Сабақтың тақырыбы:Әлемнің құрылысы және дамуы. Күн жүйесінің пайда болуы. Жұлдыздардың эволюциясы және жану энергиясы. Ғарышты игеру және ғарыштың болашағы

Сабақтың тақырыбы:Әлемнің құрылысы және дамуы. Күн жүйесінің пайда болуы. Жұлдыздардың эволюциясы және жану энергиясы. Ғарышты игеру және ғарыштың болашағы

Күн жүйесі – Күннен, оны айнала қозғалатын 8 үлкен планетадан (Меркурий, Шолпан,Жер, Қызылжұлдыз, Есекқырған, Қоңырқай, Уран және Нептун ), планета серіктерінен, мыңдаған кіші планеталардан (астероидтардан), шамамен 1011 кометадан және толып жатқан метеорлық денелерден құралған ғарыштық денелер жүйесі. Күннен ең алыс орналасқан планетаға дейінгі орташа қашықтық шамамен 40 а.б. немесе 6 млрд. км-ге тең.Күн – Күн жүйесіндегі орталық дене болып саналады, оның массасы Күн жүйесіндегі барлық денелердің жиынтық массасынан 750 есе артық. Сондықтан Күн жүйесінің массалар орталығы Күн қойнауында орналасқан. Барлық 9 үлкен планета Күнді айнала, дөңгелек дерлік орбита бойымен, бір бағытта қозғалады. Олардың орбиталарының бір-біріне қатысты көлбеулігі өте аз. Планеталардың Күннен қашықтығы белгілі бір заңдылыққа бағынған, яғни көршілес орбиталардың ара қашықтығы Күннен алыстаған сайын арта түседі. Планеталар қозғалысының физикалық қасиеттеріне байланысты Күн жүйесінің үйлесімді екі топқа бөлінуі ғарыштық денелердің кездейсоқ жиынтық емес екендігін көрсетеді. Барлық кіші планеталар да үлкен планеталар қозғалған бағытта Күнді айнала қозғалады, бірақ олардың орбиталары едәуір созылыңқы және эклиптика жазықтығына көлбеу орналасады. Кометалардың көпшілігі параболаға жақын өте созылыңқы орбита бойымен қозғалады. Айналу периоды миллиондаған жылға жетеді. Мұндай комета орбиталарының эклиптика жазықтығына көлбеулігі алуан түрлі, олар Күнді айнала тура және кері бағытта да қозғалады.
Шолпан мен Ураннан басқа планеталардың барлығының өз осінен айналу бағыты Күнді айналу бағытымен сәйкес келеді. Уран планетасының осі орбита жазықтығына 98° көлбеу орналасқан, сондықтан оның айналысы сырттай қарағанда кері болып көрінеді. Шолпан планетасы кері бағытта өте баяу айналады. Күн мен планеталар арасындағы қозғалыс мөлшерінің таралуы маңызды космогониялық сипаттама болып есептеледі. Күн жүйесінің орталық денесі Күн – жұлдыз, яғни қызған газды шар. Ол өзінің қойнауынан үздіксіз энергия бөліп шығарады. Күн бетінің күшті сәуле таратуына қарамастан, ол өзінің жоғары температурасын сақтап қалады. Күн жүйесінің қалған денелері – салқын денелер. Олардың бетінің температурасы Күн сәулесінің қыздыруына байланысты анықталады. Планеталар массасына, химиялық құрамына, айналу жылдамдығына, серіктерінің санына қарай екі топқа бөлінеді. 
 Күн жүйесінің планеталары.

Алып планеталар. 
Күн жүйесінің төрт ішкері планетасы (Жер тобындағы планеталар – Меркурий, Шолпан, Жер, Марс) аса үлкен емес, олар тығыз тасты заттар мен металдардан құралған.Алып планеталар – Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун және Плутон әлдеқайда көлемдірек, олар негізінен жеңіл заттардан (сутек, гелий, метан, т.б.) құралған, сондықтан олардың орташа тығыздығы қойнауындағы зор қысымға қарамай аз болады. Планеталардың екі тобының аралығында орналасқан кіші планеталардың химиялық құрамы Жер тектес планеталардың құрамына жақын. Біршама тар аймақта қозғалатын кіші планеталар бір-бірімен соқтығысып, өте майда сынықтарға ыдырайды. Осындай майда сынықтар метеорлық денелердің соққысынан да бөлінеді. Ал өте майда тозаңдар қосылғанда, зодиактік жарық құбылысы байқалады. Метеориттердің жасын өлшеу (құрамындағы радиоактивті элементтерге және олардың ыдырау өнімдері бойынша) Күн жүйесінің шамамен 4,6 млрд. жыл бұрын пайда болғанын анықтады.

Астрономияның даму  процесстері.  Астрономияның 2 қарқынды даму кезеңі бар.

1-кезеңі: XVI-XVII ғасырлар. Н.Коперник, Г.Галилей, Ньютон есімдерімен байланысты. XVIII-XIX ғасырларда Күн жүйесіндегі жаңа планеталар Уран, Нептун, Плутон ашылды. Қос жұлдыздар, планеталардың серіктері т.б аспан денелерінің ашылуын айтуға болады.

2-кезең: XIX ғасрыдың ортасынан XXI ғасыр аралығын қамтиды. XIX ғасрыдың ортасынанда спектрлік анализ пайда болып, астрономиялық бақылаулар фотосурет әдәсә арқылы жүргізілді. XX ғасырда астрономия жедел дамыды. Онын рентгендік, гамма, нейтронды бөлімдері ашылды.XX-XXI ғасырларда обьективінің диаметрі 5м (АҚШ), 6м, 10м (Гавай аралында) телескоптар жасалғанда қарқынды дамыды.

2.         Әлемдік және Қазақстандық ең ірі обсерваториялар.  (Жасөркен 19/06/2013) «Обсерватория» (observato–rium) латын тілінен аударғанда «бақылаушы» деген мағынаны білдіреді. Ол жерде зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Ежелгі обсерваториялардың қалдықтары Вавилонда, Мексикада, Перуде, Англияда, сондай-ақ, Армения мен Өзбекстанда сақталған деседі. XIII ғасырда Парижде, Лейденде, Берлинде, Утрехте, Лондон маңындағы Гринвич обсерваториялар салынды. Деректерге сүйенсек, XX ғасыр-дың ортасында дүниежүзіндегі обсерваториялардың саны 500-ге жеткен. Олардың 90 пайызы Жердің Солтүстік жарты шарындаорналасқанӘлемдегі астрономиялық обсерваториялардың ішінде Қазақстанның биік тауында орналасқан Астрофизика институтының да обсерваториялары елге танымал. Оныңқұрамында үш обсерватория бар. Оның екеуі теңіз деңгейінен 2800 метр биіктікте, тау басындаорналасқан. Бірі – Іле АлатауындағыҮлкен Алматы көлінің маңындағы Күн (Тянь-Шань) обсерваториясы. Ол Алматы қаласынан 30 шақырым жерде.. Екіншісі – Алматының шығысынан 100 шақырым жердегі Асы-Түрген обсерваториясы. Үшінші обсерватория институттың өзінде орналасқан.

3.         «Атмосферадан тыс астрономия». Ғарыштан келетін мәліметтердің басым бөлігі атмосфераның сыртында қалады. Ғарышта пайда болған сәулелерді Жер бетінен бақылауға мүмкіндік жоқ. Әлемді осы сәулелердің көмегімен зерттеу үшін бақылау құралдары ғарышқа шығарылды. Ғалымдар жер бетіндегі телескоптардан электрондық аппараттарға көшті. Ол аппараттар Жер атмосферасынан тыс автоматты астрономиялық лабороторияларда, жер серіктеріне, ғарыш кемелеріне орналастырылған. Осы арқылы ғарышты бақылауға, әлемді көруге жол ашылды. Бұл-астрономияның жаңа бөлімі «Атмосферадан тыс астрономия» Қазіргі ғарыштық телескоптар бірнеше жылдар бойы бірнеше елдердің жасаған құралдарының жиынтығы. Ғарыштағы табысты жаңалықтар әр түрлі мамандардың бірлескен еңбегінің нәтижесі.

4.         Хабблдің ғарыштық телескопы: «Хаббл» ғарыштық телескопы (ағылш. Hubble Space Telescope, HST, КТХ, обсерватория коды «250») — Жерді айналып орбитамен ұшатын автоматты обсерваториясы, Эдвин Хаббл құрметіне аталған. «Хаббл» телескопы — НАСА мен Еуропа ғарыш агенттігі бірлескен жобасы; НАСА үлкен обсерваториялары тізіміне кіреді. Қазіргі кезде аспан әлемін шарлап жүрген адамзаттың «ғарыштық көзі» - «Хаббл» аппараты. Осы құралдың көмегімен бүкіл галактика, тіпті басқа галактикалық жүйелер де зерттеліп жатыр тарихы 1925 жылдан басталады. Қазіргі кезде «Спейс шаттл» бағдарламасы бойынша «Атлантис» ғарыш кемесі аспан денелерін суретке түсіріп, жан-жақты зерттеулер жүргізу үшін ғарышты кезіп жүрген «Хабблға» қатынас жасап тұрады. Телескопқа қызмет көрсету миссиясы алғашқы рет 1993 жылы желтоқсанда атқарылды. Екіншісі 1997 жылы ақпанда жасалды. Осы уақытқа дейін жер маңы орбитасындағы «Хаббл» 22 мың аспан денелерінің — жұлдыздар, тұмандықтар, галактикалар мен ғаламшарлардың 1 млн суреттерін түсірген. Бақылау барысындағы күн сайынғы ақпарат ағыны 15 ГБ құрайды. 3900-дан астам астрономдар оны зерттеуге падалануға мүмкіндік алды, 4000 мақала ғылыми журналдарда жарық көрді. Жыл сайынғы ең көп дәйектелетін 200 мақалалардың кемінде 10 %-і Хаббл мағлұматына негізделіп жасалған мақалалар.

5.         Радиотелескоптар, олардың жұмыс істеу принциптері. Олармен жүргізілетін ғылыми жұмыстар. Радиотелескоптар жарықты жинамайды, тек олардан келетін радиациялардың түрлерін қабылдайды. Радиотелескоптарда алыс ғарыш обьектілерінің жерге сәулелерін тоғыстыруға арналған үлкен тарелке-антенналар бар. Олар ғарыштың анығырақ көрінісін беретін өзге де тарелкелермен байланысты.  Радиотелескоптың айнасының диаметрі 10-даған метр, ал козғалмайтын радиотелескопта 100-деген метр болып келеді. Мысалы, Мәскеудегі Ғылым Академиясында жасалған радиотелескоптың диметрі 1000 метр. Англияда айнасының диаметрі          76 метр, салмағы 750 тонна радиотелескоп бар.

Екінші орында Австралияда Сидий обсерваториясында орналасқан диаметрі 65 метрлік радиотелескоп тұр. Осы сияқты телескоп Швецияда ,АҚШ-та, Кавказда Зеленчук станциясында бар.     Қозгалмайтын параболалық радиотелескоп АКШ-та Пуэрто-Рико аралында орнатылған. Радиотелескоп электрондык есептеу машинасы арқылы      басқарылады. Жақында Оңтүстік Америка құрлығында орналасқан Чили мемлекетінде әлемдегі ең үлкен ALMA радиотелескобы пайдалануға берілді. Кешен елдің биік таулы аймағында орналасқан Атакама шөлінде бой көтерді.

Жаңа сабақты бекіту.

1. Галактика деген не? 
2. Әлемнің құрылыс деген не? 
3. Астрономия ғылымы нені зерттейді? 
4. Күн жүйесінің пайда болуы туралы не айта аласың? 
5. Жұлдыздар деген не? 
6. Гелиоцентрлік жүйе дегеніміз не? 
7. Хаббл заңын айтыңыз 
8. Күннің ішкі құрылысы туралы не білесің? 
9. Жарқыраудың негізгі кластарын ата 
10. Әлемнің құрылысын зерттеген қай ғалымдарды білесің? 

1.         Астрономияның даму революциясы қанша кезеңге бөлінеді?

a)         2     b)  3     c)  4    d)  5

2.         Обсерватория латын тілінен аударғанда қандай мағына береді?

a)         «бақылаушы»     b)  «бағыттаушы»

c)         «жоба жасау»    d)    «зерттеу орталығы»

3.         Жерді айналып орбита бойымен ұшатын автоматты обсерватория қалай аталады?

a)         Genesis,    b)   Venus Express,

c)         НАСА Dawn Mission   d)     «Хаббл» ғарыштық телескопы

4.         Ең ірі радиотелескоп қай елде орналасқан?

a)         Чилиде    b)    Ресейде

c)         Қазақстанда     d)      Қытайда

5.         VLA апертурлық синтез жүйесінің мағынасы

a)         Очень болшой решетка   b) Алып ғарыш агенттігі

c)         Ғарыш аппарарттарының байланысы  d)  Өте үлкен байланыс жүйесі

6.         Ең алып планета Юпитердің жылдамдығы қаншаға тең болды

a)         13км/с   b)      78км/с

c)         30км/с   d)      23 км/с

7.         VENUS Expressтің мақсаты қандай?

a)         Юпитерді зерттеу   b)          Сатурнды зерттеу

c)         Шолпанды зерттеу  d)         Меркурийді зерттеу

8.         Жердің Күнді айналу периоды қаншаға тең?

a)         358 тәулік  b) 364,26тәулік

c)         363,26 тәулік   d)       365,26 тәулік

Үйге тапсырма:

Қайталау

Краткое описание документа:

Күн жүйесі – Күннен, оны айнала қозғалатын 8 үлкен планетадан (Меркурий, Шолпан,Жер, Қызылжұлдыз, Есекқырған, Қоңырқай, Уран және Нептун ), планета серіктерінен, мыңдаған кіші планеталардан (астероидтардан), шамамен 1011 кометадан және толып жатқан метеорлық денелерден құралған ғарыштық денелер жүйесі