Конспект на тему Дүкенге бару

Дүкенге барайық

СӨЗДІК

дүкен    жаққа	в сторону магазина / в магазин
кештеу   емес пе?	не поздно (ли)?
жабылып  қалған шығар	закрыто  наверное
нешеде	во сколько?
не дейді?!	Да ты что? / что ты говоришь?
мұнысы қалай?	Как это так?
соған бола	Ради этого
ерте ашылады	Рано открывается
сіңлім	младшая сестренка (жен.)
серуендеп қайт	прогуляйся
тамақтанармыз	может поужинаем (поедим)
қашаннан бері	с какого времени (с каких пор)?
ұмытпасам	если не забыла

ДИАЛОГ

Мәди	Саида, мен   дүкен    жаққа барамын. Менімен  барасың ба?
Саида	Уақыт   қанша? Кештеу   емес пе?
Мәди	Сағат  сегіз болып қалған екен.
Саида	Дүкен  жабылып  қалған шығар.
Мәди	Ол   нешеде  жабылатын еді?
Саида	Жексенбі  күні  сағат 20-00-де  жабылады.
Мәди	Не дейді?!  Мұнысы қалай?
Саида	Соған бола ренжіме.  Таңертең  барасың. Дүкен ерте ашылады.
Мәди	Жарайды онда. Сен қазір не істейсің?
Саида	20-30-да  менің сіңлім келеді. Жүр,бізбен көшеге серуендеп қайт. Мүмкін бір жерден тамақтанармыз.
Мәди	Сіңліңнің аты кім?
Саида	Сіңлімнің аты – Әмина.
Мәди	Ол қайда тұрады?
Саида	Ол Алматыда тұрады.
Мәди	Қашаннан бері онда тұрады?
Саида	Ұмытпасам, он екі жылдан бері тұрады.
Мәди	Иә, біраздан бері тұрады екен. Ал одан бұрын қайда тұрып еді?
Саида	Ақтауда тұрған.

Шақ категориясы

Іс-әрекеттің, қимылдың мезгілге, уақытқа байланыстылығын көрсететін етістікке тән категорияны етістіктің шақтары деп атайды.

Етістікте үш шақ болады: өткен шақ, келер шақ және осы шақ.

Осы шақ болатын етістіктердің мағыналық белгілері: 1) сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді; 2) әрдайым болып тұрған кездегі дағдылы іс-әрекетті көрсетеді.

Осы шақ мағынасы мен жасалуына қарай нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ болып екіге бөлінеді.

Нақ осы шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтте болып жатқанын білдіреді. Нақ осы шақ етістіктің құрамына қарай жалаң және күрделі болып екіге бөлінеді.

а) Нақ осы шақтың жалаң түрі отыр, тұр, жатыр, жүр деген етістіктердің жіктелуі арқылы жасалады. Бұл төрт етістік қалып етістіктері деп аталады. Қалып етістіктеріне жіктік жалғауы тікелей жалғанып, есімдерше жіктеледі.

Қалып етістіктің жіктелу үлгісі

жақ		отыр	тұр	жүр	жатыр
Жекеше	І ІІ ІІ ІІІ	отырмын отырсың отырсыз отыр	тұрмын тұрсың тұрсыз тұр	жүрмін жүрсің жүрсіз жүр	жатырмын жатырсың жатырсыз жатыр
Көпше	І ІІ ІІІ	отырмыз отырсыңдар отырсыздар отыр	тұрмыз тұрсыңдар тұрсыздар тұр	жүрміз жүрсіңдер жүрсіздер жүр	жатырмыз жатырсыңдар жатырсыздар жатыр

Отыр, тұр, жүр, жатыр деген қалып етістіктері ІІІ жақта жіктік жалғауынсыз жұмсалады. Бұнда да есімдер (мысалы, зат есім, сын есім, сан есім) сияқты ІІІ жақта жіктік жалғауы болмайды. Қалып етістіктері (отыр, тұр, жүр, жатыр) екі түрлі мағынада жұмсалады. 1) ІІ жақ жіктеу есімдігімен  (сен) тіркесіп, ІІ жақ бұйрық мағынасын білдіреді: сен отыр, сен тұр, сен жүр, сен жат; 2) ІІІ жақ жіктеу есімдігімен тіркесіп, ІІІ жақта жұмсалып, осы шақ мағынасын білдіреді: ол отыр, ол тұр, ол жүр, ол жатыр.

ә) Нақ осы шақтың күрделі түрі негізгі етістіктің –ып, -іп, -п және –а, -е, -й тұлғалы көсемше түрі мен отыр, тұр, жүр, жатыр деген қалып етістіктерінің көмекші етістік мәніндегі тіркесінен жасалады. Күрделі етістіктің құрамындағы көмекші етістіктер (отыр, тұр, жүр, жатыр) жіктеліп жұмсалады. Мысалы: Мен оқып отырмын. Сен сөйлеп тұрсың. Марал тамақ пісіріп жатыр.

Ауыспалы осы шақ қимыл, іс-әрекеттің дағдылы қалыпта болып тұруын білдіреді. Ауыспалы осы шақ –а, -е, -й тұлғалы көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады. Мысалы: Мен келемін. Сен ойлайсың. Ол тыңдайды.

Жақ	Жекеше	Көпше
І ІІ ІІІ	айтамын, келемін, сөйлеймін айтасың, келесің, сөйлейсің айтасыз, келесіз, сөйлейсіз айтады, келеді, сөйлейді	айтамыз, келеміз, сөйлейміз айтасыңдар, келесіңдер, сөйлейсіңдер айтасыздар, келесіздер, сөйлейсіздер айтады, келеді, сөйлейді

Ауыспалы осы шақ тұлғасы (яғни көсемшенің жіктелген түрі)  сөйлемде екі түрлі мәнде қолданылады: бірде дағдылы қимылды білдіріп, осы шақ мағынасын берсе, енді бірде алда болатын қимылды білдіріп, келер шақ мағынасын береді. Сондықтан да осы шақтың бұл тұлғасы ауыспалы осы шақ деп аталады.