6 класс. Чаа тема тайылбыры. Дефистеп бижиир нарын состер. Конспект и презентация.

Сорулгалары: 1. Дефистеп бижиир нарын сөстерниң шын бижилгезин,

                             бөлүктерин өөреникчилерге билиндирери.

                          2. Уругларны чараш аажы-чаңга кижизидери.

                          3. Чугаа сайзырадылгазынче кичээнгейни угландырары.

Дерилгези: слайдылар, В.Оскал-оолдуң дугайында видеосюжет.

I. Организастыг кезек.

II. Чаа теманың тайылбыры.

1). Уруглар дараазында тывызыктарның харыыларын кыдырааштарынга бижиир.

1. Чүскүк дег боттуг,           2. Кызыл доңгам         3. Чем чивес чарашпай,

    сүрүң далай ыыттыг.           сиген аастыг.               черге чорбас чарашпай.

    Эргек дег боттуг,                   (ыт-кады)                  Чугаазы чок чарашпай,

    эжен далай ыыттыг.                                                   чучак хептиг чарашпай.

        (дүктүг-ары)                                                                   (ойнаар-кыс)

2). Кичээлде кандыг тема өөренирин уругларга тыптырар.

3). Кичээлдиң тема болгаш сорулгалары-биле уругларны таныштырары.

4). Словарьлыг ажыл.

Буруп-дедирленип

Сөңнеп чоруур-берип чоруур.

Эргек-салаа.

Сүрүң, эжен- «улуг» дээн уткалыг.

Чучак-бичии уруглар хеви.

5). Номда дүрүм-биле ажыл . Нарын сөстерниң тургузуу, утказы, адаттынары, бижиири (слайд 2).

6) Бөлүктери.

1. Чүвелер, үнүштер болгаш кижилер аттары.

2. Кезектериниң утказы чоок, харылзашкак болгаш удурланышкак сөстер.

3. Кезектериниң бирээзи тускай хереглеттинмес сөстер.

4. Кайызы-даа чаңгыс сөстүң катаптааны болур сөстер.

5. Кезектериниң кайызын-даа улуг үжүк-биле эгелеп бижиир географтыг хуу аттар, кижилерниң азы дириг амытаннарның хуу аттары болур сөстер.

6). Ном-биле ажыл. Мергежилге 92. В.Көк-оол «Хайыраан бот» (слайд 3-7).

(Ф И З М И Н У Т К А)

III. Быжыглаашкын.

1). Бөлүктеп ажылдаары. Дефистеп бижиир нарын сөстерни тыпкаш, бөлүктерге чарар.

Аңгыр оолдары

       Мээң ачамның улуг акызы кижи бичиизинде тенектенгеш, бир чазын аңгыр оолдары тудуп алгаш келген. Оларны бир чүвеге суп хойлап-даа албаан, а аъттар ышкаш четкилеп алган кижи-дир. Чаптанчыг-чараш аңгырлар буруп, кылашташпас боорга, бир-ийи дуңмалары оларның соондан келгеннер.

      Кырган-авам оларны көрүп кааш, оолдарын чула кончааш, аңгыр оолдарын шаараш шоодайга суккулааш, тудуп алган черинге аппарып салдырткан. Ырак-узак черге кылашташкан болгаш, куштарның даваннары ханзырай бергилээн болган.

      Ол кырган-ачам улуг эр бооп өзүп, мырыңай өгленип-баштанып алгаш, хенертен буттары бастынмастап аараан чүве-дир. Хамнарга көргүзерге-ле:

«Ужар куштуң хилинчээ четкен-дир»-дижир болган. Беш-алды чыл аарааш, пат боорда сегээн.

     Өршээ, бурган! Харын-даа кырган-авамның ол аңгыр оолдарын диригге аппарып салдырыпканы чаяан болган. Оон башка кижи болбас кижи-дир дээрзин хам-ламалар номчаан.     (М. Эргеп).

                (Харыызы болгаш демдектер салыры: 8-9-ку слайдылар).

2). Эжеш ажылдаары. Дефистеп бижиир нарын сөстерлиг домактарның дугаарларын ушта бижиир.

Шилилгелиг диктант.

      1. Амыдырал-чуртталганың чаяакчызы. 2. Ажы-төлүнүң азыракчызы.

3. Мерген угаанныг сүмелекчи. 4. Кезээде аас-кежикти улустарга сөңнеп чоруур. 5. Могаг-шылаг чок. 6. Уйгу-дыш билбес. 7. Уругларының кижизидикчизи. 8. Хүлүмзүрүү уян-чымчак. 9. Сагыш-сеткили ак. 10. Ажыл-ишчи болгаш эрес-кежээ. 11. Эвилең-ээлдек. 12. Эриг баарлыг. 13. Эрге-чассыг карактарлыг.  

                    (Харыызы болгаш демдектер салыры:10-гу слайд)

3). Бот-тускайлаң ажылдаары. Карточкаларда солагай болгаш оң талада сөстерниң уткаларын таарыштырып тургаш, дефистеп бижиир чүве аттарындан тургузар.

салым                             мең даг                                    кулаа хөмүр                               чаяан демир                               дүгү орун                                 даш ажыл                                дөжек оът                                   агый аң                                     үжүк киш                                  сиген

                    (Харыызы болгаш демдектер салыры:11-12-ги слайдылар)

Салым-чаяан деп сөстүң тайылбыры. В.Оскал-оолдуң дугайында видеосюжет.

IV. Кичээлдиң түңнелин үндүрери. Демдектер салыры.

V. Бажыңга онаалга (слайд 13).

• 1 слайд

  «Дефистеп бижиир нарын сөстер»
  деп темага
  кичээл-катаптаашкын
  

• 2 слайд

  Дүрүм-биле ажыл
  

• 3 слайд

  
  Виктор Шожапович Көк-оол
  

• 4 слайд

  
  
  
  «Хайыраан ботту» арат кижиниң өөнде ойнап турары. 1936 ч.
  

• 5 слайд

  
  
  
  
  
  
  Алексей Тугур-оол
  Кара-кыс Мунзук
  

• 6 слайд

  
  
  
  Кара –
  Тамара Ондар
  
  
  Седип –
  Каадыр-оол
  Сагды
  

• 7 слайд

• 8 слайд

  Харыызы:
  
  1. Кырган-авам, кырган-ачам – кижилер аттары;
  
  2. Чаптанчыг-чараш, өгленип-баштанып – кезектериниң
  утказы чоок сөстер;
  
  3. Бир-ийи, беш-алды, хам-лама – кезектериниң утказы удурланышкак сөстер;
  
  4. Ырак-узак – кезектериниң бирээзи тускай хереглет-тинмес сөс.
  

• 9 слайд

  Частырыглар саны Демдектер
  0 «5»
  1 «4»
  2-3 «3»
  4… «2»
  
  

• 10 слайд

  Харыызы:
  
  1, 2, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 13.
  
  Частырыглар саны Демдектер
  0-1 «5»
  2-3 «4»
  4-5 «3»
  6… «2»
  
  

• 11 слайд

  салым мең
  даг кулаа
  хөмүр чаяан
  демир дүгү
  орун даш
  ажыл дөжек
  оът агый
  аң үжүк
  киш сиген
  

• 12 слайд

  Частырыглар саны Демдектер
  0 «5»
  1 «4»
  2-3 «3»
  4… «2»
  
  

• 13 слайд

  Бажыңга онаалга
  1. Тывада кожууннар аттары бижиир. Дефистеп
  бижиир нарын сөстерни шын адап өөренир.
  2. Тывызыктарның харыызын чуруур:
  1) Ток-ток - топураң.
  Так-так - тапыраң. (оолдар);
  2) Бора-талга астым,
  Бопуякка куттум. (уруглар).
  3. Ава дугайында кыска шүлүк чогаадыр
  (күзели-биле).