Илмий-тәтқиқат иши: "Чипсы вә ихтисат"

Пикир

        3-синип оқуғучилири Абасова Ясмина билән Садыкова Маликаниң илмий әнжуманға дәсләпки иштрак қилиши.

        Малика иккинчи синиптин тартип әлачилар қатариға қошулди. 2013-2014 оқуш жили мәктәп ичилик уюштурилидиған "ХХІ әсир лидери" интеллектуаллиқ марафонида 3-синиплар арисида  ғалип аталди. Абасова Ясмина синиптики жавапкәр вә тиришчан оқуғучиларниң бири. Малика билән Ясмина иккисиниң чипсы һәққидә илмий иш таллап елишидики сәвәп, һазирқи вақитта балиларниң пайдилиқ таамларниң орниға, тәнәпүс вақтида, өйдиму һәм сәйлигә чиққандиму чипсы, кириешки охшаш тәйяр таамларни истимал қилиши болди.

        Илмий әмгигиниң мәзмунини кәң вә чоңқур ечишқа тиришқанлиғи, соалнамиләр елип, математикилиқ һесаплашлар жүргүзүп, йеңилиқ ечишқа тиришқанлиғи көрүнүп туриду.

Илмий рәһбәр:                                  Ильясова Г.Н

Аннотация

Садыкова Малика вә Абасова Ясмина "Чипсы вә ихтисат" мавзулуқ илмий әмгиги үч қисимдин ибарәт болуп, киришмә қисмида чипсының келип чиқиш тарихи, униң тәркивиниң зийини вә пайдиси, натрий глутоматиниң адәм организми үчүн хәтәрлик қошулма болуп һесаплинидиғанлиғи һәққидә кәң тохтилип өткән. Мәктәп коллективи арисида соалнамиләр жүргүзүп, нәтижиләр чиқарған.

Асасий қисмида бир болақ чипсыни сетип алған пулға келидиған яңиюдин өйдә пиширгәндә қанчелик чипсы мәһсулатини тәйярлиғили болидиғанлиғини һесаплап чиқарған.

Йәкүнләш қисмида пайдилиқ таамларни истимал қилишни тәрғибат қилған.

   Чипсы вә ихтисат

1.Киришмә

а) Чипсы һәққидә мәлумат

ә) Чипсыниң зиянлиқ тәркиви

б) Реклама немә дәйду?

2. Асасий қисим

а) Яңию һәққидә қисқичә мәлумат

ә) Зиянсиз чипсыға қол йәткүзүш вә ихтисадий әһмийити

б) Соалнамә нәтижилири

3. Хуласә

4. Пайдилинилған әхбарат көзлири

1.Киришмә

Биз өзиниң өмүр сүрүш муһитида яшаватқан һәр қандақ һайванға қариғанда көпирәк ағриймиз.

«Мән өмүр сүрүш

үчүн тамақлинимән,

 көплигән адәмләр

 тамақлиниш үчүн яшайду»  

Сократ.

         Кейинки вақитларда чипсы, кириешки йемәйдиған балини учритиш қийин. Чипсы дегән немә? Уни ким чиқарған?

         Чипсы-инглиз тилидин тәржимә қилғанда ушшақ қиринда дегән мәнани аңлитиду. Чипсы көпинчә яңиюдин, бәзидә башқиму  йилтизлиқ йемишләрдинму тәйярлиниду. Мәсилән, баклажандин. Қиздурулған майда қорулиду.

         Чипсыни америкилиқ Джордж Крам исимлиқ ашпәз аләйтан әмәс, бәлки тәсадипи һалда чиқарған екән. Төмүр йол магнати Корнелиус Вандербильт 1853-жили 24-август күни ресторанда тамақ йәветип, қорулған яңиюни  "наһайити қелин" дәп қайтуриветипту. Баш ашпәз Джордж Крам шаңхо қилмақчи болуп, яңиюни әттәйләп қәғәздәк непиз тоғрап, қоруп дәстиханға кәлтүрүпту. Лекин баш ашпәзниң ойи әмәлгә ашмапту, чүнки магнат вә униң ағинилиригә униң таами наһайити йеқип кетипту. Улар ресторандин алқишлар ейтип кетишиптәк дәп ривайәт баян қилиду.

Бизгә чипсы қачан йетип кәлди? Әң дәсләп чипсы Россияға Ленинград шәһирини фашист әскәрлири қоршавға алғанда пәйда болди... Балиларниң бир хил дәмсиз тамиғини түрләндүрүш мәхситидә  тузлинип пәчтә қурутилған яңиюдин ясалған печенье бериләтти.

         Кейинки вақитларда балиларнила әмәс, бәлки чоңларниму өзиниң сехирлиқ дәми билән мәһлия қиливалған чипсыни саламәтликкә орнини толтуруп болмас зәрбә бериду дегән гәпләрни көп аңлап тәшвишлинидиған болдуқ. Немишкә биз тамақниң орнида, үзүлүштиму, кино көрсәкму чипсидин баш тартмаймиз? йеқинда Пристон университетиниң тәтқиқатчилири тәркивидә көп май вә углевод бар озуқ-түлүкләрниң һайванларға тәсирини тәкшүрүп, организмниң үгинип қалидиғанлиғини ениқлиған. сәвәви, тамақ рационидин дәл шу колориялиқ озуқ-түлүкни елип ташлиғанда, наркотикилиқ "ломкиға" охшаш әһвалға учирайдиғанлиғини байқиған.

         Дәл мошу сәвәптин, балилар бир қетим тамини тетип көрүпла, униңға иштияқ бағлап қалиду. Шуңлашқа, балиларға кичигидин диетологлар "әхләт тамақ" дәм нам бәргән озуққа үгәтмигән тоғра. Әгәрдә гөдәкләр тетивалған болса, мүмкинчиликниң баричә мини-пакетлардики чипсиларни елип берип, пәқәт тамақтин кейинла бәргән тоғра. Әң ямини- бала чипсини қосиғи ачқанда тамақ орнида истимал қилип, аддий тамақтин баш тартишқа башлиғини. Йеқинда чипсини билим бериш мәһкимилиридә сетиш мәнъий қилинған озуқ-түлүкләр тизимиға киргүзди.

         100 грамм чипсиниң тәркивидә немә бар?

• 0% пайдилиқ маддилар - витаминму, минералларму, белок вә углеводларму йоқ.
• 510 ккал - күндүзки норминиң йерими
• 0,7 г аш тузи, балилар үчүн күндүзки норма - 2 г, чоңлар үчүн 5-6 г (Бир күндә истимал қилинидиған озуқ-түлүкләрни қошқанда)
• 30 г бейитилған май, канцерогенлар
• бояқлар вә ароматизаторлар

Күчлүк қайта ишләп чиқириш нәтижисидә яңию өзиниң ижабий қиммитини йоқитип, пәқәт зиянлиқ хусусийәтләргә егә болиду. Концерогенлиқ майларниң көплиги тамақ һәзим қилишни еғирлаштуриду, аң сезим паалийити ажизлишиду. Адәм сәмиришкә майил болушқа башлайду.

         Униңдин ташқири, чипсы интайин тузлуқ озуқ-түлүк. Натрий хлоридиниң һәддидин ташқири көп болуши  сүйәкниң нормиға мувапиқ өсүшигә тосқунлуқ қилиду вә мадда алмишиш жәрияниға сәлбий тәсир көрситип, жүрәк ағриқлириға дучар қилиду. Тузни бекар "ақ өлүм" (белая смерть) дәп атимиған.

         Чипсы-бояқ вә араматизаторларға бай. Нәқ шу қошулмилар яңиюға қизил икра, кавап, пияз вә қаймақ дәмлик етип өзгәртиду. Бу қандақ қошулмилар? Көпчиликкә мәлум болғинидәк, бу-глутомат натрий қошулмиси. Бу қошулма һәққидә көп нәрсә ейтилған.

На́трий глутама́ти (Е621)- латин тилидин елинған болуп, уни кәшпиятчилар озуқ-түлүк қошулмиси ретидә пайдилиниду. Узақ вақит уни тилниң рецепторлириниң сезимталлиғини ашуруш хусусийити бар дәп кәлгән. Кейин униң тилда аләйтан рецепторларға тәсир қилиди,анлиғини ениқлиди. Натрий глутомати өз алдиға һеч қандақ тәм бәрмәйду. Уни пәқәт озуқ-түлүккә қошқанда тәмини күчәйтиду. Бу қошулминиң арқисида һәр қандақ тамақ көпләп сетилиду, пайда елип келиду. Сәвәви тоху дәми билән чипсыни чиқиришта һәқиқий гөшни қошқанға қариғанда, қошулма қошқан әрзән чүшиду. Бүгүнки таңда натрий глутоматини һәммә озуқ-түлүккә қошиду.

         Глутоматни 10кг озуқ-түлүккә 1г қошса һеч қандақ зийини болмайду дегән. Алимлар тулум чашқанлар үстидин тәжрибә жүргүзгән, сәвәви уларниң организминиң қурулуши адәмниң организмиға охшайдикән. бир топ чашқанларға суткилиқ нормиға лайиқ, иккинчи топқа икки һәссиләп глутомат  қошулған тамақ билән озуқландурған. Үчинчи топни болса, аддий тамақ билән бақиду. Он күндин кейин биринчи топта өзгириш байқалмайду, лекин иккинчи топтики тулум чашқанларниң ашқазинида ушшақ ярилар (язва) пәйда болғинини байқапту. Биринчи топта болса жигирмә күндин кейин дәл шундақ әһвал байқилиду. Бир айдин кейин икки һәссиләнгән натрий глтомати қошулған тамақ билән озуқланған тулум чашқанлар агрессив һаләткә чүшүп, һәтта арисидики бирини йәветиду.

Әгәрдә тулум чашқанларниң  орнида адәм болған болса, у чоқум ашқазан, беғир вә қәнт диабетиға дучар болар еди. Бирақ бу жәриян тулум чашқан билән селиштурғанда сәл узағирақ болатти. сәвәви тулум чашқанниң он күнлүк өмри адәмниң үч айлиқ өмригә тәң.

         Кейинки вақитларда ишләп чиқарғучилар истимал қилғучи херидарларни чөчүтүп алмас үчүн натрий глутомати дегән йезиқниң орниға тәм күчәйткүчи дегән терминни пайдилинидиған болди.

         Аталған аминокислотаниң мәркизий әсәб системисини қоздурғучи күчини психиатриядиму пайдилиниду. Натрий глутомати қошулған озуқ-түлүкни истимал қилидиған адәмләрниң 30%ини баш ағриғи, жүрәк алқиниши, булжуңларниң ажизлишиши, ашқазанниң көйүп  ағришиға, деминиң сиғишиға әризә қилиду. Әгәрдә сиз өзиңиздә аталмиш өзгиришләрни байқисиңиз, натрий глутомати қошулған озуқ-түлүкләрни истимал қилишни азайтсиңиз болиду. Бу қошулмиларни хитай ашханисида көп пайдиланғанлиқтин, дохтурлар "хитай ашханиси синдроми" дегән  чүшиник билән бағлаштуридиған болди.

Натрий глютамати 95% ишләп чиқирилидиған озуқ-түлүкләрниң тәркивигә кириду. У(Е)407 — Каррагинан вә униң натрий, калий вә аммоний тузи
Е415 — Ксантан камедь
Е508 —Калий хлориди
Е451 — Пентанатрий трифосфати
Е621 —Натрий глутамати
Е262 — Натрий ацетати
Е334 — Вино кислотаси
Е575 — Глюконо-d-лактон
Е300 — Аскорбин кислотаси
Е315 — Эриторбовая кислота
Е202 —Калий  сорбати

Рекламиларда немишкә һәқиқәт йошурулған? Сәвәп бирла: бизнесни көтүрүш, пул. Есиңларға алсаңлар, реклама роликлири адәмниң күлкисини кәлтүргини билән, режиссерғиму бир-икки еғиз һәқиқәтни ейтсиңиз болиду. Шунда, чипсы яки кириешка үчүн адәмләрни һәммидин кечишкә апиридиған қандақ қудрәт у? Немишкә әң пайдилиқ таамларниң пайдиси һәққидә роликларни чүшәрмәйду? Адәмзатниң өсүшигә вә саламәтлигигә ижабий тәсир қилидиған көктат, мевә вә йәл-йемишләр һәққидә немишкә әхбарат васитилири арқилиқ тәрғибат қилмайду? Бу һәққидиму ойлайдиған вә  кәскин ишлар елип маңидиған вақит йәтти.

2. Асасий қисим

         Яңиюдин чипсы  һәр түрлүк шәкилдә кесип, тузлап, қурутуп, андин қиздурулған майға қоруш арқилиқ тәйярлиниду.

         Яңию-түгүнчәклик йәр асти қисмини мевә ретидә пайдилинидиған өсүмлүк. Униң түгүнчәклириниң тәркиви оттура һесап билән төвәндикичә:

Су — 76 %

Қурғақ мадда  — 23 %,  униң ичидә

• крахмал — 17,5 %
• қәнт — 0,5 %
• белок — 1-2 %
• минерал тузлар —  1 % әтрапида.                                                                            

Тешини ахлавәткәндә яңию өзиниң көп пайдилиқ хусусийитини йоқитиду.

 300 г яңиюни истимал қилиш организмниға  10 % энергияни тәминләйду. Бу  С витамининиң толуқ нормисини, калийниң 50 % ини, 10 % - фосфор, 15 % -төмүр, 3 % кальцийни тәминләйду.

         Немә десәкму, чипсыни чоң-кичикниң һәммиси истимал қилиду. Униңдин тамамән баш тартиш үчүн, адәмниң көзиниң йеғини йәйдиған рекламиларға чәк қоюш яки зиянлиқ товарларни ишләп чиқириш билән бизниң елимизгә киргүзүшни мәнъий қилиш һажәт. Бу интайин көп вақитни тәләп қилидиғандәк вә һазирчә нәтижисиз күрәштәк қилиду. Лекин уни мүмкинчиликниң баричә бехәтәр қилиш йоллирини тапсақму ишләп чиқарғучиларға қарши күрәшниң беши болуп тепилиду.

         Биз дуканлардин сетип алидиған кичик қаптики чипсыларниң массиси асасән 20 грамм әтрапида. Униң баһаси 100 тәңгә әтрапида. Яңиюниңму бир килограмми шәнчә туриду. Бир килограмм яңиюдин қанчелик чипсы тәйрлиғини болилиғанлиғини әмәлиятта көрдуқ.

         1-тәжрибә:

1кг яңиюни ахлиғанда 200 граммға йеқин шакал чиқиду. Қалған 800 грамм яңиюни майға япилақ дүгләк шәклидә кесип қоруш нәтижисидә алған чипсыниң массиси 312 граммға тәң болди. Ишлитилгән 300 грамм майниң  70 грамми яңиюға сиңип кәтти. Тәйяр болған чипсыни дуканникигә нисбәтән пайдисини һесаплидуқ: "Лейс" маркилиқ 26 грамм чипсы 100 тәңгә туриду. 100 тәңгилик яңиюдин 312 грамм чипсы тәйярлиғили болиду. 312 грамм чипсыни дукандин сетивалған болсақ, қанчә пул хәшләр едуқ?

312грамм :26грамм =12пачка чипсы болатти. 12 пачка чипсыни 100 тәңгидин алсақ 1200 тәңгә кетәтти. Исрап болған майниң үлүшини һесаплиғанда 20  тәңгилик май сәрип қилинидикән. Бизниң янчуғимизда 1080тәңгә пул ихтисат қилинидикән.

2-тәжрибә:

1кг яңиюни ахлиғанда 195  грамм  шакал чиқти. Қалған 805 грамм яңиюни майға ушшақ узун қилип кесип қоруш нәтижисидә алған чипсыниң массиси 245 граммға тәң болди. Ишлитилгән 300 грамм майниң  70 грамми яңиюға сиңип кәтти. Тәйяр болған чипсыни дуканникигә нисбәтән пайдисини жуқуридикидәк йәнә һесаплидуқ:

245грамм : 26грамм = 9 пачка чипсы болатти. 11грамм қалдуқ қалди. 9 пачка чипсыни 100 тәңгидин алсақ 900 тәңгә кетәтти. 11 грамм -  26 граммлиқ чипсының 42% ни тәшкил қилиду. 100 тәңгиниң 42 паизи -42 тәңгә болиду. Исрап болған майниң үлүшини һесаплиғанда  тәңгилик май сәрип қилинидикән. Бизниң янчуғимизда 780 тәңгә пул ихтисат қилинидикән.

         Чипсыни мәктәп коллективиниң қанчә бөлиги яхши көридиғанлиғи вә уни қанчелик истимал қилидиғанлиғини ениқлаш мәхситидә мәктәп ичилик соалнамә жүргүзүлди. 93адәмгә соалнамигә қатнишип, мәзмуни төвәндикичә болди:

   Чипсыни яхши көрәмсиз?

Һәә             Яқ

Һәптисигә қанчә қетим сетивалисиз?

0     1    2    3    4    5    6   7    көп

Нәтижидә:

"һәә" дегән жавапқа -24 адәм,  "Яқ" -54 адәм,

 14адәм "Яқ" дегән жавапни таңлап алғини билән һәптисигә 7си бир болақ, 7си икки болақ чипсы сетивалидиғанлиғини көрсәткән. Демәк, улар өзлириниң чипсыға амрақ екәнлигини байқимайду дегән хуласигә кәлдуқ. Шуниң үчүн бу 14адәмни чипсы яқтуридиғанлар қатариға қошушни тоғра көрдуқ. Буниңдин 93адәмниң 45%и чипсыға амрақ, 55%и яқтурмайдиғанлиғини көргили болиду.

         Яқтуримән дәп жавап бәргәнләр һәптисигә қанчә болақ истимал қилидиғанлиғини төвәндин көргили болиду:

2 адәм - 0 болақтин

12 адәм - 1 болақтин

15 адәм - 2 болақтин

5 адәм - 3 болақтин

4 адәм - 5 вә униңдин көп.

Бу 93 адәм һәптисигә 80 гә йеқин болақ истимал қилидикән. 1 грамм натрий глутомати 10 кг озуқ-түлүккә қошулса, 10000г:26г=384 болақ чипсы болидекән. Биз соалнамигә қатнаштурған, чипсы истимал қилидиған 49 адәм бу 384 болақни бәш һәптидә истимал қилидекән. Һәр болақ 100 тәңгә әтрапида болса. 38 400 тәңгә чипсыңа хәшләйдикән. Әгәр мошу пулға яңию елип, өйдә чипсы пишәргән болсақчу?

1кг яңию=100тг болса,  38400:100=384 кг яңию келиду.

 1кг=315г дүгләк чипсы болса, 384кг*315г=120960г чипсы тәйярлиғини болиду. Болақларға қачилисақ, 120960:26=4652 болақ болиду. бир болақниң пулиға көпәйтсәк: 4620*100=462 000 тәңгилик чипсы тәйярлидуқ дегән сөз. 62000 тәңгә майға хәшләнди дегәнниң өзидә бизниң янчуғимизда 400 000 тәңгә қеливатиду.

          Бу һесаплашлар инчикә жүргизилмисиму, биз саламәтликкә зиянлиқ нәрсиләргә пул хәшлимигәнниң әқилгә мувапиқ екәнлигини дәлилләйду. Қолдин тәйярлиған чипсыниму пайдилиқ дәп ейтқан ахмақлиқ. Яңиюни қанчә япилақ вә инчикә тоғриғансири, униң озуқлуқ баһаси төвәнләп кетиду. Уни фольгаға орап пишәрсиңиз интайин пайдилиқ тамақ болуп қалалайду.

         Әгәр чипсыниң орниға немә йегән толғра дәп ойлансақ, әң пайдилиқ 10 түрлүк озуқ-түлүк намлирини есиңларға салимиз:

1-орун: Сүт вә сүт мәһсулатлири

2-орун: Почақ аилиликләр

3-орун: Кунжут, мак, кава вә аптаппеләз уруғи

4-орун: Чөпләр вә йилтизлар

5-орун: Деңиз капустиси

6-орун: Һәсәл, прополис  вә гүл тозаңлири

7-орун: Мевиләр вә йәл-йемишлар

8-орун: Йеңи үзүлгән көктатлар

9-орун: Яңақ вә меғизлар

10-орун: Тазиланмиған гүрүч, гречка в.б.

3. Хуласә

                  Биз, жүргүзгән тәкшүрүшлиримиз нәтижисидә, чирайлиқ қаптики зиянлиқ товарни сетип елип, саламәтлигимизгә орнини толтуруп болмас зәрдап кәлтүргәндин, пайдилиқ таамларни таллашни үгәнгән тоғра екәнлигини чүшәндуқ. Чипсы, кириешки, фастфуд дәп атилидиған истимал қилишқа тәйяр таамларни пайдилиништин жирақ болған әқилгә мувапиқ.

         Рекламиларда немишкә һәқиқәт йошурулған? Сәвәп бирла: бизнесни көтүрүш, пул. Немишкә әң пайдилиқ таамларниң пайдиси һәққидә роликларни чүшәрмәйду? Адәмзатниң өсүшигә вә саламәтлигигә ижабий тәсир қилидиған көктат, мевә вә йәл-йемишләр һәққидә немишкә әхбарат васитилири арқилиқ тәрғибат қилмайду? Бу һәққидиму ойлайдиған вә  кәскин ишлар елип маңидиған вақит йәтти. Рекламиға ишинип, ағриқ сетивалғандин, алма-өрүк, көктатлар истимал қилған адәм түгимәс байлиққа егә болидиғанлиғи һәқиқәт. Бу байлиқ пулғиму кәлмәйдиған, қәризгиму елип турушқа болмайдиған ғәзнә. Униң нами-саламәтлик.

4. Пайдилинилған әхбарат көзлири:

Интернет: Википедия, Сайт о здоровьи семьи: "Я здоровый", ru.wikipedia.org/wiki

М. Һәмраев намидики №150 умумий билим беридиған мәктәп

3-синип оқуғучилири:

Абасова Ясмина

Садыкова Малика

Мавзу:

"Чипсы вә ихтисат"

Илмий рәһбәр: башланғуч синип муәллими Ильясова Г.Н.

Алмута 2015ж