Муниципалдыг бюджеттиг ниити ооредилге
чери Бай-тайга кожууннун Хемчик ортумак ниити билиг школазы
Темазы:
Амгы база чоокку уелернин фразеологизмнери деп темалыг толевилел.
11
–ги класстын оореникчизи
Кужугет
Дан-Хаяа ажылды кылган.
Башкызы:
Салчак Анна Шожаповна
Хемчик
-2013 чыл.
Темазы:
Амгы база чоокку уелернин фразеологизмнери.
Бистин ажылывыстын шинчилээр объектизи
(угланыышкыны) – амгы болгаш чоокку уелернин фразеологизмнерин шинчилеп тывары.
Ажылдын сорулгазы:
Чаа азы шоолуг ажыглалга кирбейн турар фразеологизнерни
нептередип, хойге тайылбырлаары, оларнын дазылын тыва дылдын хорзунунге быжыг,
ханы болдурар дээш, эвээш бичии-даа бол улээвисти киириштирери.
Кол сорулганы чедип алырда, шиитпирлээр айтырыглар:
1. Амгы уенин фразеологизмнерин тодарадып, шинчилээри.
2. Фразеологизмнерлиг домактын тодарадыын тывар.
3. Тыва дылдын словарь составында кирип турар
фразеологизмнерге амгы уенин фразеологизнерин тып, шинчилээри.
Фразеология – дыл эртеминде чоокку уеде
адыр. Ола дыр дыл талазы –биле эн чугула болгаш нарын эртемнернин бирээзинге
хамааржыр. Анаа фразеологизм дээр оюскан уткалыг турум сос каттыжыышкынарын
шинчилээр. Фразеологимнер анаа чугаадан ылгалдыг. Чижээ: суг мээлиг –«угааны
кызыы» дээн уткалыг. Бо чижектиг турум сос каттыжыышкынары аас болгаш бижимел
чугаага улуг ужур-дузалыг. Олар чечен чогаалдын дылын каастап, байыдар болгаш
оон откут, чидиг, чечен болурун куштелдирер. Чоннун амыдыралчы байлак
дуржулгазы, чанчылдары аажы-чаны,куш-ажылы болгаш культуразы фразеологимнерде
илереттинген. Ынчангаш фразеологимнерде шинчилээр ажыл-эртемге болгаш
практикага, ылангыя чугаа культуразын сайзырадырынга улуг чугула.
Тыва дылдын фразеологимнерин шинчилээр ажыл, фразеология
эртемнеринин уурмек болгаш кол айтырыгларын шиитпирлээринге, сос курлавырын
байыдарынга, чугаа культуразын бедик чадаже кодуреринге база амгы база тыва
литературлуг дылдын моон сонгааргы хогжулдезинге аргажок чугула. База ол ышкаш
фразеологизнерни кадагалап, сайзырадыр ажыл чечен состун мастерлери -
чогаалчыларга,массалыг информация чепсектеринин ажылдакчыларынга, а ООН мырынай
школаларга озуп орар салгалдын дылын сайзырадырынга, тыва дыл кичээлдерин бедик
утка- шынарлыг эрттиреринге ужур-дузалыг. Тыва дылдын фразеологизмнерин дыл
эртемдени Яков Шанмакович Хертек шинчилеп келген. Ол «Тыва – орус фразеология
словары»/Кызыл,1975/, «Орус –тыва фразеология словары» /Кызыл,1985/,
«Фразеология современного тувинского языка» /Кызыл,1978/ деп номнарны болгаш
тыва дылдын фразеологиязынын дугайында чуулдерни ТДЛТЭШИ –нин эртем
демдеглелдеринде, «Улуг-Хем» альманахтын 1977чылда унген 38-ки дугаарында
парлаттынган. Амгы уенин болгаш чоокку уелернин фразеологизмнерин база оларнын
утка шынарын тайылбырлаан ажылывысты Я.Ш.Хертектин бо ажылдарынга даянып бижидивис.Кол-ла
сорулга чаа азы шоолуг ажыглалга кирбейн турар фразеологизмнерни нептередип,
хойге тайылбырлаары,оларнын дазылын тыва дылдын хорзунунге быжыг, ханы болдурар
дээш, эвээш биче-даа болза улуувус киирдивис.
Бистин 11 –ги клазывыс фразеологизнер деп
теманы эрткен чылын тыва дыл кичээлинге ооренип тура, амгы база чоокку уелернин
фразеологизмнерин чыып бижип шинчилеп бижип эгелээн бис. Шинчилелдиг ажылывысты
ниитизи-биле дортен хире быжыг сос каттыжыышкынарын киирдивис.
Ай
кара соок –аъш-чем аймаанга хамаарыштыр ажыглаар, соок дээн уткалыг. Чижээ:
По-ох! Шайывыс мырынай ай кара соок –тур аа, ыяштан киирип эккел, оглум, оттан
ужутпааже хоржок –тур.
Аъттаныр
деп барган – тонер четкен, эвээжеп калган.
Чижээ:
Чигиривис аъттаныр деп барган-дыр.
Аза
ораны – а) кадыр, берге орук-чириктиг чер;
б)чурттаары берге, хат-шуурганыг чер.
Чижээ: Кодурбээн
хонэм, корбээн чувем чок хиремде бо ышкаш аза ораны чер корбээн мен.
Балыг адыг –хыйланчак,ажынчак,
шугул кижи.
Чижээ:
Дээр –дегбеске мыйылаан, балыг адыг дегязыл мон.
Балыы
кадар – сураг баар, олчаан баар, бажы-биле баар.
Чижээ: Даг
артында чуу болуп турарын билип-ле тур сен ыйнаан, бодамчалыг чораай аан,
хоорай чернин амыдыралы ындыг амыр эвес.
Думчуу
чыттыг – кайда – чуде шыгжап, суп каан бир-ле чувенитып алган олурар кижи,
ООН оскээр кара коску деп база болур.
Чижээ: Барба
дувунге суп каан чувени безин тып алган олурар, думчуу чыттыг-биле домей-дир
бо.
Дылга
ынай – кандыг-бир дылга багай чугааллааар кижи.
Чижээ: Чуу-даа
болза школа дооскан, эртемниг кижи дылдажып боор сен корем,оол.Багай акыннын
дылга ынайын билбес эвес сен..
Карангы
кижи –а) ужук – бижик билбес кижи;
б) ынакшып
чорбаан кижи;
в)амыдыралдын
чыдып калган кижи дээш ООН-даа оске
Чижээ: Сени таан
мындыг карангы кижи деп билбедим.
Кара-арыг –хой дээн уткалыг.
Чижээ: Байырлал
будуузунде кижи дээрге кара арыг боор чуве он.
Кудуруу
узун –а) хой чыыштыг;
б)эжиин ажык
кааптар, хагбас кижи.
Чижээ:
Кудуруунун узунун аар, кажан тонер ирги? Эжиин хаап корем.
Кудуруун
октаар - кызыл дустаар, мочуур, чок апаар.
Чижээ: Ол ирейни
кудуруун октапкан деп дыннажык мен.
Кускун
соктаар эът чок -арган, дорт соок кижи азы мал.
Кырган
тожек –чонуй берген кижи.
Чижээ: Мен ышкаш
кырган тожектерни кайын тоорул олар, кара эмнер-биле эмненир дээрден башка арга
чок-тур.
Кырган дагаа – кырган ашак.
Чижээ: Бо кырган
дагаанын ашандырып чузул?
Лыжазын кедер –дезер, карак
ажыттаары, арлы бээри.
Чижээ:
Молдургажык дарга апаргаш, дажаарап караа козулбестей бээр кижилер бисте эвээш
эвес деп бил.
Мойнунга
хонар –бир-ле чугаа кылыр дээн кижизин холга ап, шынгыы чугаалажыыры.
Чижээ: Бо удаада
былдапуне берзинзе -даа, дараазында мойнунга хонуптар хунум келир эвеспе.
Мыкылаш
чиир - кеземче онаадыр, эттедир, хемчээдир.
Чижээ: Айдын
сени мыкылааш чиир сен диди, ачай.
Олуруп
чораан –шииттирип чораан, херек адаандан хосталып келген.
Чижээ:Ажы-толу
озуп доруккан, хоокуйнун ооргазы хондурулген-недир.
Сайды
баштыг – чуве бодап билбес, силен кижи.
Чижээ: Ынчап
сайды баштыгланы бээр-ле болгай сен.
Стол
артынга саадаар – эрге-дужаал эдилээр, дарга –бошка болуру.
Чижээ: Чажымдан
тура-ла таптьг кижизитке болза, стол артында саадап олурбас мен бе.
Тынын
соорткен – чалгаа, оодежок кижи.
Чижээ:Тынын
соортуп алгаш орбайн, ажылдаар-ла болгай, багай ада-иенге омек дуза-даа
болгай-ла.
Холу
салдынар – ажылдаар хоон чокталыры, хоонзурээри.
Чижээ: акша-копеек
–биле хандырылга кошкакта, кым-даа кижинин холлу салдына бээри чажыт эвес.
(Солундан).
Хос
хорек –турамык, шог кижи.
Чижээ:Колбасаны
саткаш чоор чувел ону, хырын каастаарынга ынак сен ийин, кадай.
Чангыс хемнин суун ижер – кады кожа чурттап озери, оннуктежири.
Чижээ: Чангыс
хемнин суун ижип озуп келген эжишкилер ур-ле хоорешкеннер.
Ог барааны
корбес - ойнап хунзээр, тояар, улчууру.
Чижээ:Ары хунну
бадыр ог барааны корбестер.
Чырык
баштыг –угаанныг, хой чуве билир.
Чижээ:Мындыг
нарын херекселди чуу чырыкбаштыг кижи чогаадып чыткан ирги?
Ыт
ишпес кара-суг- арага.
Чижээ:Ыт ишпес
кара сугну харамнангшаш чоор,бар болза кудуп бербейн канчаар.
Эгээ-дурбуу
ышкаш- корушпес улус.
Чижээ:
Чангыс черде келгенде, эгээдурбуу ышкаш,хоржок улус-лаболгай.
Ээгизинде
хун дегген –амыраан, чыргаан, баяан.
Чижээ: Кончуг
кудээлиг болган ашак-кадайнынээгизинде хун дегген деп бил.
Эрни
чирик-чем тогер кижи.
Чижээ:Мал-маган
торуп турар ойде ак чем топ чиир,эрнин чирик язы сен бе?
Нерв
чиир- улус ажындырар.
Чижээ: Кижи
нервизи чип олурбайн, таптыг чугаалап корем.
Чазактын
саралары – автобус.
Чижээ: Дуптуг
саванын дувун корбээн шаанда ООН адырлыр эвес.
Дуяг
каразы –майыктааш.
Чижээ: Бо соокта
дуюг каразыкедип алган, канчап шыдажып чоруур тол сен?
Фразеологизмнерни чыып, бижип, шинчилеп тура тыва
дылда чедир шинчилеттинмээн айтырыглар бар дээрзин хайгаарадывыс. Чаа уенин,
амыдыралдын негелдезин езугаар фразеологизм состер чылдан чылче немежип турар.
Ынчангаш бо теманы шинчилеп ханы ооренип келгенивистин туннелинде, шинчилел
ажылын ам-даа уламчылап, фразеологизм состерни чыып, бичи словарьны ундуруп
болур.
Фразеологизмнер колдуунда аас чугаага болгаш чече
чогаалга ажыглаттынар. Олар чугааны мерген дээштиг болдуруп турар.
Литература.
1).Яков Шанмакович Хертек «Тыва –орус фразеология
словары» Кызыл, 1975 ч.
2). Яков Шанмакович Хертек «Фразеология современного
тувинского языка» Кызыл, 1978 ч.
3). Д.А.Монгуш, К.Б.Доржу Тыва дыл 6-7 класс Кызыл,2007
ч.
4). А.К.Ойдан-оол, К.Б.Ондар, К.Б.Доржу, Е.М.Куулар Тыва
дыл 10-11 класс. Кызыл, 2007 ч.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.