуохтаах. Кинини 20-с сылларга баай теруттээх диэн, «кулаак» оцорон, суруйар идэтиттэн тэйиппиттэрэ. Сунтаар улууьун Сиэйэ тыатыгар ууруллэн олорон, улэтэ – хамнаьа суох эрэйдэнэ сылдьан, «ойо5остотон» 1937 сыллаахха елбутэ.

                                  Илиадор Дмитриевич Тимофеев – Одуор Моруо.

            Илиадор Дмитриевич Тимофеев – Одуор Моруо 1910 сыллаахха ахсынньы 2 кунугэр Сунтаар улууьугар Нееруктээйи нэьилиэгэр тереебутэ, 1977с. инфарктаан Киргизия5а елбутэ. А5ата – атыыьыт, ийэтэ - Донскойдар аймахтара этилэр. Моруо диэн псевдонимы тереебут куелун аатынан ааттаммыта. Кини Сиэйэ оскуолатыгар уерэммитэ. Онтон уерэ5ин Якутскайга 2 ступеннээх оскуола5а сал5аабыта. Улахан группа5а уерэнэ сылдьан,  медицинскэй техникумца саха тылын уонна литературатын уерэппитэ. Кини туьунан Г.Г. Данилов диэн биллэр медик маннык ахтар: «Он был роста чуть выше среднего, светлый, интеллигентного вида, худой, в очках. Очень хорошо преподавал, читал много наизусть из произведений Кулаковского, Ойунского. Читал и свои произведения. Это было в 1927 – 28 учебном году».

               Бу сылларга Одуор Моруо «Харчы», «Дьахтар былааьа» пьесалары суруйбута. «Чолбон» сурунаалга уонна республика хаьыаттарыгар хоьоонноро бэчээттэммиттэрэ. Кини саха автордарын айымньыларын анализтаан, кириитикэлээн ыстатыйалары эмиэ суруйар этэ. Бу кэмцэ, республика5а саха тылын уерэтии политиката ыытыллыбыта. И. Моруо саха тылын уерэтии хамыыьыйатын председатэлинэн анаммыта. 1929с. «Автономная Якутия» хаьыакка «Саха тылын уерэтэбит» рубрика5а И. Моруо уруоктары бэчээттэтэр этэ. Ити уруоктара «Соуамчитель якутского языка» бэчээттэнэригэр олук буолбуттара. 1930 с. «Об орфографии якутского народа» диэн лингвистическай кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу кинигэлэрэ бэчээттэнэллэригэр баара – суо5а 19 саастаах этэ.

               Одуор Моруо баай теруттээ5ин уонна Донскойдары кытта сибээстээ5ин иьин репрессия5а тубэспитэ. Кини Москва5а баран бэйэтин улэлэрин нуучча суруйааччыларыгар кердербутэ, сорох хоьоонноро нууччалыы тылбаастаммыттара. Эдэр суруйааччы сотору ГУЛАК хаайыытыгар хааллыбыта. Кини Вопь еруьу туоруур муоста тутуутугар инженер – проектировщигынан улэлээбитэ.

                Илиадор Дмитриевич Тимофеев – Одуор Моруо саха тылын уонна литературатын сайдыытыгар улахан оруолу ылар.

                            Айааччы тыла.

                Кулумнуур куннэрбин

                Килбэцниир халлааммын,

                Ке5ерер сирдэрбин

                Кербехтуу сылдьаммын;

                            Суруйар идэ5э

                            Сурэ5им тимэ5э

                            Сыьыаран кээспитэ,

                            Субэлээн испитэ.

                Ордорор суруйуум

                Оборон барбыта,

                Оцорор оцоьуум

                Ол эрэ буолбута…

                            Утуйар ууларым

                            Устаахтаан хааллылар,

                            Уьуннук аьыырым

                            Уурайан бардылар…

                                              Одуор Моруо

                                               Эдэр большевик, 29.11.1929.

Тумук:

•      Михаил Николаевич Тимофеев – Терешкин публицистикаҕа аан бастаан кыттыбыттартан биирдэстэрэ, саха литературатын үѳскээhинигэр да, сайдыытыгар да бэйэтин кэмигэр бастакы кэккэҕэ сылдьыбыт ѳцѳлѳѳх.

•      Прокопий Николаевич Тимофеев бэйэтин бириэмэтигэр суруйааччы быhыытынан Бүлүүгэ эрэ буолбакка, Саха сиригэр балайда биллибит. Өссө да суруйуо эбитэ буолуо, ону репрессия содула бохсубут буолуохтаах.

•       Илиадор Дмитриевич Тимофеев – Одуор Моруо саха тылын уонна литературатын сайдыытыгар улахан оруолу ылар. «Сомоучитель якутского языка» бэчээттэнэригэр олук уурбута.

Сунтаар ус бырааттыы суруйааччыларын туьунан кылгастык ахтан аастахха маннык.

                             Туьаныллыбыт литература:

 1. В.М.Анисимов. Сунтаар ус бырааттыы суруйааччылара: М.Н. Тимофеев – Терешкин, П.Н. Тимофеев, И.Д. Тимофеев – Одуор – Моруо. Дьокуускай. 2008.

2. М.Н. Тимофеев – Терешкин. На рубеже двух эпох. Воспоминания. Якутск, 2003.

3. Сунтаар суруйааччылара. М. Н. Тимофеев – Терешкин (1883 – 1957). Сунтаар, 2008.

4. «Я, сказитель слепой, Вижу древней земли пробуждение…». К 130 – летию М.Н. Тимофеева – Терешкина. Сунтар. 2013.

Тезис.

Сунтаар ус бырааттыы суруйааччылара: М.Н. Тимофеев – Терешкин,

П.Н. Тимофеев, И.Д. Тимофеев – Одуор Моруо.                                                    

              Михаил Николаевич уонна Прокопий Николаевич а5алара Николай Иванович Тимофеев диэн ааттаа5а. Сунтаар улууьун 2 Нееруктээйи нэьилиэгэр тереебутэ. Айыл5аттан ейдеех – тейдеех, оччолорго улуус  буолан, церковно – приходской оскуолатыгар уерэммит буолан, нууччалыы аа5ар – суруйар этэ. Сунтаар улууьугар бастаан суруксутунан улэлээбитэ. Онтон салайар улэ5э сыьыаннаах  диэн кулуба дуоьунаьыгар анаабыттара.

              Николай Иванович Тимофеев бастакы кэргэниттэн ус уол о5о: Михаил, Павел уонна Прокопий саастарын ситэн биллэр – кестер дьон буолбуттара. Иккис кэргэниттэн ус кыыс о5олоо5о: Александра, Матрена уонна Анна.

              М.Н. Тимофеев – Терешкин иккис Терешкин диэн араспаанньата кэргэнин киэнэ этэ. Михаил Николаевич 1903 сыллаахтан кыралаан суруйар идэлэммитэ.

              Прокопий Николаевич Тимофеев суруйааччы быьыытынан 20 уйэ 20 сылларыгар улаханнык биллэр этэ.

              Илиадор Дмитриевич Тимофеев, кэлин ааттанарынан Одуор Моруо, а5ата Дмитрий Иванович Тимофеев диэн. Николай Иванович Тимофеев быраата этэ. А5алара Токур Уйбаан диэн (Тимофеев Иван Григорьевич) эмиэ уьуннук Сунтаарга кулубалаан сылдьыбыта. Илиадор Дмитриевич – Одуор Моруо 18 сааьыттан Дьокуускайга суруйааччы быьыытынан биллэн барбыта.

                                            Михаил Николаевич Тимофеев – Терешкин.

              Михаил Николаевич Тимофеев – Терешкин тереебут тылынан уус – уран айымньылары суруйарга холоммут саха бастакы суруйааччыларыттан биирдэстэрэ. Кини Сунтаар улууьун 2 Нееруктээйи нэьилиэгэр 1883 сыллаахха ахсынньы 4 кунугэр тереебутэ. А5ата сэниэ ыал этэ, ол гынан баран элбэх сыл хара теруе5уттэн уолчаан Кириллиннэр диэн туора дьоццо иитиллибитэ. Онно 7 сааьыгар диэри сылдьыбыта. Онтон кинини ийэтинэн эбэтэ Пелагея Захаровна иитэ ылбыта.

              Кыра эрдэ5иттэн уолчаан саха дьонун кэпсээннэрин, тойуктарын истэ улааппыта. Ол курдук ииппит а5ата Кееллеен Хабырылла (Кириллин) урукку олох туьунан о5олоругар киэьэ аайы сэьэнниир идэлээ5э. Оттон эьэтэ Яков Титов (Пелагея Захаровна о5онньоро) кэпсээннээх, ыллыыр – туойар да этэ. Итини барытын кыракый Миисэ биьирээн туран истэрэ, саха сумэлээх, уран тылын кунтэн кун ицэринэн испитэ. Бэйэтэ ити сылтан тэц саастаах о5олоругар кылгас остуоруйалары кэпсиир буолбута.

              10 сааьын туоларыгар 1893 сыллааха уолчаан дьонноро Элгээйи биир кылаастаах начальнай училищетыгар уерэттэрэ биэрбиттэрэ. Манна ус сыл уерэнэллэрэ. 1896 сыллаахха оскуоланы ситиьиилээхтик бутэрбитэ. Ити сыл Миисэ Якутскайдаа5ы духовнай семинария5а кэлэн уерэнэр буолбута. Манна 1902 сыллаахха дылы уерэммитэ. Ити  кэмтэн ыла Михаил дойдугар араас улэлэргэ кыттан барбыта. 1903 сылтан хоьоону сахалыы тылынан суруйарга холонор буолбута. Кини бастакы хоьоонун сайын Дьокуускайтан дойдутугар «Сынок» диэн борокуотунан айаннаан иьэн суруйбут. Онтун «Булуу терде» диэн ааттаабыт. Ити кэмцэ Михаил Тимофеев 20 –тин туола илигэ. Бу хоьоон 60 строкалаах

              Аны дойдутугар сылдьан эдэр уол себулээбит кыыьын хоьуйан «Таптал туьунан ырыа» диэн ааттаан 56 строкалаах хоьоону суруйар.

             «Сурэх себулуурэ» диэн ырыа 1904 сыллаахха бэс ыйын 15 кунугэр суруллубут. Бу ырыа5а кыыс уолга таптала хоьуйуллубут. Хоьоон 72 строкаттан турар.

1904 сыллаахха эдэр киьи «Интернационалы» тылбаастыырга холоммут этэ. Хос ырыата маннык:

                  Ол елер тыын мехсуутэ

                  Тумук кун диэн буолуо

                  Интернационаллыын

                  Бар дьон бары туруо.

              1903 – 1904 сыллардаахха Михаил Тимофеев Сиэйэ церковнай – приходской оскуолатыгар учууталлыыр. Онтон а5атын эмтэтээри кинини кытта 1904 с. сайын Иркутскайга тиийэр. Байкал куелу анаан – минээн керен, се5ен – махтайан «Байкаалга» диэн хоьоону суруйар. Бу хоьоон 1926 эрэ сыллаахха «Якутские зарницы» диэн сурунаал 3 нуемэригэр бэчээттэммитэ. Хоьоон 40 строкалаах.

               Кытыытынан бысхайар,

               Ортотунан томтойор,

               Байкаал куел ааттаах

               Улуу уба5ас обургум

               Кыыьар хайа кытыла

               Кыырай халлааны кырыйбыт.

               Буор хайа модьо5ото

               Босхо былыты булсубут.

              1905 сыллаах революцияны Михаил Тимофеев уеруунэн ылынар уонна кецул туьунан Дьокуускайтан кэлбит брошюралары аа5а – аа5а дьоццо – сэргэ5э сырдатар улэни ыытар. 1906с. тохсунньу 7 кунугэр ессе «Кецул уйэ куерэйдэ» диэн хоьоону суруйбут.

              Михаил Тимофеев ити кэмцэ суруйбут хоьооннорун аахтахха уонна дьон ортотугар улэтин ырыцалаан, ыарацнатан кердеххе эдэр, сайдыылаах киьи ейе – санаата саха дьонун уьугуннарарга, утуе олох иьин охсуьарга туьуланарын туоьулууллар.

             1906 с. Михаил Тимофеев Евдокия Терешкинаны кэргэн ылар. Кыыс ииппит а5ата Сиэйэ олохтоо5о, уруккута кулуба Георгий Петрович Терешкин этэ. Оттон кыыс дьицнээх тереппуттэрэ нуучча теруттээх Александровтар этилэр. Кыыс кыра уерэхтээх этэ. Сиэйэ церковнай – приходской оскуолатыгар уерэммитэ. Бу кыра уерэ5э суруйааччы Михаил Николаевич 1935 сыллаахха икки хара5ынан кербет буолбутун кэннэ муцура суох сыаналаах буолбута. Ити кэнниттэн суруллубут айымньылар хара5а суох суруйааччы этэн биэрбитин аан бастаан бары бэриниилээх суруксут кеметунэн кумаа5ыны булаллара. Бэчээттэнэн кун сирин кербуттэрэ, авторы аатырдыбыттара.

            1907 сыллаахха бастакы ыстатыйатын «Обозрение местной жизни» дин рубриканы бэчээттэппитэ. Кини публицист быьыытынан ити кэмтэн ылсан барбыта. Нууччалыы корреспонденциялары суруйара, оттон хоьооннорун хана да бэчээттэтэр кыа5а суо5а, сахалыы тылынан тахсар хаьыат да, сурунаал суо5а.

            «Урумэччи» диэн хоьоону 1908с. бэс ыйын 2 кунугэр суруйбут. 1908 – 1909 сыллардаахха Михаил Николаевич Тимофеев публицистическай ыстатыйалара саца тахсар буолбут «Якутская жизнь», «Якутская мысль» хаьыаттарга элбэхтик бэчээттэнэллэр. «Экономический обзор Сунтарского улуса» диэн ааттаах «Якутская жизнь» хаьыат 4 нуемэригэр субуруччу нуемэр сирэйин ацарын ылан «Как освободиться от власти тойонов», «Туруханская кутерьма» диэн 1909 сыллаахха «Якутская мысль» хаьыакка бэчээттэммиттэр. Сунтаар улууьун экономическай ырытыыта элбэх улэттэн, билииттэн тахсыбыт научнай ыстатыйа.

            1923 сыллаахха «Саха санаата» хаьыакка «Кылааьынай армияны айхаллыыбын» диэн хоьоону Утукааныскай диэн хос аатынан бэчээттэппитэ. (Ити псевдонима тереебут – уескээбит Нееруктээйитигэр Утакаан диэн урэх аатынан тахсар). Бу хаьыакка аны «Куех тыа кэрэ кетере» диэн ырыаны бэчээттэтэр. Онно кэ5э кетеру маннык хоьуйар:

         Кэдэркээн быьыылаах,

         Кэрэ бэлиэ куоластаах

         Кэрии тыабын киэргэтэр

         Кэ5э кетер барахсан

         Кэпсээн – ыллаан эрээхтиир.

            1923с. Дьокуускай куоракка ыцырыллан, советскай аппараакка араас эппиэттээх дуоьунастарга ситиьиилээхтик улэлээн барар. Ити сыл Саха АССР наркомторгпромун Иркутскайдаа5ы конторатын сэбиэдиссэйинэн улэлиир. Онтон Москва5а ыцырыллан баран эмиэ контора сэбиэдиссэйинэн улэлиир, М.К. Аммосов салалтатыгар сылдьар.

1925с. Саха АССР Совнаркомун промышленнай отделын начальнигынан ананан улэлиир.

1926с. «Пушное дело в Якутии» диэн кинигэни бэчээттэтэр.

1927с. Михаил Николаевич теруе5уттэн хара5ын туруга мелтуур, ацар хара5ынан керер буолар. Ол сыл Орто Халыма5а кыстаан олордо5уна, анны иккис хара5а куьа5аннык керер буолар. Аахпат, суруйбат буолар, докумуоннарга илии эрэ баттыыр кыахтанар.

           1935с. икки хара5ынан кербет буолар. 52 саастаах муус доруобай киьи им балайга булумахтана туьэр, араас санаа саба баттыыр, хайдах - туох буолуон билбэккэ сор – муц суолугар уктэнэр. Арай кинини бу кэмцэ уруккуттан кыайан туьаныллыбатах айар талаана быыьал – абырал буолар. Ити сылларга Иркутскай куоракка нууччалыы тылынан Анатолий Ольхон тылбаастаан Михаил Николаевич айымньылара сыыйа – баайа бэчээттэнэн бараллар. А5а дойдуну кемускуур сэрии са5аланыа5ыттан М.Н. Тимофеев – Терешкин кырыыстаах естее5у урусхаллыырга ыцырар хоьооннору суруйан барар. Профессор  М.К. Азадовскай «Саха анда5ара» диэн хоьоону – «хоту дойду улуу симфонията» буолар диэн суруйбута. М.Н. Тимофеев – Терешкин «Якуты на войне» диэн хоьоонун хомуурунньуга Иркутскайга 1942с. тахсыбыта. Ити хоьооннору нуучча биллэр суруйааччыта Анатолий Ольхон тылбаастаабыта. Бу кинигэ дойду устун тар5аммыта, киин бэчээккэ сэцээриини ылбыта. 1943с. бу хомуурунньук сахалыы тылынан бэчээттэнэн «Сахалар сэриигэ» диэн кинигэ буолан тахсыбыта. 1944с. «Сахалар тыылга» диэн хомуурунньуга сахалыы да, нууччалыы да тахсыбыта.

          Онон сахалартан М.Н. Тимофеев – Терешкин публицистика5а аан бастаан кыттыбыттартан биирдэстэрэ, саха литературатын уескээьинигэр да, сайдыытыгар да бэйэтин кэмигэр бастакы кэккэ5э сылдьыбыт ецелеех.

                                  Тимофеев Прокопий Николаевич.

          Прокопий Николаевич 1885с. от ыйын 4 кунугэр Сунтаар улууьугар 2 Нееруктээйи нэьилиэгэр тереебутэ. 20-с сылларга Прокопий Николаевич пьесалара Булуу куоратыгар уонна Дьокуускайга туруорулла сылдьыбыттар. Пьесалара: «Оно5ой Баай, Эллэй Бе5е», «Сырдаан эрэр», «Сырдаата». Балартан бастакыта 1929 сыллаахха Чолбон сурунаалга бэчээттэммитэ. Бу пьеса элбэхтик оонньоммут. Ол туьунан Сунтаар ытыктабыллаах учуутала Иев Спиридонович Семенов этэн турар: «Биьиги «Оно5ой Баай. Эллэй Бе5е» пьесаны оонньоон эдэр сылдьан нэьилиэктэри кэрийэр этибит» - диэн.

          Прокопий Николаевич Тимофеев 1923с. «Ырыа -  хоьоон» диэн хоьооннорун хомуурунньугун таьаартарбыта. Бу хомуурунньук «Саха терде Эллэй бе5е уруц айыыьыкка киирбит ырыата» диэн хоьоонтон са5аланар. 1923с. В.В. Никифоров – Кулумнуур «Литературное творчество якутов» диэн ыстатыйатыгар маннык эппит: «Тимофевыи П.Н. написана историческая пьеса «Богач Омогой и силач Элляй», где изображается борьба богача Омогоя  с бедным, но сильным физически и морально Элляем, который побеждает первого. В пьесах «Рассветает», «Рассвело» - он описывает постепенный революционный подъем у якутов». Михаил Николаевич Тимофеев – Терешкин «На рубеже двух эпох» диэн ахтыытыгар маннык суруйбута: «Живя в городе Вилюйске я много работал по сбору фольклора и помогал брату Прокопию Тимофееву писать пьесу. Он написал пьесы «На рассвете» и «Рассвело». Пьесы эти имели большой успех и ставились часто в Вилюйском клубе».

           Тумуктээн эттэххэ, П.Н. Тимофеев бэйэтин бириэмэтигэр суруйааччы быьыытынан Булуугэ эрэ буолбакка, Саха сиригэр балайда биллибит. Ессе да суруйуо эбитэ буолуо, ону репрессия содула бохсубут буолуохтаах. Кинини 20-с сылларга баай теруттээх диэн, «кулаак» оцорон, суруйар идэтиттэн тэйиппиттэрэ. Сунтаар улууьун Сиэйэ тыатыгар ууруллэн олорон, улэтэ – хамнаьа суох эрэйдэнэ сылдьан, «ойо5остотон» 1937 сыллаахха елбутэ.

                                  Илиадор Дмитриевич Тимофеев – Одуор Моруо.

            Илиадор Дмитриевич Тимофеев – Одуор Моруо 1910 сыллаахха ахсынньы 2 кунугэр Сунтаар улууьугар Нееруктээйи нэьилиэгэр тереебутэ, 1977с. инфарктаан Киргизия5а елбутэ. А5ата – атыыьыт, ийэтэ - Донскойдар аймахтара этилэр. Моруо диэн псевдонимы тереебут куелун аатынан ааттаммыта. Кини Сиэйэ оскуолатыгар уерэммитэ. Онтон уерэ5ин Якутскайга 2 ступеннээх оскуола5а сал5аабыта. Улахан группа5а уерэнэ сылдьан,  медицинскэй техникумца саха тылын уонна литературатын уерэппитэ. Кини туьунан Г.Г. Данилов диэн биллэр медик маннык ахтар: «Он был роста чуть выше среднего, светлый, интеллигентного вида, худой, в очках. Очень хорошо преподавал, читал много наизусть из произведений Кулаковского, Ойунского. Читал и свои произведения. Это было в 1927 – 28 учебном году».

               Бу сылларга Одуор Моруо «Харчы», «Дьахтар былааьа» пьесалары суруйбута. «Чолбон» сурунаалга уонна республика хаьыаттарыгар хоьоонноро бэчээттэммиттэрэ. Кини саха автордарын айымньыларын анализтаан, кириитикэлээн ыстатыйалары эмиэ суруйар этэ. Бу кэмцэ, республика5а саха тылын уерэтии политиката ыытыллыбыта. И. Моруо саха тылын уерэтии хамыыьыйатын председатэлинэн анаммыта. 1929с. «Автономная Якутия» хаьыакка «Саха тылын уерэтэбит» рубрика5а И. Моруо уруоктары бэчээттэтэр этэ. Ити уруоктара «Сомоучитель якутского языка» бэчээттэнэригэр олук буолбуттара. 1930 с. «Об орфографии якутского народа» диэн лингвистическай кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу кинигэлэрэ бэчээттэнэллэригэр баара – суо5а 19 саастаах этэ.

               Одуор Моруо баай теруттээ5ин уонна Донскойдары кытта сибээстээ5ин иьин репрессия5а тубэспитэ. Кини Москва5а баран бэйэтин улэлэрин нуучча суруйааччыларыгар кердербутэ, сорох хоьоонноро нууччалыы тылбаастаммыттара. Эдэр суруйааччы сотору ГУЛАК хаайыытыгар хааллыбыта. Кини Вопь еруьу туоруур муоста тутуутугар инженер – проектировщигынан улэлээбитэ.

                Илиадор Дмитриевич Тимофеев – Одуор Моруо саха тылын уонна литературатын сайдыытыгар улахан оруолу ылар.

                            Айааччы тыла.

                Кулумнуур куннэрбин

                Килбэцниир халлааммын,

                Ке5ерер сирдэрбин

                Кербехтуу сылдьаммын;

                            Суруйар идэ5э

                            Сурэ5им тимэ5э

                            Сыьыаран кээспитэ,

                            Субэлээн испитэ.

                Ордорор суруйуум

                Оборон барбыта,

                Оцорор оцоьуум

                Ол эрэ буолбута…

                            Утуйар ууларым

                            Устаахтаан хааллылар,

                            Уьуннук аьыырым

                            Уурайан бардылар…

                                              Одуор Моруо

                                               Эдэр большевик, 29.11.1929.

Тумук:

•      Михаил Николаевич Тимофеев – Терешкин публицистикаҕа аан бастаан кыттыбыттартан биирдэстэрэ, саха литературатын үѳскээhинигэр да, сайдыытыгар да бэйэтин кэмигэр бастакы кэккэҕэ сылдьыбыт ѳцѳлѳѳх.

•      Прокопий Николаевич Тимофеев бэйэтин бириэмэтигэр суруйааччы быhыытынан Бүлүүгэ эрэ буолбакка, Саха сиригэр балайда биллибит. Өссө да суруйуо эбитэ буолуо, ону репрессия содула бохсубут буолуохтаах.

•       Илиадор Дмитриевич Тимофеев – Одуор Моруо саха тылын уонна литературатын сайдыытыгар улахан оруолу ылар. «Сомоучитель якутского языка» бэчээттэнэригэр олук уурбута.