Поурочный план по химии на тему "Аминдер. Амин қышқылдары".

САБАҚ ЖОСПАРЫ № 15

Пәні: химия

Сабақ тақырыбы:   Аминдер. Амин қышқылдары. Құрамында азоты бар

                                     гетероциклды қосылыстар туралы түсінік.

Сабақ түрі: теориялық

Сабақтың типі: аралас сабақ

Әдісі: сатылай кешенді талдау технологиясы, « Ойланудың алты қалпақ» әдісі, ойын элементтері

Сабақтың мақсаты	Білімділік: Білім алушыларға  аминдер, аминқышқылдары, құрамында азоты бар гетероциклді қосылыстардың құрылысы,олардың түрлері, алыну әдістері, химиялық қасиеттері және маңызы туралы мейлінше кең мағлұмат беру
	Дамытушылық: Логикалық ойлау қабілеті мен есептеу дадыларын жетілдіру. Аминдер, аминқышқылдары, нәруыздар  туралы білімдерін жетілдіре келе, іскерлік дағдылары мен қабілеттерін дамытып, пәнге деген қызығушылығын, өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын арттыру.
	Тәрбиелік: Білім алушыларды   өзбетінше ізденімпаздыққа, шығармашылық қабілеттерін дамытуға, еңбектенуге, өзара білімдерін тексеріп бағалауға, адамгершілікпен ұжымды қарым – қатынас жасауға тәрбиелеу.

САБАҚТЫ ЖАБДЫҚТАУ

А. Көрнекті құралдар:   интербелсенді тақта.  Д.И.Менделеевтің периодтық кестесі.  Қажетті реактивтер мен құрал – жабдықтар: мыс (ІІ) сульфаты, азот қышқылы, натрий гидроксиді, сүт, ет, жұмыртқа, су, сынауықтар, спирт шамы.

Б. Негізгі әдебиет: 

1.  Н.Нұрахметов. Қ.Бекішев. Н.Заграничная. Г.Абрамова «Химия» 10-сынып. Алматы: Мектеп, 2014ж. §12.2- 12.3.

2. Ә.Темірболатова. Н.Нұрахметов. Р.Жұмаділова. С.Әлімжанова . «Химия» 11-сынып.   . §13.3- 13.4.

Сабақты жүргізу кезеңдері

I. Ұйымдастыру кезеңі (2 мин)

·        Білім алушылармен  сәлемдесу;

·        Білім алушыларды түгендеу;

·        Білім алушылардың сабаққа дайындығын тексеру;

·        Білім алушылардың  назарын сабаққа аудару (ой ашар)

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау (тексеру) (8мин)

1- тапсырма. «Сәйкесін тап»  флипчартта «Көмірсулар» тақырыбына байланысты тапсырмалар берілген, сәйкес орындарына қою арқылы әр көмірсуды анықтау.

Моносахаридтер

Гидролизденбейтін қарапайым  қантты заттар.

С₆ Н₁₂ О₆

Жүзім қанты

Бағалы қоректік зат

Денсаулықты нығайтатын дәрі ретінде медицинада пайдаланылады.

Фруктоза

Адам ағзасында зат алмасу процесіне қатысады.

Дисахаридтер

Гидролизденіп, моносахаридтердің екі молекуласына ыдырайды.

С₁₂Н₂₂ О₁₁ (қызылша қанты)

Этил спиртін алуда маңызды өнім болып  табылады

Лактоза- сүт қанты

Молекуласы глюкоза  фруктозадан түзіледі

Мальтоза

Полисахаридтер

Табиғи жоғары молекулалы қосылыстар

(С₆Н₁₀ О₅)_n

Целлюлоза

Жасанды жібек алынады

Крахмал – салқын суда ерімейтін ақ түсті ұнтақ зат.

Адам мен  барлық жануарлар азық ретінде қабылдап, қорыта алады.

2-тапсырма:

Интербелсенді тақтада көмірсулар  берілген өздеріне сәйкес суреттерді орнына кою

ІІІ. Жаңа тақырыпты түсіндіру(18мин)

Аминдер дегеніміз-молекуласындағы бір немесе бірнеше сутек атомы көмірсутек радикалына алмасқан аммиактың туындылары.

    Аминдер аммиак (NH₃) молекуласындағы сутек атомдарының орнын басқан радикалдарының санына қарай үш топқа бөлінеді:

Біріншілік R-NH2

Екіншілік R2                                     NH                        R2

Үшіншілік R1 – N – R2                                  R3

 CH₃ – NH₂                                                        C H₃                                                         СН₃ – N – CH₃

                метиламин                                                NH

                                                                     C₂H₅                                                                  C₂H₅

метилэтиламин                                        диметилэтиламин

-         NH₂тобы – амин тобы деп аталады. Аминдерді аммиак туындысы ретінде немесе көмірсутек туындысы ретінде қарастыруға болады.

Мысалы, 

                        СН –NH₂метиламин немесе  аминметан

                        СН₃ – СН – СН₃

                                         

NH₂

Изопропиламин немесе 2- аминпропан

Алу жолдары.

1. Аминдерді нитроқосылыстарды катализатор (Pt, Pd, Ni) қатысында тотықсыздандырып алады:

R – NO₂ + 3H₂ → R – NH₂ + 2H₂O

Өндірісте анилинді алу нитробензолды катализатор (Pd, Pt, Ni) қатысында тотықсыздандыруға негізделген:

C₆H₅NO₂ + 3H₂ → C₆H₅NH₂ + 2Н₂O

Н.Н. Зинин (1842 жылы) нитробензолды күкіртсутекпен тотықсыздандырып, анилин алған:

Физикалық қасиеттері: Аминдерлің жеңіл өкілдері – газ тәрізді, аммиактың иісіндей иісі бар заттар.Суда жақсы ериді. Ал молекулалық массалары ауыр өкілдері сұйық немесе қатты күйде болады. Молекулалық массаларының артуымен бірге суда ерігіштіктері кемиді.

Химиялық қасиеттері:

1.                  Аминдердің  протон қосып алуы:

NH₃ + HOH+ 9O₂Ò NH₄+  O H

2. Аминдер аммиак тәрізді қышқылдармен әрекеттесіп тұз түзеді:

NH₃ + HClÒ4CO₂ + NH₄Cl

3. Аминдер ауада жанады:

 4CH₃ – NH₂ + 9O₂Ò4CO₂ + 10 H₂O + 2N₂

Жеке өкілдері және олардың қолданылуы

Метиламин CH₃ – NH₂  - өткір иісті, түссіз газ. Иісі аммиактың иісіне ұқсас. Суда жақсы ериді.

Дәрі –дәрмектер алу үшін қолданады. Сонымен қатар метиламиннен бояғыш заттар және беттік белсенді қосылыстар алынады.

Гексаметилендиамин H₂N (CH ₂) ₆– NH₂  - түссіз кристалды зат, суда ериді. Полиамидтер және синтездік талшық – нейлон алу үшін қолданылады.

Анилин  C₆H₅NH_{2 –} өзіне тән иісі бар, түссіз майлы сұйықтық. Дәрі-дәрмектер, қопарылғыш заттар, анилинді бояулар алуда қолданылады.

Амин қышқылдарының кейбір өкілдері

Қышқылдардың аты	Формуласы
Аминсірке Аминпропион Аминмай Аминвалериан Аминкапрон Аминэнант	H2N – CH2 – COOH H2N  – CH2  – CH2 – COOH H2N – CH2  -CH2 – CH2 – COOH   H2N – CH2 – CH2 – CH2  - CH2 - COOH    H2N – CH2 – CH2 – CH2 – CH2 – CH2 – COOH   H2N – CH2 – CH2 – CH2 –CH2 – CH2 – CH2 – COOH

Аминқышқылдары дегеніміз – молекула құрамында көмірсутек радикалымен байланысқан амин тобы – NH₂ және карбоксил тобы – СООН топтары бар органикалық қосылыстар.

Жалпы формуласы: (NH₂)_mR(СООН)_n

Аминқышқылының қарапайым өкілі- аминсірке қышқылы  (глицин)

NH ₂ – CH₂ - COOH

Тірі ағзада нәруыздың синтезі үшін аминқышқылдарының маңызы өте зор. Амин қышқылдары медицинада пайдаланылады. Адам қатты әлсірегенде аминқышқылдарын дәрі ретінде тағайындайды.

Метионин, гистидин  - бауыр емдеуде

Глутамин қышқылы – жүйке ауруларын емдеуде

Цистеин – көз ауруларын емдеуде

Глицин – жүйке шаршағанда қолданады.

Гетероциклді қосылыстар циклге көміртек   атомдарынан  басқа да элементтердің атомдары кіретін қосылыстар. Ондай атомдарға азот, күкірт, оттек және т.б. элементтердің атомдары жатады. Гетероциклді қосылыстар мейлінше көп және әр алуан.

Көміртекпен бірге цикл құруға қатысатын элемент атомдары гетероатомдар деп аталады. Олардың  санына байланысты  моно-, ди-, три-, жәнет.б. гетероатомды қосылыстар болады.

Гетероциклді қосылыстар табиғатта көп таралған (витаминдер, алкалоидтар, пигменттер  және  жануарлар мен өсімдіктер клеткаларының құрамдыбөліктері). Азотты гетероциклді  қосылыстардың  биологиялық процестерде маңызы зор. Бес мүшелі, алты  мүшелі қосылыстар  тұрақты  болады. Осы қосылыстарға тоқталамыз

Пиррол

Пиррол. C₄H₅N — бес мүшелі азотты  гетероциклді қосылыс:

Пиррол таскөмір шайырының  құрамында  болады, сондықтан одан фракциялық айдау арқылы алынады. Өндірісте фуран мен аммиакты әрекеттестіріп алады. Пиррол — түссіз  сұйықтык, суда нашар ериді, ауада тез тотығып, қоңырқайланып кетеді. Пирролда  екіншілік азот атомы (NH тобы) бар, екіншілік аминдерге ұқсас болғанымен, негіздік қасиеті әлсіз, қышқылдармен тұрақты  түз  түзбейді. Себебі, азот атомының  жұп электроны ароматты-электронды  жүйе  құруға  қатысады.

Пиримидин молекуласында  екі азот атомы бар, алты  мүшелі  гетероцикл. Оның  сақинасы көптеген  биологиялық  маңызды  заттардың  құрамына (нуклеин қышқылы, дәрі-дәрмектер, кейбір  витаминдер) кіреді. Пиримидиннің  оттекті туындылары — урацил, тимин  және  цитозин:

Бұларды  жалпы  атаумен   пиримидин негіздері деп  атайды.

Олар нуклеин қышқылдарының   құрамына   кіреді (РНҚ, ДНҚ) және   олардың  гидролизі  кезінде  түзіледі.

Пурин топтары   көптеген  қосылыстардың   нуклеин  қышқылы    құрамына пурин негіздері — аденин (А), гуанин (Г) түрінде  кіреді:

Нәруыздар (белоктар) деп молекуласы бір - бірінен пептидтік байланыспен қосылған α-амин қышқылдарының 20-ға жуық түрінің қалдықтарынан құралған жоғары молекулалы қосылыстарды атайды. Ақуыздар организм құрамының ең маңыздысы, олар өсімдіктер мен жануарлардың клеткаларының протоплазмасында және ядросында болады. Ақуыз жоқ жерде тіршілік жоқ, ол- тіршіліктің негізгі нышаны.

Табиғатта ақуыздардың көптеген түрлері кездеседі. Олардың атқаратын функцияларына және қасиеттеріне байланысты молекулалық массалары бірнеше мыңнан бірнеше миллионға дейін барады.

1839 жылы Голландия ғалымы Мульдер ақуыздарды «протеин» деп атауды ұсынды. Ақуыздар бұлшық еттердің, қанның, сүттін, жұмыртқаның, өсімдіктердің, жүннің, жібектің және шаштың құрамына кіреді.

ІV. Сабақты бекіту: (10мин)

1-тапсырма.

І. Зертханалық жұмыс: «Тағам өнімдерін талдау». (техника қауіпсіздігіне тоқталу)

1.      Нәруыздың қыздырғанда ұюы (денатурациясы)

Жұмыртқаның нәруызының ерітіндісін сынауыққа құйып алып, қайнағанға дейін қыздырыңдар. Су қоссаңдар тұнба ери ме?

2.      Егер майсыз сүтке бірнеше тамшы азот қышқылын тамызса, нәруыздың ірігенін көруге болады. Мұнда қандай реакция жүреді?

3.      Етте нәруыз бар екенін анықтау.

           Сынауыққа 1 г майдаланған етті салыңдар да, оның үстіне  1/3 бөлігіндей су құйып, бірнеше минут қайнатыңдар. Ерітіндіден 2 мл таза сынауыққа құйып, оның үстіне 2 мл сілті ерітіндісін қосып, 3-4 тамшы мыс (ІІ) сульфатын тамызыңдар. Пайда болған қызыл күлгін түс нені көрсетеді?

2- тапсырма:      тақырыпқа байланысты формула құрастыру

V.Сабақты қорытындылау (5мин)

« Ойланудың алты қалпақ» әдісі арқылы қорытындылау.

VI.  Бағалау (1мин)

VIІ. Үйге тапсырма (1 мин)

 §12.2- 12.3. оқу сұрақтарға жауап беру