Илдкл "Билгтә бичәчин үүдәврмүдт гүн сурһмҗин чинр".

Билгтә бичәчин үүдәврмүдт гүн сурһмҗин чинр.

Седсн сансан күцәдг,

Седвәрнь өргн Морхаҗ

Теегиннь сә хәәдг

Теркә зүрктә билә.

Хальмг улсин бичәч

Халуч Нармин Морхаҗ,

Хәәртә баатр дәәч

Хату зөргтә билә.

Төвкнкин Эрнест

Нармин Морхаҗ (1915–1993) Хальмг Таңһчин нертə бичəч,
гүн медрлтə номт, Əрəсəн ачта зоотехник, алдр дəəч.

Нармин Морхаҗ урн билгин халхар олн соньн үүдәврмүд бичсмн. «Өргн тег эңдән көкрәд, намчрад одсн бәәнә. Теңгр йир цегән, деер көкрнә. Тенд эдүкн күрисн өндр толһа деер хар шовун, хан ширәдән суусншң, делгр теегән харвад, җиврән сәвсн сууна» иим сәәхн зургар Нармин Морхаҗин «Хар келн тоһрун» роман эклнә. Энүг умшсн күүнә нүднд эңкр тег үзгднә, зүркн бульглна. Зуг төрскнч седклтә күн иим кевәр у өргн теегин бәәдл нәрн кевәр үзүлҗ чадх.

Ишкә гер бәрлһнә туск сәәнәр келгдҗәнә. «… Зурһан терм ниилүләд, өмн бийднь үүдинь тәвәд, нәрхн хошлңгар таг-яг кеһәд оркцхав. Һазрт бәәсн харачиг шүрүтә залус өргҗ авад, дөрвн таласнь уньн шурһулад, терм деер босхҗ тәвв. Уньна салдрһиг термин толһад өлгәд орксн цагла тенд-эндәснь түргәр уньн харачин нүкнд шурһулад, салдрһинь боолдад, үүд-түүд күрглго босхад авв. Берәд-күүкд терм дахулад иргвч татлдв, ташр деернь ээминь тәвлдв. Шүрүтә хамгнь уньн деер герин туурһ тәвәд, ут уньнар чиклн тинилһәд, бүсинь авч боолдв. Деернь деевринь тәвәд, хошлңгарнь татҗ бүсләд, бүркәд хаяд оркцхав. Удл уга өркинь татад, барун талнь хәрүлҗ, герин ик бүсәс бүчинь боолдв. Ишкә үүдинь эвкәд, тотх деернь тәвҗ оркад, үүд тәәләд, һурвн көлтә тулһ орулҗ һулмтд тәвәд, дорнь арһс зергләд, һал түлв. Ик герин цаһргар көк утан цоонгрҗ деегшән һарад, шин хотн бүүрлсиг орчлңд медүлв. Һанцхн эн зургар ямаран кевәр, чикәр ишкә гер босххин эв-арһ маднд түүрвәч үзүлҗәнә.

«Хар келн тоһрун» романа һол төрнь:  Хоңһр Харла  хойрин дүрəр дамжулад хальмг олн əмтнə  җирһлиг Əрəсəн тууҗин халхст үзүллһн. Бичәч Нармин Морхаҗ хальмгин авъяс-заңшалмуд йилһән сәәнәр меддг төләдән «Хар келн тоһрун» гидг үүдәвртән кезәңк олн зүсн авъясмуд орулҗ, умшачнрт медүлсмн:

1.     Цәәһин авъяс

2.     Халун хотын авъяс

3.     Хаалһин авъяс

4.     Һазр тәклһнә авъяс

5.     Гиичин авъяс

6.     Күүкд-көвүдт көшг үзүлдг авъяс

7.     Өмскүл өмскдг авъяс

8.     Бер мөргүллһнә авъяс

Зөв эрглһнә авъяс. «… Хотыг зөв эргәд, хүрм ик герин барун өмн захд ирҗ зогсв».

Цәәһин авъяс. Өвкнрин үлдәсн авъясар залус хурад, хотна ах күүнә герт орна. Тер цагла герин эзн күүкд күн цәәһән шулуһар чанҗ һарһад, зу давулҗ самрна. Цәәһәсн дееҗ өргнә. Ааһд цәәһән кеһәд, түрүн болҗ медәтнрт бәрүлҗ өгнә. Дәкәд наадкстнь цә өгнә. Медәтә күн цәәһән авад, барун һариннь хурһар цацл цацл цацад, йөрәл тәвнә:

Зуухд утан бүргҗ,

Нүүхд тоосн бүргҗ,

Бүүрин буйн кишг

Буусн эзнднь хальдҗ…

Үкр-гүүни сүҗ,

Үсн-тоснь элвг,

Хаалһар йовсн улс

Хаҗуһартн бичә һартха!

«Йөрәл бүттхә!», - гиҗ цуһар зальврв, аршан-җомбаһан уулдв.

Халун хотын авъяс. Халун хотын авъяс бас эн үүдәврт бәәнә: ик тевшт тәвсн халун дотр авч ирхлә, Дорҗ өвгн хальмг авъясар: «Цааран хәлә», - гиҗ келнә. Баазр тевшән бәрәд, цааран хәләһәд зогсв. Дорҗ йөрәв:

А, хәәрхн,

Аав, ээҗдән

Ур дееҗән бәрҗәнәвидн.

Өңгрсн мана аав, ээҗ

Ууҗ, идҗ, цадҗ, ханҗ,

Цааран хәләҗ,

Үлдсн үрн-садндан

Кишг буян үлдәҗ,

Күүкдтән сәкүсинь евәҗ,

Седкл тарһн, яс амр,

Сәәни төрл олтха!

Йөрәлин хөөн Дорҗ өвгн келнә: «Нааран хәлә!». Баазр хәрү эргхлә, Дорҗ өвгн иим йөрәл келнә:

Иҗлнь өсч, олн болҗ,

Миңһ-түм күрч,

Сүмсни Сүк-бодын орнд төрҗ,

Сүлдрнь манд аршан болтха!

Эн йөрәлин хөөн хальмг авъясар дотриг хувана: өвгдт нуһлур өгнә, эмгдт элкн-семҗнь күртнә, көвүдт бөөр хуваҗ өгнә, күүкдт зүрк бәрүлнә, цаһан махна толһаг берәдт идүлнә. Нег хөөнә дотрт бүкл хотн күн ханҗ идцхәнә.

Хаалһин авъяс. Кезәнә хальмг улс нүүхләрн, хаалһин йөрәл тәвдг бәәҗ. Иим йөрәл Баазр (ах хөөчнь) келнә.

Һазр тәклһнә авъяс. Байн Дорҗихн нүүҗ ирсн шин бүүрән гелңгүдәр ном умшулад, һазран тәкнә. Эн хальмг авъяс болҗана. Ирсн бүүртән тагчг бәәдго болҗана. Эрк биш номар шин бүүрән цеврлдг йоста юмн. Тер цагт шин бүүрт әмтн гем-зовлңугаһар, байрта җирһләр бәәҗ делгрдг. Малнь өсдг учрта.

Гиичин авъяс. Харла күүкнә мордх цагнь өөрдхлә, элгн-саднь күүкиг өдр болһн герүрн дуудҗ нәәрлнә. Белг, өмскүл өгнә.

Күүк авхар ирсн гиичнр герт орад, бару нам залҗ суудг, ирүлснь зүн һар эзлҗ сууна.    

Мордх күүкиг өрлә, альхна эрән әрә үзгддг болсн цагла, гертәснь авч һардг.

Күүк авч аашх әмтиг көвүнә һазрас нег цөөкн улс тосдг учрта. Халун цәәһәр тосдмн. Цацл цацх ундынь авч одад, атад цацл цацдмн.

Юм ишклһнә авъяс. «… дер-девскр кех эд-тавриг авч ирҗ тәвәд, эмгд хәәчән авад, белн болад одцхав. Хәрин өвгн йөрәлән эклҗ бәәнә:

Эрән-томан уга

Элгн-садн хурҗ,

Сарин сәәһинь сәкҗ,

Өдрин сәәһинь ончлҗ,

Эндр өдрин өлзәд

Эрәнь цоохр эдән

Эвдҗ эдлх эздүдтнь

Эклҗ ишкҗ уйҗанавидн.

Эднь элтхә,

Эздүднь ут нас наслтха!

Күүкнә талк улс бас эклҗәнә:

- Хәәч-утх күрсн му йориг

Халун һал дартха!

Һал-түүмрин му йориг

Һалв усн дарх болтха!

Усна му йориг

Тосна күчн җөөлүлх.

Җлг-эднь өлзәтә болҗ,

Үрн-садн ут наста,

Бат кишгтә болҗ,

Орчлңгин йосар,

Өөрдин заңгар

Олна амулңд күртхә!»

Өмскүл өмскдг авъяс. «…Худнрт өмскүл өмскх цаг болв. Дорҗин эмгн заавр өгәд бәәнә. Ахлҗ ирсн өвгнд арат девл өмскәд оркв. Мөңктд цоохр эрәтә киилгин эд зүн ээм деернь авч ирҗ тәвв. Аш сүүлднь эк эмгнд өмскүл өмскх цаг ирнә. Зүн ээм деернь цаһан хурсх үч тәвәд, өвр деернь эвкәтә кенчр тәвҗәнә. Өвр деернь тәвснь – шаглад уйсн сәәхн зүстә шалвр болҗ һарчана. Эн шалвриг белглхләрн, көвү олнд һарһҗ өгснднь байрлад өмскҗ бәәх йовдл. Тер учрар эмгн эн өмскүлиг олна нүүрт өмсдг зөвтә.

Бер мөргүллһнә авъяс. Берән гертән орулҗ авад, нәр кех йоста. Нәәрин хөөн, сөөни өрәллә, берин үс хувадг хальмг авъяс бәәнә. Үсинь хуваһад, һалд тос хаюлад, дола дәкҗ гекүлҗ һалд мөргүлдмн. Тер цагт долан үйин нерд келх кергтә. Нег үйин нер келхлә, бер гекх йоста. Хадм эк-эцкдән цә бәрүлҗ өгдмн. Ээҗ-аав гиҗ келх йоста. Ээҗ-аавнь бердән нер өгдмн. Ээҗ-аав гиҗ келх йоста.  

«Санҗ» гидг түүкд «Нарн хотлхла, немнә белд» гисн үлгүрин туск Нармин Морхаҗ онц кевәр умшачнрт цәәлһв. Нарн һурв хотлҗ һархла, эрк биш шуурһн шуурдг. Тегәд эн йиртмҗин йор медхлә, нег үлү малчнрт, бийд чигн олз болхнь лавта. 

1943 җилин чилгчәр Нармин Морхаҗин церглҗ йовсн 282^гч гвардейск полк Киев балһсна өмн үзгәснь дөчн дуунад Днепр һол һатлад, барун амнднь булаҗ авсн орман харсх биш, улм өргдүләд, мана советск цергчнр Киев балһс сулдххднь ик дөңгән күргсмн. Нармин Морхаҗ эн догшн дәәнә һалвин санлд нерәдсн олн үүдәврмүд бичсмн. Үлгүрлхд, «Днепр» гидг шүлгтән:

Днепрм – өргн һолм,

Дууһан дуулыч, шуугич,

Өргн теегимм өнр ах,

Оньдин чамаһан саннав.

Днепр, чи цахрад,

Дәәч үрдән далдллач,

Дольгалсн уснасчн аршалад,

Дамҗг авч сүрәлкләв».

Мана өвкнрин авъясар ямаран чигн керг-үүлдвр йөрәләр эклнә, хөөннь йөрәләр төгснә.  Тедү мет Нармин Морхаҗ дәәчнриг далдлсн һолд ик ханлтан өргәд, шүлгән йөрәләр төгсәнә.

«… Ода би, Днепр,

Эрг деерчн зогсчанав,

Делгү сәәхн җирһл

                                         Дүмбр чамдан дурдҗанав» - эннь бас гүн чинртә сурһмҗин кем.

«…Тер цагт болсн

Иим йовдл билә.

Тегәд ода шинәс

                               Олнд медүлхәр седҗәнәв» гисн үгмүдәр билгтә шүлгч, цецн бичәч Нармаев Морхаджи Бамбаевичин «Тигрлә» һар бәрлдлһн» гидг баллад төгснә.  Морхаджи Бамбаевич маднд, дорас өсч-йовх баһчудт әмдрлиннь дамшлтарн хувалцад, гүн чинртә үүдәврмүдтән герәслсн амн сән сүв-селвгүднь ик тусан мөңкинд күргхинь лавта. Нармин Морхаҗин күцәсн баатр йовдлмудаснь үлгүр авч, үлдәсн зөөрин аһулһар үрдүдән, сурһульчнран өскхлә, эрк биш орн-нутгтан туста, хөвтә иргчд шундг Төрскнәннь йоста иргнмүд болхнь мөн.

Басхан А.Х., 15^гч тойгта сурһалин хальмг келнә багш

Олзлгдсн литератур:

1.Джимгиров М.Э. «Писатели Советской Калмыкии», Элиста, 1966г

2.Журавлинный полет. Труды и дни Морхаджи Нармаева /Под ред.Г.М.Борликова/.Элиста, 2005

4.Мацаков И. Писатель и время. Элиста,1982.

5.Мацаков И.У истоков. Элиста,1977.

6.Мушанова Л.Н., Шуграева В.К.Бичәчнрин туск үг.-Элиста,2007