Классный час на тему: "Ие кижи хун"

Иелер хунунге тураскааткан ажык класс шагы.

2 класс

                                                                Класс шагы: «Ие кижи - хун»

Соулгазы:

1.      Уругларны ырыны, шулукту шын, аянныг номчуп, ырлап билиринге ооредир.

2.      Уругларнындыл-домаан сайзырадыр. Дыннаан  чуулунун билип алырынга чанчыктырар.

3.       Ие кижини хундулээринге кижизидер.

Дерилгези: компьютер, ие дугайында улегер домактар, аваларнын чуруктары, чогаадыкчы ажылдар «Мээн авам»,  «Ие кижи - хун» деп чураан чурук.

       Класс шагынын чорудуу:

1.      Организастыг кезээ:

а) Аялга-биле оореникчилер классче кирер.

б) Мендилежир

Шупту чугаалаар:

                          Алдын хунум,

                         Ак-кок дээрим,

                         Ие черим,

                         Эргим авам,

                         Эш-оорум, башкыларым,

                        Амыр-ла, амыр!

2.      Оореникчилернин болгаш башкынын киирилде беседазы.

Башкы:

- Богун бистин клазывыста чарлаттынган «Ие кижи - хун» деп ажык класс шагын эгелээн деп чарладым.

а) «Ие кижи - хун» деп беседаны башкы чорудар.

     Аваларны  «алдын хунге»  домейлеп, деннеп анаа эвес чугаалаар бис. Хун дээрге бистин Чер бомбурзээнге эн-не чоок турар сылдыс болур. Хун чырык ортемчейде эн-не куштуг херелдениишкиннин, чырыктын болгаш чылыгнын унер  дозу. Хун чок болза,  чуртталга чок. Бо болза тыва чоннун мерген угаанынын чечен созу.

      Кижинин кан кады, тодуг чуртталгазы, буянныг кежии Хунден, авадан хамааржыр деп бурунгу ада-огбелеривис санап чораан.

            б) «Бистин чараш аварарывыс» деп презентациянын корулдези.

             в)  Ийиги оореникчинин чугаазы.

       Иенин холдары  эн-не чымчак болгаш оон хулумзуруу эрге-чассыг, сагыш-сеткили чымчак. Оон ажы- толге болгаш кижилерге ынакшылы кажан-даа ошпес.

      Каш-даа харлыг болзувусса, бистерге ие болгаш оон часыдыы, сумези ургулчу херек апаар.

      Иеге сээн ынаан куштелген тудум-на, амыдыралдын улам оорушкулуг болгаш чырыткылыг болур.

            Башкы:

     - Аваларывысты бис алдын хунге-даа, аа судун арыг аржааннын ак-кок суунга-даа домейлеп, ырыларда, шулуктерде-даа алгап-йорээп турарывысты уругларнын клазынын шагындан корээлинер.

            Ай-Демир:                             Ава деп сос адаттынгыр, бижиттингир.

                                                             Артында-ла чылыг, чымчак, хоюг, чараш,

                                                             Ынай чаштан аваларны хундуленер,

                                                             Ынак чурек, аас-кежиин соннепчорунар!

                                        Ава кижи кажан-даа буян чолдуг,

                                        Аъш-чемин кылып чоруур холлу чемзиг,

                                       Ажы-тол дээш кезээдн-ле сагыш човаар,

                                       Ава ышкаш эриг баарлыг кижи бар бе?

           Башкы:

       - Ава деп кымыл?

      Уругларнын харыылары:

     Ава – уругларнын чаяакчызы, ажы-толдун   энерелдиг иези, ачавыстын ынаныштыг эжи, мерген-угаанныг сумелекчизи, ажы-толдун  азыракчызы, ажы-толдун хайыралдыг эргим авазы, амыдыралдын будуштуг, кижизиг, мозу-шынарлыг иези,чылыг чымчак холдуг, хоюг уннуг, чемзиг чемниг кижи, хун дег, торээн чер дег эргим кижи, уругларнын кижизидикчизи, адап ханмас унелиг сос.

          Чаяна:                           Эргеледип чассыдар

                                                 Эргим ынак авайым.

                                                 Эки диртип мактадып,

                                                Эрес болуп озер мен.

                                 Ажы-толу бистерге

                                 Авыралдыг авайым

                                Ачы-дузан чадырып,

                                Ажыл-ишчи болур мен.

в)  Моорей . Авалар дугайнда чылыг, чымчак состер чугаалаар.          

     Башкы:

- Аванар дугайында чугаалап корунерем. Ол кандыг кижил, уруглар?

Оореникчилернин харыылары:

- Мээн авам ажылгыр, кежээ, эртемниг, арыг-силиг, хундулээчел, ажы-тол дээш сагыш човангыр, кээргээчел, чылыг-чымчак состерлиг, эриг-баарлыг, экииргек, аас-кежиктиг, буянныг, дузааргак, чоннуг, эш-оорлуг, доргул-торелдиг, талантылыг, уран-шевер, шынчы, бузурээчел, идегелдиг, арын-нуурлуг, чогаадыкчы, ыраажы, аянныг, чоргаар, чырык угаанныг, томаанныг, эки состуг, кадык, спортка ынак. (туннээр)

       Башкы:

- Кажан бистин аваларывас опей ырын ырлаарыл, уруглар?

- Бистин аваларывыс опей ырын чаш уруун удудур чайгавышаан, ырлаар.

  г) Чаш уругну удудур чайгаарынга моорей.

Тиилекчилерни дораан шаннаар.

      Башкы:

- Аваларыннарга бажынга кандыг ажылдар кылырынга дузалажып турар силер? (харыылар)

- Эр-хейлер! Кижи бурузу авларынарга дузалажып турар –дыр силер. Ынчангаш херек кырында кайы-хире аваларынарга дузалажып  ооренип алган  силер ону коор бис.

    д)  Моорей.  Картошка карттаар. Ону карттаарда чугле дургенин эвес, чуга, арыг-силиг кылдыр картаанын коор.

3. Кыс кижинин сагыыр ужурлары.

 Бир ава номчуп таныштыргаш, уругларга улеп бээр.

Кыс кижинин аажы-чанында унелиг чуул  - оон биче сеткилдии.

Кезээде-ле эвилен-ээлдек чор, эвилен чорук кыс кижинин улус аразынче «киреринин» дулгууру.

Бодамчалыг болгаш оваарымчалыг бол. Бугу-ле кылыр ажылынны эгезинден тончузунге дээр хынамчалыг, базым санын планнап оорен.

Кыс уруг шалып-кежээ болур.

Бичиизинден эгелээш угаан ажылын сайзырат.

Сээн угаанныын кара хоюг болур. Караа хоюг кижинин сеткили чаагай.

Ажылгыр-кежээ, хундулээчел, кээргээчел, шынчы, уран-шевер, кижизиг мозулуг бол.

Тыва чонувустун чаагай чанчылдарын, ужурларын кезээде сагып чорунар!

4.Тыванын алдарлыг херээжен кижилери.

- Амыдыралда будуштуг, кижизиг, мозу-шынарлыг херээжен кижилер эвээш эвес. Кым деп алдарлыг, куш-ажылдын маадырлары  херээжен авларны билир силер?

Лариса Ооржак, Сайын-Хоо Намчылак, Диана Доктугу, Вера Байлак дээш оон-даа оскелер.

- Силер база озуп келгеш келир уенин ёзулуг, туруштуг кижилери болур силер.

   Моорей. «Бодуннун аванны чуру» Карандаштарын аскы-бле ызырып аар.

          Херээжен кижи чуртталганын чаяакчызы, ажы-толунун энерелдиг  иези болгаш мерген угаанныг сумелекчизи, ог одунун кадагалакчызы, азыракчызы, ажы-толунун хайыралдыг эргим авазы. Ава кижинин сулдези бедик. Аваларга чогаалчылар, шулукчулер эки состерни соннеп, ооруп четтиргенин илередип турар. Шулуктерде, ырыларда ие кижинин эриг-чымчак сеткилин, ажы-толунге ынакшылын, оон чагыг состерин, авазынга уругларынын эгиттинмес орезинин дугайында бижип турар.

         Ие – чуртталганын чаяакчызы, торээн чер дег эргим.Ава кижиге чаш толу кайы хире эргимил, уругларынга ава ол хире эргим. Ие – уругларнын кижизидикчизи.

          Оореникчилер шулуктерин чугаалаар:

                                             Айнын, Хуннун адаан орта

                                            Амыдырал-чуртталгага

                                            Ачы-буян чаяакчызы

                                           Авам, авам, ынак авам.Ава дээрге Чер дег, Хун дег, дын-на чангыс,

                                           Анаа монге йорээл ырын ырлажыылы!

5.Уруглар кожамыктарын ырлаар:

      Оолдар                                 Авай-авай, авайымны,

                                                     Аатынган кавайымны,

                                                    Аатынган кавайымдан

                                                    Артык ынак авайымны.

                                 Ийи оолду чаяап-ла каан

                                Ишчи, кежээ авайымеы,

                                Изиг-чылыын черже сарган

                               Идегелдиг хунувусту.

   Уруглар                                 Аатынган, кавайымны,

                                                  Азырап каан авайымны,

                                                 Эдим болган кавайымны,

                                                 Ээп оскен авайымны.

                              Алды кыстычаяап-ла каан

                             Авыралдыг авайымны.

                            Амытан чон амыржыткан

                            Ачылыг-ла хунувусту.

Ава деп состу кандыг состер-биле солуп болурул? (Ава, ие, эне)

Ава деп сос-биле эн-не эргим кижилеривисти адаар бис: ава, даай-ава, кырган-ава, чаа-ава.

6. Чогаадыг «Мээн авам» 1-2 оор.

7.Класс шагынын туннели:

- «Ие кижи-хун» деп класс шагындан чуну билип алдынар?