Эдуард Соколов «Ылламматах ырыалар» кэпсээнин ырытыы

Э.Соколов «Ылламматах ырыалар» кэпсээнин ырытыы

Автор : Сунтаар улууьун Г.Е.Бессонов аатынан

 Тойбохой орто оскуолатын саха тылын, лит. учуутала

Михайлова Татьяна Григорьевна

Киириитэ.

Саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов  «Боксер» диэн кэпсээнин аа5ан баран сыаналаабытыттан Эдуард Соколов кынаттанан литература айар улэтигэр утаппыттыы туспутэ.  Эдуард Соколов  ураты буочардаах суруйааччы быьыытынан угус суруйааччылар, критиктэр  бэлиэтээбиттэрэ.Кини айымньыларыгар  баар  тыа сирин боростуой улэьит дьоно, кинилэр олохторо туох да киэргэтиитэ суох хайдах баарынан  суруллубуттара.

Критик Николай Тобуруокап Эдуард Соколов айымньыларын ырытарыгар маннык диэбиттээх: «Геройдарын быыһыгар баар буола сатыыр, бэйэтин сыһыанын этэн айымньытын итии тыынныыр.Дьон характерын таба ойуулуур, ким да кимиэхэ да булкуйуллубат курдук ордук итэҕэтиилээхтик суруйар» Ол да иьин буолуо кини кэпсээннэрин дьоруойдара  дьин олоххо , субу аттыгар баар, улэлии-хамсыы сылдьар дьон курдук  айыллыбыттар.

Кэпсээн диэн сэһэргээһин форматынан суруллубут кыра кээмэйдээх эпическэй айымньы. Кэпсээҥҥэ киһи олоҕун биир быстах түгэнэ ойуччу ылан көрдөрүллэр, онно суруйааччы айымньы тематын, персонаж майгытын толору арыйар. Кэпсээн ким эбэтэр туох туһунан ордук сиһилии кэпсиирэ айымньыга сүрүн герой буолар. Кэпсээн хоһуйар түбэлтэтигэр, быһылааныгар атын дьон эмиэ кыттар, сорох аата эрэ ахтыллан ааһар. Кинилэр бары сүрүн герой кимин-тугун, майгытын-сигилитин туһунан ордук сиһилии билэргэ, өйдүүргэ көмөлөөх ойоҕос геройдар.

Саха литературатыгар кэпсээн жанрын А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев олохтообуттара.

Кэпсээни суруйуу романы, сэьэн суруйардаа5ар ордук уустук диэн бары суруйааччылар мээнэ5э эппэттэр.Ити кыра, дьо5ус киэп иьигэр бутун киьи оло5уттан сааьылаан, ейденумтуе курдук суруйар , чахчы ыарахаттардаах.

 «Ылламматах ырыалар»

 Эдуард Соколов 2004 с. тахсыбыт «Чычылыйыах тугэннэр « диэн хомууунньугар киирбит,итиннэ сана бэчээттэммит «Ылламматах ырыалар « диэн кэпсээнэ баар. Кэпсээн аата да этэринэн бу ырыалар суруллубуттар, ол эрээри то5о эрэ ылламматахтар.Ону быьаараары  автор биьиэхэ  икки дьоруой сыьыаннарын, олохторун ненуе ону аа5ааччыга итэ5этиилээхтик  тиэрдээьинэ буолар.

Кэпсээн темата-таптал. Автор аа5ааччыга таптал, дьиннээх таптал туохтан да иннибэт куустээ5ин  кердерен, елууну кыайыахха себун таайтаран этиитэ буолар. Жанра –романтическай. Киһи дьоллоох олоххо талаһар ыра санаатын, ол ыра санаа туоларын иһин охсуһуутун өрө күүрүүлээхтик көрдөрөр айымньы романтическай кэпсээн диэн ааттанар. Романтическай кэпсээн сүрүн уратыта - соҕотох герой обраһа дьиҥнээх олохтон быһыыга-майгыга арыллар. Суруйааччы манна олоҕу хайдах баарын курдук бары өттүнэн ымпыктаан-чымпыктаан ойуулуурга дьулуспат. Романтическай айымньы тылын ойуулуур-дьүһүннүүр кырааската хойуу, киһи дууһатын долгутар, аймыыр күүстээх.

Кэпсээн билинни кэми кердерер. Сурун ис хоьооно - киьи киьиэхэ сыьыана, ийэ-о5о уустук  сыьыаннара,таптал кууьунэн киьи инникигэ эрэллээх буолуута , ыарыыны кыайарга эрэл уескээьинэ буолар.

Кэпсээн прблемата  сурун герой дьоллоох олоххо талаһар ыра санаатын, ол ыра санаа туоларын иһин охсуһуутун көрдөрөр.

Кэпсээн сурун дьоруойдара Саня уонна Даша ,эдэркээн бэйэлээх уоллаах кыыс. Ойо5ос персонажтарынан кыыс ийэтэ Ирина Петровна,уол ийэтэ Суекулэ эмээхсин, Алик, Прокопий Прокопьевич буолаллар.

Айымньы уобарастара

 Саня  о5о эрдэ5иттэн музыканан улуьуйэр уол. Бэйэтэ баянна сатаан оонньуур, боростуой нуотаны сурук курдук аа5ар, суруйар кыахтаах. Онноо5ор мелодия айбыт. Ол  ырыалара ылланар буолбуттар, ессе «Бэлэм буол»  хаьыакка бэчээттэммит .Ол эрээри кини теруе5уттэн сурэх ыарыьах буолан, уерэххэ бэрт кэбэ5эстик киирэн баран, «сурэх кыайарын  суьуех уйбат дииллэр.Бу сырыыга сурэх кыайбата5а», Саня 18 сааьыгар инбэлиит буолбута. Автор  дьоруойун аьынар эрэ буолбакка,ессе киниэхэ ис сурэ5иттэн ыалдьара кестер. «Бу маннык тугэннэ мелтехтер сыын-сыраан субуллан, соьуллан сытан биэрэллэр.Оттон сорохтор оло5у таптыыр модун сурэхтэрэ …кун сырдыгын кундутун кемускээн тинийэ тэбэр ахан да ини!» диир.

Кини таптыыр кыыьа Даша кыахтаах ыал кыыьа буолара, ийэтин Ирина Петровна, а5атын Прокопий Прокопьевич дииллэриттэн саба5алыахха сеп. Даша  туспа бэйэтэ керуулээх, саныыр санаалаах кыыс. Онноо5ор ону ийэтэ билинэр, Даша бэйэтэ хайдах саныырынан оноруо5ун  Ирина Петровна   билэрэ.Уерэ5ин салгыыр толору кыахтаах этэ эрээри, бииргэ уерэммиттэрин кытары ферма5а тахсыьан улэлии сылдьара. Кэпсээннэ Даша олоххо эрэллээх, ыарыыны утары охсуьар кытаанах санаалаах кыыс буоларын керебут. Даша ис сурэ5иттэн Саняны таптыыр уонна кун сиригэр саамай кундутун сутэрэн эрэр куттала, тапталын туьугар охсуьуохтаах кытаанах санаалаах буолан   уолга бастакы хардыыны онорор. Кини ыарыьах киьини кытта ер кэмнэ олоруом, эрэйдэниэм диэн санаабат.Саныан да ба5арбат. Кини Саняны куустээх тапталынан угуттуон, керуен, буебэйдиэн ба5арар. Санятын иннигэр тыынын да биэриэм диир.Даша « мэлдьии-мэльи бу эрэллээх илииттэн тутуьан эрэллээхтик тэннэ уктээн хаамса сылдьыан « ба5арар диэн автор санаатын тиэрдэр.. Хайаан да5аны Саня утуеруе5э диэн бигэ эрэллээх.

Теттерутун Саня номнуо бэриммит,хотторбут курдук кестер. Кини «иннэ- кэннэ сарбыллыбыт,оло5ун устар уута быьыттаммыт курдуга. Уолара, туман буолан кетере эрэ хаалбыт курдуга..» диэн автор суруйар . Саняны  онноо5ор айбыт ырыата дууьатын таарыйбат.Адьас кыаллыбаты кууьулээн айыллыбыт ырыа дии саныыр. Саня таптыыр, ол эрээри ол тапталыттан хайаан да аккаастаныахтаах дии саныырыттан, бу айбыт ырыатын мелодиятын ылыммат. Кини аьа5астык да буолбатар, илистибит курдук санньыар хамсаныытынан уонна хара5ынан утарсарын автор бэргэнник аа5ааччыга тиэрдэр. Оттон Даша  чыычаах ырыатын иккиэн бииргэ эрэ истэр буоллахпытына диэн  санааны этэн, уолга кууьугэр куус угар. Ону автор «уол сурэ5э ыалдьабын ээ  диирдии, буруйдаммыттыы, кэлэ5эйдэн ыла- ыла бутэнитик тэбэр.Кыыс сурэ5э уоскутардыы,уеьэттэн биир тэнник  сипсийэ тэбэр « диир.

Олоххо да, айымньыга да5аны «а5алар уонна о5олор»  проблемалара уйэ сааска баар суол. Урукку еттугэр а5а саастаах эттэ да, сокуон курдуга. Оттон билигин бэйэтэ ылыммыт санаатын ыьыктыбат келуенэ уескээтэ.  А5а келуенэ  уруккунан, бэйэтин санаатын ере туппутунан хаалыан ба5арара биллэр суол. Кини этэрэ барыта оруннаах, септеех курдук , эдэрдэри кытары сепсеспет тугэннэр ол иьин уескууллэр. Оттон аныгы эдэр дьон  оло5у уларытыахтарын, туох эмэ сананы киллэриэхтэрин, ба5араллар, ол иьин дьонноругар  утарылаьаллар. Ол проблема ханна ба5арар кестер: дьиэ5э, улэлиир сиргэ, общественнай сиргэ. Ол иьин итинник меккуьуу мэлдьи баар уонна баар да буолуо5а. Ол меккуьуу бу Эдуард Соколов кэпсээнигэр эмиэ кестер. Ол гынан баран эдэрдэр быьаарыныыларын сепке ылыныы баарыттан киьи уерэр эрэ.

Олоххо баарын курдук кинилэр тапталларын туорайдаьар, билиммэт  дьоннор бааллар.Даша ийэтэ Ирина  Петровна кыыьа ыарыьах уоллуун  до5ордоьорун ейдеебет, ейдуу да сатаабат.Кини тапталы « санаа  кууьэ, албыннаныы, ааспытынан олоруу, таптал суох..кулук, миф..» диэн быьаарар. Онноо5ор кыыьа кэргэн тахсан, о5оломмутун да иьин Саня ийэтин Суекулэ эмээхсиннэ этэриттэн да керуеххэ сеп « акаары о5ону уолгунаан буолан тоьо5ос дьоллоотугут» диэн . Ирина Петровна кыыьа таптыыр киьитин ейуу, харайа куоракка  барыар диэри  кыыьын быьыытын ейдеебет, ылыммат.

 А5ата Прокопий Прокопьевич урдуку партийнай оскуола5а уерэнэр. Автор «эр киьи диэн дьиэ5э хонор хоноьо, сылдьар ыалдьыт кэриэтэ» диэн быьаарар.Кини   туох эмэ наадатыгар ыксаабыт аатыран баран биэриэ диэн Ирина Петровна саныырынан автор  Даша а5атын этэр.Прокопий Прокопьевич кыыьыгар эрэнэр, кини этэрин ылынар, ейдуур киьи диэн санаа уескуур.

Саня таптыыр до5орунаан холбоьон, уонча хонук бииргэ олорон баран, балыыьа5а  киирэн, сал5ыы куорат балыыьатыгар  киирэн, уустук операция5а бэлэмнэнэр.Дьэ онно быьаарыллыахтаах  киьи буолар ,эбэтэр буолбат дьыл5атын быьаарар бутэьик хардыы.Даша этэннэ о5олонон, о5отун Суекулэ эмээхсиннэ хаалларан, тапталлаах до5орун ейуу куоракка барарга сананарынан бу кэпсээн бутэр. Саня таптал кууьугэр итэ5эйэн, операция этэннэ тумутэниэ5эр эрэнэрин туьунан суругу суруйбутуттан  кестер. Кини Дашаттан кердеьуутэ биир « Ылламмаах ырыалар» диэн паапканы умат диир.Аа5ыма,эн мин хоргус санааларбыттан кэлэйиэн диир. Кини  «Даша,эн мин дууьабар олоххо эрэл, мунура суох таптал, дьулуур уотун сахпытын диэн» суругар суруйар.Автор онно бэйэтин санаатнан ситэрэн биэрэр  «…умайдылар тутах, хоргус санаалар. Эрэл,Таптал бэйэлэрэ эрэ хааллылар. Уонна…ыарыы» диэн кэпсээнин  тумуктуур.Онон кэпсээн аьа5ас селлуулээх хаалар. Автор аа5ааччы бэйэтэ биллин диэн итинник аьа5ас хаалларбыт. Ол эрээри Саня утуеруе диэн эрэл кыыма кэпсээннэ баарын сэрэйэбит.

Кэпсээн тыла –еье

 Кэпсээни суруйарыгар Эдуард Соколов ойуулуур- дьуьуннуур туохтуурдары, эпитеттэри туттан уустаан ураннаан хоьуйар. Инньэ гынан кестуу, хайааьын тас быьыытын ,дьоруой ис санаатын, майгытын кердерерге туттан  кэпсээн киьи хара5ар кестен кэлэрин курдук  илэ бааччы ойуулуур .

Ол курдук  « хаар биллэ биллибэттик туьэн кыдаарытар», куобах  « суола-ииьэ утьаты-туора дыдыгыраабыт…чохороохтообут ахан».Аны  кулун тутар ый бутэьик куннэрин « Тымныы о5уьа муоьа –туйа5а сарбыллан, муннун ирэн эрэр хаарга анньан, саас барахсан кэлэн тунэри суурэрин манаан дьуккуччу керен турда5а» диэн тыыннаа5ымсытан этэр .

Кэпсээн этиилэрэ эпитеттэринэн, тэннээьиннэринэн, тыыннаа5ымсытыынан бэриллиитэ элбэх . Холобур,: «чээл куех кырыстаах,ып- ыраас ыллыктардаах куйаар хонуута «,»олох тэьиинин туппут  дьон»,»кун сирин курдук елбет тыыннаах»,»ыар тугэн саба уктээн тиийэн кэллэ5инэ»,»салгынна кестубут дьэргэлгэн дьол»,» олох утта быьыттаммыт курдук», « сырдыгы былдьаьан ууммут титрик курдук» уо.д.а.

Кэпсээннэ ессе бэргэн этиилэри булан керуоххэ сеп. «Кун сирин курдук елбет тыыннаах» «Таптал киьи санаатыттан, сурэ5иттэн.ис дууьатыттан тахсар.» «Киьи тыыннаа5ын тухары таптыахтаах, таптаныахтаах» «.Олох олоруу диэн бу  курдук налыччы-наскыччы хаама сылдьыы буолбатах» «.Эт сурэхтээх эр киьи итини тулуйуон сатаммат» «.Тапталлааххын кытта атаарар тугэнин.теье да кылгаьын иннигэр.бутун олоххун сайа тыгар кунун эбээт!» «Киьи аайы уьун уйэлээх таптал-оннук уьун дьол тиксибэт ээ.»

Тумук

Эдуард Соколов «Ылламматах ырыалар» кэпсээнин проблемата оло5у кытары ыкса сибээстээх.Урут оло5у киэргэтэн кердеруу чахчы баара.Оттон бу кэпсээннэ оло5у баары баарынан, хайдах баарынан кердерер.Оттон  таптал темата бу уйэлээх проблема буоларын бу кэпсээннэ кердубут.Сурун дьоруойдар ненуе таптал куустээ5ин, тугу барытын кыайар, ыар ыарыыга бэриммэккэ дьол туьугар турунан туран охсуьалларын автор аа5ааччыга дин кырдьык тиэрдибит.

Туьаныллыбыт литература:

В.Сивцева. Билинни саха литературата: сана са5ахтар, сана ааттар Дь.,2013

Э.Соколов.Чыпчылыйыах тугэннэр.Дь.,2004

Краткое описание документа:

Эдуард Соколов кэпсээнин ырытыы.

Саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов«Боксер» диэн кэпсээнин аа5ан баран сыаналаабытыттан Эдуард Соколов кынаттанан литература айар улэтигэр утаппыттыы туспутэ. Эдуард Соколовураты буочардаах суруйааччы быьыытынан угус суруйааччылар, критиктэрбэлиэтээбиттэрэ.Кини айымньыларыгарбаартыа сирин боростуой улэьит дьоно, кинилэр олохторо туох да киэргэтиитэ суох хайдах баарынансуруллубуттара.

Критик Николай Тобуруокап Эдуард Соколов айымньыларын ырытарыгар маннык диэбиттээх: «Геройдарын быыһыгар баар буола сатыыр, бэйэтин сыһыанын этэн айымньытын итии тыынныыр.Дьон характерын таба ойуулуур, ким да кимиэхэ да булкуйуллубат курдук ордук итэҕэтиилээхтик суруйар» Ол да иьин буолуо кини кэпсээннэрин дьоруойдарадьин олоххо , субу аттыгар баар, улэлии-хамсыы сылдьар дьон курдукайыллыбыттар.